De Patapaän Adjar Soeka Rĕsi
De Patapaän Adjar soeka rĕsi
ANDERS GEZEGD
de kluizenarij op den Goenoeng Padang.
Tweede bijdrage[1] tot de kennis van het oude Soenda.
(Met rijf afbeeldingen, der frosimile en een tabel.)
DOOR
C. M. PLEYTE.
Ditmaal zij het mij vergund, de leiding te nemen van een tocht naar het zuiden van Tji-rebon, en wel naar het voorheen alom vermaarde rijk van Galoeh, d. i. de kern[2].
Ik wensch toch op te gaan tot het nooit genoemde, maar daarom niet minder gelerde heiligdom van den Goenoeng Padang, een der merkwaardigste overblijfselen uit den vóór-islámischen tijd der Pasoendan[3].
Twee hoofdwegen voeren sedert menschenheugenis van de noordkust naar Galoeh, een "oostelijk pad, nagenoeg recht zuidwaarts loopend langs den voet van den Tjĕrĕme [ 282 ]Kaca:Tijdschrift voor Indische Taal- Land- en Volkenkunde, LV.pdf/302 [ 283 ]Kaca:Tijdschrift voor Indische Taal- Land- en Volkenkunde, LV.pdf/303 [ 284 ]Kaca:Tijdschrift voor Indische Taal- Land- en Volkenkunde, LV.pdf/304 [ 285 ]Kaca:Tijdschrift voor Indische Taal- Land- en Volkenkunde, LV.pdf/305 [ 286 ]Kaca:Tijdschrift voor Indische Taal- Land- en Volkenkunde, LV.pdf/306 [ 287 ]Kaca:Tijdschrift voor Indische Taal- Land- en Volkenkunde, LV.pdf/307 [ 288 ]Kaca:Tijdschrift voor Indische Taal- Land- en Volkenkunde, LV.pdf/308 [ 289 ]Kaca:Tijdschrift voor Indische Taal- Land- en Volkenkunde, LV.pdf/309 [ 290 ]Kaca:Tijdschrift voor Indische Taal- Land- en Volkenkunde, LV.pdf/310 [ 291 ]Kaca:Tijdschrift voor Indische Taal- Land- en Volkenkunde, LV.pdf/311 [ 292 ]Kaca:Tijdschrift voor Indische Taal- Land- en Volkenkunde, LV.pdf/312 [ 293 ]Kaca:Tijdschrift voor Indische Taal- Land- en Volkenkunde, LV.pdf/313 [ 294 ]Kaca:Tijdschrift voor Indische Taal- Land- en Volkenkunde, LV.pdf/314 [ 295 ]Kaca:Tijdschrift voor Indische Taal- Land- en Volkenkunde, LV.pdf/315 [ 296 ]Kaca:Tijdschrift voor Indische Taal- Land- en Volkenkunde, LV.pdf/316 [ Plaat_2 ]
Dan voert hij den lezer in medias res.
14
eta noetoerkeun ka wajang,
wajang keur teu tararembong,
waktoena djadi siloeman,
teu tembong koe manoesa,
noe matak noesa Djawa soewoeng,
taja noe bisa ngeusian.
15
djadi ratoe Noesa Djawa.
Wajang toeloej eleh kabeh;
teu aja katjaritana.
Nagri langkoeng moelia,
rĕgrĕg pageuh hamo nimoe,
sapĕrti nagara eta.
17
keur waktoe djaman harita,
radjana teh Nabi Ĕnoh,[9]
nja kitoe radja kawasa.
Naon anoe pangĕrsa,
geus tinangtoe bae kaboel,
ku kĕrsa noe Mahamoelia.
18
ngalampahkeun sareatna;
tina noese-noesa sedjen,
sakoemaha parentahna,
geus tangtoe dipilampah,
koe sakoer anoe geus taloek,
ngalampahkeun sareatna.
19
ngalampahkeun agamana,
sareatna nabi Ĕnoh,
nja eta Ratoe poesaka,[10]
reudjeung balad-baladna.
Kabeh teu aja noe anoet,
eta pirang-pirang radja.
20
Rehna pirang-pirang radja,
soemawonna sedjen poelo,
noe teu anoet ka andjeunna,
ngalampahkeun sareat,
seng nabi Ĕnoh noenoehoen,
nĕnĕda ka Goesti Allah:
21
Goesti Allah noe kawasa,
Pangeran alam sakabeh,
abdi nĕda ditoeloengan;
sakĕrsa, Goesti Allah,
sadaja anoe teu noeroet,
moegi diparin hoekoeman".
22
„Ĕnoh oelah djadi maras,
pĕrkara pamenta maneh,
tangtoe kami teh noeloengan,
tapi koedoe sadia,
doenja rek didjieun laoet,
maneh njadiakeun kapal."
23
ladjĕng mantjat sabaladna,
. . . . . . . . . .
24
lampahna Ratoe poesaka.
Doemadakan bae kaget,
taja anoe ngabedjaän,
jen rek dirĕndĕm doenja;
sakĕdap geus njipta goenoeng,
loehoerna kabina-bina.
Vluchtend voor het wassende water, spoedt de vorst zich te paard derwaarts, nageijld door 't gansche volk.
28
Gantjang, kĕrsaning Jang Widi,
doenja geus djadi sagara,
goenoeng-goenoeng eta kabeh,
teu aja noe katingalan.
Ngan kari Goenoeng Padang,
djeung eta Goenoeng Galoenggoeng[11]
anoe masih katingalan.
29
Nĕdĕngna lilana tjai,
itoeng peuting djeung beurangna,
meunang opat poeloeh poë.
. . . . . . . . . .
Dan neemt de vloed af, hetgeen den vluchtelingen veroorlooft het gebergte te verlaten.
33
Boedal ka pakoeon patih,
Ratoe mĕpĕdĕk di dinja,
sarĕng balad-balad kabeh.
Teu ditjatoer di djalanna.
Ajeuna ĕnggeus dongkap,
ka pakoeon noe didjoegdjoeg,
ngaran lĕmboer Bodjong Lopang.
Dit zal maar een tijdelijk verblijf wezen; daarom gelast de Ratoe den patih:
III. Poepoeh Kinanti.
37[12]
Neangan roepana batoe,
pandjang roebakna pasagi,
batoe noe bodas roepana.
„Di mana bae nja manggih,
di dinja pikeun nagara,
keur tjarita anoe gaib."
Na lang zoeken, vindt de patih dien steen en meldt dit den Ratoe, die daarop ter plaatse een stad sticht.
48
Diseboetna Bodjong Galoeh.
Nagara aloes teh teuing,
disisi koe pagĕr bata,
sarta kakĕpoeng koe tjai.
Keur Ratoe di Bodjong lopang,
goenoeng roegroeg boerak-barik.
49
batoena patingsalĕwir,
ragragan ka poelo lian;
noe ragrag di dieu-dieu,
djadi sagala poesaka,
marga tina goenoeng tadi.
De Ratoe voelt zich hoogst behaaglijk in zijn residentie en huwt er geleidelijk negen gemalinnen, waurvan zeven hemelsche jonkvronwen en twee gewone stervelingen zijn.
58
Kotjap deui garwa Ratoe,
eta anoe doea deui,
anoe ti bangsa manoesa,
Sangradja Komala sari;[13]
ti dinja kagoengan poetra,
Hariang banga boepati.
59
kakasih Pramana sakti;[14]
ti dinja kagoengan poetra,
Sangiang Maradja sakti,
Geus toetoeg tjarita poetra,
njarioskeun sanes deui.
IV. Poepoeh Pangkoer.
60
Ajeuna noe katjarita,
di nagara eukeur sing saroea djadi,
noe disĕboet Bodjong Galoeh
teu aja kakoerangan.
Nanging eta ajeuna teh kangdjĕng Ratoe
aja manah bade angkat,
keur badami reudjeung patih.[15]
61
„eh, ki Bondan, koe maneh aing teh ganti,
kami rek noeloejkeun lakoe.”[17]
Seug Ratoe ladjĕng ngasta,
lelepenna sotja loedira[18] ditjaboet,
dilaän tina tanganna.
Koe ki Bondan geus ditampi.
62
Ari sanggeus ki Bondan teh nganggo tjintjin,
roepana djeg warni Ratoe,
sagala tingkah, polah, lampah, lakoe,
oetjap, lengkah, tata polah,
taja noe geseh saeutik.[19]
63
Kitoe deui ngaran Bondan ĕnggeus leungit,
kabeh djalma njĕboet ratoe.
Pangrasa teu kapalingan;
poetra, garwa kabeh oge kaliroe.
Taja djalma noe oeninga,
ngan Bondan bae pribadi.[21]
64
hidji istri anakna Ĕmpoe Andjali,
anoe ngaran Njai Oedjoeng,
Njai Oedjoeng sĕkar djingga.[22]
Saĕnggeusna ratoe njandak Njai Oedjoeng,
nagri kataradjang roeksak,
langkoeng rea anoe gĕring.
65
dene[23] eta pirang-pirang anoe gĕring
oenggal poë teu kaitoeng,
sabab koe tina reana.
Anoe paeh, noe sakarat ongkoh ngoeboer;
pasaran hĕnteu kabilang,
geus beureum bae di pasir.
66
„maneh, patih, ajeuna teh geura indit,
ngaronda ka lĕmboer-lĕmboer,
soegan aja noe kaliwat,
di djro desa atawa di djro lĕmboer,
noe teu keuna koe sasalad;
soekoer, patih, lamoen manggih.”
67
„noehoen, goesti, djisim abdi hatoer pamit,
njoehoen pangestoe djĕng ratoe?”
„Eh, patih, masing jatna.”
Toeloej leumpang patih djeung sabatoer-batoer,
para amtĕnar sadaja,
lĕbe reudjeung djoeroe toelis,[24]
68
tĕpis wiring paminggir para boepati,
toeloej ka koewoe Tji-boengoer.
Arina datang ka dinja,
ningalian ka oenggal imah teu nimoe,
teu aja anoe moeriang.
ki patih ngahoelĕng tjitjing.
69
„paman loerah, kami bet heran teh teuing,
nja koemaha nja panĕmoe,
mana salamĕt sorangan;
kami ngidĕr teu ngadenge gĕrang-gĕroeng,[25]
Aki, koemaha doana,
tjing kami bere mangarti”.
70
„noen, djoeragan, oepami hojong tingali,
kawit abdi teh toetoeloep,[26]
hĕnteu mĕndak-mĕndak atjan,
boroampar kenging roepi hidji manoek;
ladjĕng mĕndak ganggarangan,[27]
dioedag loempat ka pasir.”
71
Ladjĕng loempat ganggarangan teh koe tarik.
Diboeroe loempat ka goenoeng.[28]
Di dinja mĕndak adjar,[29]
Seug ngalahir adjar teh: „oelah digangoe,
eta ingon-ingon oerang,”
„Sinarĕng lahirna deui:
72
tangtoe djaga kadatangan koe panjakit,
sanagara meh rek toempoer.”
Ladjĕng abdi teh hatoeran:
„tjing koemaha, koering hajang oelah kitoe,
sabatoer koering sadaja,
njoehoenkeun oelah katĕpi.”
73
oelah koengsi dongkap ka lĕmboer sim koering”.
„Geus kitoe, adjar teh njaoer:
„hade, maneh diberean;
ieu tektek beuweung toeloej sĕmboer-sĕmboer
kabeh ka opat madahab[30]
reudjeung ka langit ka boemi.”
74
keur poerwana salamĕt sadesa abdi.”
Ki patih tjĕngkat ngadangoe,
pioendjoekna aki tea.
Aki koewoe Tji-boengoer hatoeran kitoe,
patih ladjĕng enggal moelang,
rek hatoer ka kangdjĕng goesti.
75
Raden patih eukeur ngadeuheus ka goesti,
sarta bari hatoer goegoep:
„sim abdi ĕnggeus mĕndak,
hidji desa, lĕmboer ki koewoe Tji-boengoer,
salamĕt tina sasalad,
taja hidji anoe gĕring.”
76
„eta naon sababna, rahaden patih?”
Ki patih seug oendjoek hatoer,
pihatoerna ka sang radja,
dioendjoekkeun sapihatoer koewoe Boengoer.
Ratoe ngarendjag manahna,
ka adjar bĕndoe teh teuing.
77
mawa batoer, bopati djeang para mantri,
ngadjoegdjoeg ka eta goenoeng,
adjar teh koe maneh ogan,
sing kabawa iringkeun koe batoer-hatoer.”
Gantjangna ki patih mangkat,
barĕng reudjeung para mantri.
78
toeloej tjalik djeung adjar geus papanggih.
„Adjar, sampean disaoer
koe ratoe; koedoe gantjang.”
Pihatoerna ki adjar teh ngan sakitoe:
„Soemangga, ngiring pangĕrsa,
nanging niat djisim abdi,[31]
79
roepi dodol, bawang djeung kĕmbang saroni,
kĕmbang malati satjoengtjoeng,
koneng tĕmĕn sarempang,
reudjeung gĕtih reundeu asalna ti Goenoeng”,[32]
Toeloej miang sarerea;
ngagoeroeh sora noe ngiring.
80
da geus ngarti sapanganggo boepati,
sapĕrti ajeuna kitoe,
moal aja bedana.
Toenda heula ajeuna anoe loemakoe.
Ratoe kĕrsa njieun gagat,[33]
ngadangdanan hidji sĕlir.
82
didangdanan beuteungna make kawali,
djiga anoe reuneuh njĕmploe.
Ditjandak ka pajoenan,
dibandingkeun tjalikna deukeut ka ratoe.
Kotjap, adjar, patih datang;
geus aja pajoenean goesti.
83
„djisim abdi ngahatoerkenn pangabakti,
eta roepina sakitoe.”
Ladjĕng ratoe mariksa;
„eta naon, geuning, kawas roepa daoen?”
Pok ki adjar teh hatoeran:
„reundeu asal ti noe ngirim.”
84
maneh, adjar, mere sĕrĕdan ka aing.”
Ratoe beuki tambah bĕndoe.
„Maneh, adjar kawasa,
tjing seug taksir, ari mangkena ngadjoeroe
ieu pamadjikan oerang,
mĕdal pamĕgĕt ta istri?”
85
„ieu kasakit koe maneh teh sing leungit,
maneh anoe njieun kitoe.”
Adjar hĕnteu tarima,
teu moepakat pada djalma njieun kitoe,
wondening[35] koedoe walaras,
eta sagala panjakit.[36]
{[c|87}}Adjar toeloej ngawalonan;
„noen, soemoehoen, pĕrkawis pariksa goesti,
koemaha kĕrsana ratoe,
mĕnggah taksiran abdi mah,
ari babar mangke eta Njai Oedjoeng,
geus kantĕnan moal tjidra,
poetrana eta lalaki.”
88
Adjar naon maneh teh, hĕnteu sajakti,
ajeuna koedoe dihoekoem,
sababna hatoer dosa.
Lain reuneuh, ĕnja soteh eta njĕmploe,
meunang kami ngadangdanan
dititah ngandoeng kawali.”
89
hĕnteu pisan manahna soekĕr saeutik,
kadjeun teuing ratoe bĕndoe,
manehna hĕnteu soesah,
da geus tangtoe eta kĕrsana Jang Agoeng,
moal beunang diobahan,
boedak mĕdalna lalaki.
V. Poepoeh Sinom.
90
koe kami sing katingali.”
Barang brak dibaroekaän,
kawali hĕnteu kapanggih,
geus leungit tanpa lebih;
kantoen beuteung Oedjoeng njĕmploe.
Troes reuneuh sajaktosna.
Heran kabeh noe ningali;
tambah-tambah ratoe bĕndoe sĕrta wirang.
91
koe adjar. Keur waktoe tadi,
samemehna diboekaän,
koe adjar ĕnggeus ditarik:[37]
ninggang ka sisi tjai,
dina sakoeloneun lĕmboer,
ngaranna Sĕla pandjang.
Mana disĕboet Kawali,
sabab eta kitoe dina tjaritana.
92
koe ratoe dititah balik.
Barang adjar ĕnggeus poelang,
ratoe nimbalan ka patih:
„eh, patih djeung pramantri,
geuat koe maneh saroesoel,
adjar geura paehan,
tjatjag mangka bidjil peudjit.”
Toeloej boedal patih reudjeung balad-balad.
93
dirodjong koe para mantri;
ditjatjag ditaroembakan,
tapi teu mĕntal sahidji.
Kris, toembak reudjeung bĕdil,
kabeh eta mararintoel,
taja noe neurak pisan.[38]
Toeloej ki patih ngalahir:
„kĕrsa ratoe, adjar, koedoe dipaehan.”
94
sarta koedoe tidjoempalik.”
„Eh, koetan kitoe kĕrsana,
soemangga bae, ki patih.”
Mana kitoe geus djangdji,
da kitoe kĕrsana ratoe,
toeloej adjar ditoembak,
sarta baridjilan gĕtih,
tapi eta gĕtih teh herang katjida.
95
ajeuna teh ngaran tjai,
Tji-beureum djeung Tji-kĕdĕngan,
Tji-hideung Tji-koneng deui,
Tji-herang hidji deui,
noe aja di sisi lĕmboer,
margana teh di dinja,
tina gĕtih adjar tadi,
tah, sakitoe poerwa aja ngaran eta.[39]
96
geus dongkap ka waktoe lahir,
mĕdal pamĕgĕt poetrana,
roepana kasep teh teuing,
moeloes salira- siwi.
Ditjabak-tjabak koe ratoe,
aja sora teu kroehan,
oengĕlna: „lamoen noe sĕrik,
tangtoe pisan dibalĕsna leuih lara[40].
97
ieu moal naon deui,
mo liwat ti eta boedak,
mangke nganjĕnjĕri aing.
„Geura baroeang, patih,
eta boedak bisi hiroep,
koedoe paehan pisan,
ajeuna meungpeung keur leutik.”
Patih njĕmbah: „soemangga kĕrsa gamparan.”
98
ka eta teh moerangkalih,
patih ngabidjilkeun akal,
bari mawa moerangkalih.
Njokot kanaga hidji,
montjorong tjahaja hoeroeng,
sabab kanaga teh mas,
djeung njokot ĕndog sahidji,
reudjeung mawa sahidji kalapa asak.
99
nja eta koe moerangkalih,
sarta ĕndog djeung kalapa
ditjampoerkeun djadi hidji.
Geus kitoe, nganggo rakit,
dipalidkeun ka Tji-tandoej.
Ditoenda tjaritana.
Ajeuna kotjapkeun deui,
aja djalma ngaran Aki balangantrang.
100
Peuting harita teh ngimpi,
ngimpi katinggang koe boelan,
reudjeung katindih koe langit.
Hoedang njambat ka nini:
„isoek-isoek, waktoe soeboeh,”
—sarta bari tjarita—
„aing tadi, nini ngimpi,
langit nindih reudjeung katinggang koe boelan,”
101
oentoeng ti batan sasari.”
„Aki, geuat, geura teang.”
Aki-aki gantjang indit,
barina alak-ilik,
reudjeung bari dikoekoedoeng.
Datang ka poepoedoenan,
aja tjahja katingali;
diprantjahan: „djoerig njingkir, setan njingkah.”
102
aja tjahja katingali.
Aki teh seug babatoekan,
lawaning koe gimir ati.
Ti dinja Aki mipir,
tiahja teu katingal hoeroeng;
ngan ningal nja kanaga.
Toeloej dibawa ka sisi,
seug diboeka, aja boedak kasep pisan.
103
Digenat dibawa balik.
Aki teh atoheun pisan,
datang njĕloekan ka nini:
„nini, ka dieu bidjil,
geura ieu aing nimoe,
moerangkalih kasep pisan,
oerang djieun anak, nini,
ari ĕndog djeung kalapa oerang pĕlak”.[41]
104
Geus lawas sok diaäis.
Geus emoet, nanjakeun rama.
„Aki, saha bapa koering?”
„Eh, djang, nja ieu, Aki,
apan bapa ti ka poengkoer.”
Moerangkalih ngabĕndwan.
„Moal ĕnja maneh, Aki,
Nini, Aki ka koela tjoemah miara.”
105
di ditoe sadoeloer Aki,
ajeuna oerang teangan,
noe ngaran Ĕmpoe Andjali,[42]
tangtoe bokal kapanggih,
mangke rama sarĕng iboe.”
Kotjap toeloej laleumpang.
Datang ka leuweung teh manggih,
manoek tjioeng eunteup dina kakaian.
106
„Aki, naon dina kai,”
Ki balagantrang wangsoelna:
„manoek tjioeng eta pasti.”
Teu lila manggih deui,
anoe ngarandang di loehoer,
gek dioek di dahanna.
„Aki, itoeh, naon deui?”
„Moen teu tĕrang, eta teh ngaran wanara.”
107
Tjioeng Wanara teh, Aki.”
Ki balangantrang wangsoelna:
„soemangga, sakĕrsa ngiring.”
. . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Tot nu toe loopt de Babad, zij het dan ook met horten en stooten mitsgaders enkele omissién, die bewijzen dat de maker de overleyering maar gebrekkig kende, vijwel in het oude spoor.
Maar in de koepletten 108 — 116 slaat de dichter den bal geheel mis.
Op het bovenverhaalde moet namelijk volgen dat uit het ei, hetwelk Tjiceng Wanara in het mandje medekreeg, een stoere kemphaan is yoortgekomen, waarmede hij naar Galoch guat en met welken bij zijn aanspraken op den troon verovert,
Instede daarvan wordt een verhaal ingelascht, dat over- genomen is uit de Sédjarah Tji-rébon en hier in 't geheel niet op zijn plaats is.
Daardoor verliest de sehrijver den draad der gebenrtenis- sen volkomen, zoodat de ontknooping, de herkenning van den tweeden ratoe Guloeh en zijn gewaanden zoon Tjioeng Wanara, tot een alleronbeduidendste gebenrtenis wordt teruggebracht.
Aldus heeft zulks plaats. [ 321 ]Aki balagantrang brengt Tjioeng Wanara naar Galoeh en vertrouwt hem aan de zorgen van Ĕmpoe Andjali toe. Daar leert hij smeden; vervolgens verstoort hij de rust in den kraton.[43]
De koning ontbiedt deswegen Ĕmpoe Andjali met zijn pleegzoon en als zij voor hem yerschenen zijn, spreekt hij:
115
mriksa ka Ĕmpoe Andjali:
„anak maneh pribadi
atawa nja anak poeloeng?”
Poe Andjali ngadjawab:
„meunang doeloer abdi manggih
ti saäpan diwadahan koe kanaga.”
116
ningali raraj pribadi,
ladjĕng ningali poetrana,
„Naha sakaroepa teuing!”
„Aeh, aeh, Poe Andjali,
anak maneh oelah miloe,
penta bae koe oerang,
rek diakoe anak kami.”
Ki Andjali hatoerna: „soemangga pisan.”
117
kĕrsana moelih ka boemi,
Tjioeng Wanara, Hriang Banga[44]
barĕng djeung Maradja sakti,[45]
kĕrsa ngiring ka boemi;
kabeh pada nganggo pajoeng,
nganggo padjĕng kapoetran.
Ngagoeroeh sora noe ngiring,
para garwa, sĕlir parĕkan, pawarang.
Na dit rammelend slot, dat een passend besluit vormt, tot de opgedischte interpolaties, komen wij tot het laatste bedrijf, de wraak en de verdeeling des rijks.
VI. Poepoeh Midjil.
118
gek tjalik di djĕro,
dikoempoelkeun poetra-poetra kabeh.
„Hariang banga, Maradja sakti,
Tjioeng Wanara, anak ing,
kadarieu koempoel.”
119
soepaja kadenge.
Hriang Banga djadi prĕboe anom,
Tjoeng Wanara djadi pandaj beusi,
ngaran Ĕmpoe Andjali,
djoemlah dlapan poeloeh.[47]
120
diberean gĕdong
djeung eusina sakalian bae.
nagarana eta beh hilir,
diberean pasti
tanah Dajeuh Loehoer.”[48]
121
keur ngadamĕl ĕnggon
pikeun djalma-djalma noe diares;
bisi aja mantri noe sĕrik,
atawa boepati,
eta anoe kitoe.
122
bisi kirang sae.”
Ditjabakan barina ditĕmpo;
ladjĕng ratoe teh ngalahir:
„meudjeuhna teh teuing
beubeunangan, agoes.”
123
eta noe di djĕro,
wantoe atjan katingal di djĕro,
hajang koe rama tingali,
meungpeung tatjan rapih.”
Ramana seug asoep.
124
ti loear disorog,
dioesapan koe loedah bĕt rekep,
pageuh, moal bisa bidjil.
Tjioeng Wanara ngalahir:
„kami meunang bioel.”
125
ti noe tjatjarios,
lamoen ratoe geus aja di djĕro
diasoepkeun ka pandjara beusi.
„Koe naon, kang rai,
boga lampah kitoe?”
126
barina ngarontok;
seug noemboekan nampiling djeung njabok.
Hriang banga disoeroeng ka hilir,
ngadoeroegdoeg tarik,
kandĕg noe loemakoe.
127
barina harewos:
„eta, rama, wawalĕs adjar teh,
bongan teuing rama njieun sakit.”
Ramana ngalahir:
„lamoen hĕnten kitoe,”
128
wĕkasanana teh,
moal aja ratoe njĕkĕl gawe,
tinangtoe poelo Djawa sĕpi
reudjeung bapa titip,
omong mangka goegoe.”
129
tangtoe meureun tjektjok.
Ĕnggeus tangtoe parĕboetan bae,
poetra-poetra, para boepati,
miwah para mantri,
poegoeh para ratoe.”
130
poma oelah poho,
noe sakitoe omongan bapa teh.
Poepoelihan kabeh koelawargi,
noe gĕde noe leutik,
kabeh anak poetoe.”
131
geura bae tendjo,
sapoeloeh kali ganti ratoe gĕde.
Ari geus sapoeloeh kali,
meureun aja deui,
anoe djadi ratoe.”
132
linggih di karaton,
Ladjĕng bae namina digĕntos:
Dipati Sang Kala Wisa nami;
teu ngadĕg agami,
hĕnteu aja hoekoem.”
Hierop volgen eenige opgaven omtrent belastingen, die absoluut waardeloos zijn.
135
di sabeulah koelon,
Padjadjaran nagara teh gĕde;
namana ladjĕng diganti,
nami Adipati,
Kala dewa ratoe.”
136
harita digĕntos,
kakasihna lain hidji bae.
Taja hoekoem dirgama-dirgami,
teu ngoeroes prele ngaganti,
bĕdas djadi ratoe.”
VII. Poepoeh Poetjoeng.
137
njĕkĕl Padjadjaran.
Hĕnteu aja noe tjerewed,
tiloe ratoes tahoen diitoeng lilana.
De rest van dezen zang is een fantastische opgaaf van Madjapaitsche vorsten.
Met vers 170 begint de VIIste afdeeling in Doerma-maat, welke in den aanvang even over Soenan Goenoeng Djati spreekt om vervolgens met koeplet 182 tot den broederstrijd over te gaan.
VIII. Poepoeh Doerma.
182
pasea reudjeung kang rai.
Soeroeng hĕnteu pĕgat,
bawaning njaäh ka rama,
Tjoeng Wanara njoeroeng deui,
Hariang banga;
sakalangkoeng koe tarik.
183
aja boeahna sahidji.
Toeloej seug diala
eta koe Tjioeng Wanara.
Ana diasaän, pait.
Toeloej hatoeran:
„kakang, pikiran kang rai.”
184
ngaranna Madjapait.”
Rakana nimbalan:
„eta nja bĕnĕr pisan,
tapi hajang njoeroeng deui.”
Toeloej naradjang,
njoeroengna gantjang teh teuing.
185
di dinja toeloej manggih,
pakoe noe ngadjadjar.
Rakana seug nimbalan:
„hade keur nagara rai,
oerang ngaranan
Pakoean ieu teh, rai.”
186
Tĕpi ka sisi tjai,
Seug eureun di dinja.
Toeloej boga ingĕtan:
„akang, hajoe oerang balik,
ieu watĕsna,
ngaranna teh Tji-pamali.”
187
„mangga, ajeuna kang rai,
geura djadi radja,
nja linggih di Padjadjaran.
Marentah para boepati,
kakang di wetan,
di nagara Madjapait.”
188
Ari soemping teu kapanggih,
bedjana geus merad.
sarta djeung kondjaranana.
Ngan kari Maradja sakti,
di dinja aja,
noe geus koe rama diwĕling.
189
kabeh taja noe kari.
Geus beak tjarita,
Hariang banga nimbalan:
„eh, adi Maradja sakti,
maneh ajeuna,
sing geura djadi boepati.”
190
djadi radja pribadi.
Kakang mah di wetan,
dinja njieun nagara,
di nagara Madjapait:
Tjioeng Wanara
eta djadi boepati.”
191
Hajoe kari ngabagi,
sagalaning barang".
Ari geus parantosan,
ngan kari Maradja sakti
di padalĕman;
pada djadi boepati.
192
Laras poepoetra Mĕsir,
Mĕsir pan[49] poepoetra,
sartana djadi radja,
djadi ratoe Madjapait
eta poetraän,
nja eta Gĕdeng Djati.
193
poetrana Gĕdeng Sari,
Gĕdeng Koentjoeng poetrana,
poetra Gĕdeng Mataram,
Gĕdeng Soeroeboet poetra deui,
Sedang Karapjak,[50]
poetrana Sedang Kamoending.
194
poepoetra Tĕgal wangi,[52]
poetra Pakoe boeana,[53]
noe ngagadekeun nagara,[54]
eta doea wĕlas boepati,
koe toean djendral,
djendral Johannes Panpees.[55]
195
anoe diboeang koe istri.[57]
Pangeran Poegĕr, kotjap,[58]
saderek Pakoe boeana,
noe ngaleupaskeun boepati,
noe does wĕlas,
eta koe djendral Panpees,
Thans volgen de afstammelingen van Maharadja sakti, die voor 't oogenblik niet ter zake doen, doch waarop aan het slot zal worden teruggekomen.
200
nja Njai Poerba sari.
Poerba sari lakian
ka Loetoeng kasaroeng djaja;
eta teh poetraän deui,
Sang Lingga liang,[59]
poepoetra Lingga wĕsi.
201
Lingga watoe[60] boepati.
Lingga watoe poepoetra,
sang praboe Soesoek Toenggal,
poetraän Moending kawati;
Ki Angga larang,
poepoetra Sili wangi.
Aldus bezingt men heden de lotgevallen van het oude Galoeh.
Het poëem is bedroevend, Bovendien vertoont het belang- rijke hiaten, Laatstgenoemden moeten op rekening van de onkunde des onhekenden makers gesteld worden, doch yoor zijn gebrekkige dangding kan hem moeilijk groote blaam treffen, aangezien hij dsarbij aan den leiband van een over- geleverden tekst heeft geloopen, welken hij nog maar gedeel- telijk heeft begrepen.
Alvorens dit aan de hand van dien tekst aan te toonen, zij thans eerst de inhoud van de aangehanlde verzen nagegaan. Meer dan het gegevene nit het epos te citee-- Ten was niet noodig, omdat de Waroega Goeroe voornoemd, niet verder dan Praboe Siliwangi loopt.
13
wensehte te gaan. Hij verlangde een rijk te grondvesten, waartoe hij zich, dus is ‘t begin der overlevering, naar
het uiveras Lakbok begaf en Noerasa[61] daarnit verdrong. [ 332 ]Kaca:Tijdschrift voor Indische Taal- Land- en Volkenkunde, LV.pdf/358 [ 333 ]Kaca:Tijdschrift voor Indische Taal- Land- en Volkenkunde, LV.pdf/359 [ 334 ]Kaca:Tijdschrift voor Indische Taal- Land- en Volkenkunde, LV.pdf/360 [ 335 ]Kaca:Tijdschrift voor Indische Taal- Land- en Volkenkunde, LV.pdf/361 [ 336 ]Kaca:Tijdschrift voor Indische Taal- Land- en Volkenkunde, LV.pdf/362 [ 337 ]Kaca:Tijdschrift voor Indische Taal- Land- en Volkenkunde, LV.pdf/363 [ 338 ]Kaca:Tijdschrift voor Indische Taal- Land- en Volkenkunde, LV.pdf/364 [ 339 ]Kaca:Tijdschrift voor Indische Taal- Land- en Volkenkunde, LV.pdf/365 [ 340 ]Kaca:Tijdschrift voor Indische Taal- Land- en Volkenkunde, LV.pdf/366 [ 341 ]Kaca:Tijdschrift voor Indische Taal- Land- en Volkenkunde, LV.pdf/367 [ 342 ]Kaca:Tijdschrift voor Indische Taal- Land- en Volkenkunde, LV.pdf/368 [ 343 ]Kaca:Tijdschrift voor Indische Taal- Land- en Volkenkunde, LV.pdf/369 [ 344 ]Kaca:Tijdschrift voor Indische Taal- Land- en Volkenkunde, LV.pdf/370 [ Plaat_5 ]
T R A N S C R I P T I E.
Fol. 1
Ini tjarita Waroega goeroe, eta noe njakrawati.
Noe poëk angngĕn toeloes, da koedjaba[62] di noe bodo, noe tarraboeka[63] prajaji sakarĕp kasorang tineung meunang goeroe.
Ratoe poessaka di djagat paramodita[64], eta, kanjahokeun ratoe Galoeh, kĕrna bidjil ti alam gaib; nja nabi Adam ti heula.
Ratoe Galoeh diĕngg(o)nkeun[65] sasaka alam doenja.
Basana toeroen ti langngit masoehoer[66], toeroen ka [ Plaat_6 ]
Dja[68] kalangngan, tata lawas toeroen ka goenoeng Djakalkap[69].
Oepami:[70] ratoe Ga-
Fol. 2.
loeh diĕnggonkeun sasaka alam doenja, nabi Adam ti heula, piuarĕkking goenoeng Mĕsir.
Adam diseuweu opat poeloeh, dwa[71] noe sakĕmbarran, moenidjah loeloehoer hadji dĕwi; tjikal, da hadji[72], dingarankeun nabi Isis; loeloehoer manoesa.
Nabi Isis diseuweu Kalijanggin.
Kalijanggin diseuweu Malit.
Malit diseuweu Malam.
Malam diseuweu Mahoer.
Ma(h)oer diseuweu Lamak.
Lamak diseuweu Nasar.
Nasar diseuweu Basar.
Basar diseuweu nabi Ĕnoh.
Nabi Ĕnoh diseuweu istri, poetri Bĕtari Sanglinglang.
Bĕtari Sanglinglang diseuweu Moeladasadi.
Moeladasadi diseuweu ratoe Babar bwana, arina krama ka Bĕtari Logina.
Bĕtari Logina diseuweu ratoe Gandoel gantoeng.
Naha mana dingarankeun ratoe Gandoel gantoeng?
Kĕrna
Fol. 3.
tapa di awang-awang.
Arina krama ka Bĕtari Tjipta lenggang, diseuweu nja ratoe Mĕnĕng poetih.
Nala mana dingarankeun ratoe Mĕnĕng poetih? Kĕrna tapa dina haseup bidjil poetih.
Arina krama ka Bĕtari Tjipta wisesa, arina diseuweu ratoe Gandoel larang.
Naha mana dingarankeun ratoe Ga(n)doel larang? Kĕrna tapa dina bentang.
Arina krama ka Bĕtari Mĕkoe bajoe.
Bĕtari Mĕkoe bajoe arina diseuweu ratoe Okang larang.
Naha mana dingarankeun ratoe Okang larang? Kĕrna tapa dina boelan.
Arina krama ka Bĕtari Mĕkoe hoerip; Bĕtari Mĕkoe hoerip, arina diseuweu ratoe Siar.
Naha mana dingarankeun ratoe Siar? Kĕrna tapa di djĕro banjoe.
Arina krama ka Bĕtari Mĕdang rasa, arina diseuweu ratoe Komara.
Ratoe Komara arina krama ka Bĕtari Lĕnggis
Fol. 4.
djati.
Bĕtari Lenggis djati arina diseuweu ratoe Poetjoek poetih.
Naha mana dingarankeun ratoe Poetjoek poetih? Kĕrna tapa di djĕro langngit poetih noe leuwih.
Arina krama ka Bĕtari Panggoe(ng) ka(nj)tjana, arina diseuweu Bagi(n)da prĕmana.
Arina krama ka Maradja Leng djagat, arina diboga seuweu djoemĕnĕng ratoe Radja poetra poetĕr djagat. [ 365 ]Ditibanan tji banjoe ĕloeh[73].
Diraga-raga[74] tji banjoe ĕloeh.
Koetjarita[75] Waroega goeroe mana djoemĕnĕng njakrawati, katoeroenan tjaja[76] ĕloeh, toeroen ka goenoeng Rajanna, djoemeneng ratoe Rajanna.
Mangka tjaritakeun deui nabi Adam[77].
Diogan sarejat: la(m)pahna, eukeurna bingngoeng, mitĕtĕken srangenge, hoekoenma sakoer noe oesik dihalalkeun, alamna lima riwoe tahoen, tjĕngkal ka-
Fol. 5.
joe ka patbĕlas ratoes.
Kasalinan deui koe nabi Ĕnoh, alamna dalapan ratoes tahoen, tjĕngkal kajoe salapan ratoes tjĕ(ng)kal pa(n)djangna, hoekoemna sakoer noe paeh koe maneh diharamkeun, balana saeusina.
Kasalihan deui koe nabi Isis, diboga kitab tanpa karana. Tjaratakeun[78] deui ratoe Radja poetra poetĕr djagat.
Nabi Ĕnoh mireungngeuhkeun nagara Selong padagang dalapan.
Mangka noeroet Baginda prĕmana sabalana kabeh.
Ratoe Radja poetra poetĕr [djagat] noe ranoehhan hanteu miloe, koedoe-koedoe karsa dahar babatang.
Mangka kahatoer ka ramana.
Mangka bĕ(n)doe ramana: eta oge rek dipoepoesan.
Mangka[79] di-
Fol. 6.
tjĕkĕl koe Alam daoer.
Mangka kabireungeuh koe njai aisna, koe ratoe Dĕwi asta, mangka dibelakeun djalma sewoe. [ 366 ]Toeloejna ka kahijangan.
Lawas tapana di kamoelijaān, toeroen ngababakan Medang kamoelan sangngara[80], noe boga dajeuh dingaranan ratoe Rawana[81].
Mangka diprangngan koe Alam daoer, kasĕdĕk ngidoel ka poelo Panamoer.
Mangka silih balang koe goegoetoek batoe sewoe, toeroenna ka dajeuh, manah[82] dingarankeun Goenoeng sewoe.
Mangka silih balang koe siwalan, toeroenna ka dajeuh dingarankeun Bagĕlen.
"Tjaritakeun deui poetrana ratoe Mĕsir na poetri geulis Raminihaloel, noe djoeng dina boelanna boelan anggara[83] kasih.
Oenggahna ka papangngoeng-
Fol. 7
ngan nengtjengna[84] patanggalan.
Rek dibireungeuh ngoelon, pĕpĕt: rek dibireungeuh ngaler, pĕpĕt: [rek] dibireungeuh ngetan, pĕpĕt; rek dibireungeuh ka tĕbeh kidoel, behna pamĕgĕt.
"Rampes, ta inja".
Toeloej hatoer ka ramana: "rama, kawoela hatoer dek krama ka ratoe Radja poetra poetĕr djagat".
Saoer ramana: "soekoer tĕmĕn, anaking, hidap[85] re(k) krama na ais bawa satapa".
Toeloej dibawa koe Darma siksa.
Toeloej angkat deu(ng)na kai ais didjĕnĕngkeun Amad moesapir. [ 367 ]Toeloej ka nagara Mĕdang kamoelan: kadaharranan sri.
Mana aja sri di noesa Djawa.
Toeloej krama raka kapada raka, rai kapada rai[86].
Toeloej pinoeh Mĕdang kamoelan, dieusi koe doewa riwoe.
Mangka karsa mi(n)-
Fol. 8.
dah dajeuh ka Goenoeng kidoel.
Mangka diwaris koeringna koe Darma siksa, noe te Mĕsir sakoeringna ka goesti(na).
Saoer ratoe: "lalakina eta oge teu dibwaga[87] waris, aja waris poerba mana koewat ewe-ewena."
Mangka toeloej djadi nagara doewa kang raka deungngeun kang rai.
"Mangka tjaritakeun deui nabi Ĕnoh.
Saoerna nabi Adam: "nabi Ĕnoh, teujatjan dahar sri: reja doeradoe, koedoe bogoh kapada lalaki, karsa dahar babatang".
Saoerna: "na(bi) Adam, moegi-moegija keuna bĕbĕ(n)don d(e)neng Al(l)ah".
Mangka nabi Adam njieun parahoe.
Mangkana pastoe, dibawa oe(ng)gah ka parahhoe nabi Adam nabi Ĕnoh.
Dibawa oe(ng)gah ka parahoe, mangka bidjil angin to(m)pan sapotjorro ti sagara, mangka keuëum alam doenja.
Oerang noe-
Fol. 9.
sa Djawa rame eukeur njieun goenoeng.
Saoer ratoe Prĕwata sari djagat: "pikakeuëummeun".
Mangka njipta goenoeng sasipat langngit, dingarankeun goenoeng[88] Adrakasa[89]. [ 368 ]Mangka oerang noesa Djawa dibawa oe(ng)gah goenoeng koe ratoe Prĕwata sari djagat.
Mangka oerang noesa Djawa dibawa oenggah goenoeng, ka sanghijang poentjak Lingga pajoe.
Mangka lawas-lawas orat[90], deui.
Mana noe saät ti heula bodjong rentjang tjarangtjang betan[91] kĕmbang lopang, mana dingarankeun Bodjong lopang.
Toeloej ditoeroennan dibabakan koe Darma siksa.
Toeroenna ka dajeuh mana aja [Im]ba nagara, didjĕnĕngkeun Ki ditapi panaekkan masihna ratoe leungit di goenoeng.
Mangka loenggah palo kantjtjana koemambang-kambang, ditalian koe hoë ka rokro, ditjangtjangkeun ka goenoeng, dingarankeun Noesa ka(m)bangan.
Mangka
Fol. 10.
katoeroennan wahijoe.
Saoer noe Wĕnang: "geura tapa di sompokking panon poë, dinja pidjadieun ratoe".
Meunang saoer sakĕtjap, toeloej angkat deui.
Saoer noe Wĕnang: "djadjaga ka loka goemilang na tapa manana aja sawarga loka.
Mangka neroes boemi ka ha(n)dap ka saragina.
Arina dibabar bawana, mana aja Bwana larang.
Toeloej tapa dinja.
Meunang saoer sakĕtjap, mangka a(ng)kat deui ka loehoer.
Bidjil ti goenoeng, babar ti gasak[92], ti ngabaloengboeng djala(n)na, mana dingarankeun goenoeng Galoenggoeng.
Mangka arina dipeungpeukan: mana dingaranan Pameu(ng)peuk. [ 369 ]Toeloej tapa di goenoeng Boeligir poetih, dibabar bawana: mana aja Bwana lamba.
Toeroen ka goenoeng Dapang, moeroeb-moetjar[93] pakatonan di djagat paramodita, disoejoedan koe sadjagat kabeh, saloemahhing[94] boemi sakoerĕbbing langngit.
Mangka bi-
Fol. 11
reungngeuh koe Darma siksa.
Toeloej diparanan koe Darma siksa, djadi sastra[95] doewa poeloeh.
Toeloej dibikeun ka daleum dajeuh.
Dihatoerkeun deui ka poetrana kabeh.
Mangka kabedjakeun ka sabrang, ka nabi Ĕnoh.
Saoer nabi Ĕnoh: "alam[96] doenja kakeuëum, alam doenja pada paraeh, alam doenja noesa Djawa weuteuh".
Nabi Ĕnoh miwarangan seh[97] Madjoesi.
Saoer nabi Ĕnoh: "watĕk eta, seh, lĕbak karagragan tji banjoe ĕloeh, mana djoemĕnĕng Ratoe Galoeh".
Mangka seh Madjoesi doedoekoeh di Masigit watoe.
Mangka sangratoe ngadjĕnĕngkeun papatih opat noe natakeun sakabeh.
Didjĕnĕngkeun Alam Daoer noe natakeun djalma kabeh; didjĕnĕngkeun Dewa goeroe noe natakeun di djĕro dajeuh, Darma siksa noe natakeun di karaton, Ĕmpoe Gandjali . . . . . (hiaat).
Mangka oerang noesa Djawa pada soe(djoe]d ka goenoeng anteg didjieun[98] pamoedja-
Fol. 12.
än.
Mangka katingallan koe malekat jen roeksak oematna kabeh [ 370 ]alamna soe(d)joed ka kajoe ka batoe, mangka dipanah koe (goegoe)toek batoe.
Toeloej rĕmpoe paboera(n)tak, (toe)roenna: mana aja kaboejoetan.
Ma(ng)ka soe(d)joed ka batoellah.
Oerang tjaritakeun deui aja noe tapa di (goenoeng)[99] Padang, jen kawasa, dingarannan Adjar soeka (rĕsi).
Mangka hatoer ka sangratoe jen kawasa.
Saoerna sangratoe: "ah, aing neja(ng) ka noe tapa."
Mangka greu(ha)na ditapokan mohana koe kanjtjah.
Saoer (sangratoe): "patih, hatoerkeun ka noe tapa, sangratoe ba(reuh) mwahana[100] koe naha?"
Saoer noe tapa: "eta oge[101] eu(keur) (bo)bot sangratoe."
Kai patih toeloej poe(lang hatoer) ka sangratoe.
"Koemaha, patih, saoer noe tapa?"
"Noe(hoen), sang(ratoe), saoer noe tapa, sangratoe bobot".[102]
Sa(oer sangratoe): "bohong noe tapa. pagah kawasa."
Arina ditejang (kantjah)
Fol. 13
(tenjaja), sangratoe nga(n)dĕg.
Datang ku boelan(n)a babar.
Dingarankeun[103] Hariang bangga.
Lawas-lawas sangratoe oewar ka sanagara jen sangratoe eukeur diboga seuweu. [ 371 ]Saoer sangratoe: "patih, hatoer deui ka noe tapa, patih eukeur diboga (deu)i (seu)weu".
"Rampes", tjarekna kai patih.
A[ri datang] ka noe tapa, toeloej hatoer tjarekna kai patih: "(kaoe)la (noe)hoen, dipawarang koe sangratoe".
Saoer noe tapa: "dipi(warang naha ka)i patih?"
Mangka sangratoe bobot, naha ewe-ewe ta lalaki piseuweuëunana?"
Saoer noe tapa: "reja deui sangratoe ka noe tapa”.
"Kai patih, hatoerkeun ka sangratoe, saoer noe tapa piseuweuëunnana ewe-ewe".
Saoer sangratoe: "bohong noe tapa, eta oge kateh".
Arina ditejang, kateh tenjaja.
Sangratoe toeloej nga(n)dĕg.
Ari lawas-lawas, datang ka boelan(n)a, toeloej babar sangratoe.
Arina dibireungngeuh istri seuweu sangratoe.
Tjaritakeun deui rejana parapoetra.
Ratoe Maradja lenggang seuweuna ratoe Ajoeb noe tjali(k) di (noe)sa Kambangngan.
Arina patoe-
Fol. 14
ttan nja Harijang bangga toeroennan Adjar, poelang djiwa noe ngasa di Soemade kidoel, balikna ka Madjapait.
Patoetan ti ratoe Prawata, eta seuseuna Prĕboe goenoeng, Sangradja pandji. [ 372 ]Patoetan deui ti ratoe Maradja dĕwi angin nja ratoe Pagĕdongngan.
Ratoe Maradja dĕwi angin seuweuna Prĕboe Wiratmaka, ratoe Maradja sakti.
Patoetan ti ratoe Maradja dewa poetra raba doewa wĕlas noe njarita tiloe.
Mangka toeroen ratoe Komarra ti swarga ngajoega dajeuh di bodjong Tji-(Man)dala wateun reudjeung Tji-gagak djaloe.
Mangka gĕrring sa(na)gara Galoeh.
Saoer Sangratoe: "patih, nahaeun t(amba) gĕrring sanagara?"
"Kaoela moehoen, sangratoe, ka(oela) rek hatoer ka noe tapa me(n)ta ta(m)ba gĕrring".[104]
Ha(toer) kai patih: "noehoen, kaoela dipiwarang koe (sangra)toe me(n)ta ta(m)ba gĕrring sanagara".
Saoer noe ta(pa): "(ra)mpes".
Mangka ngala tamba.
Toeloej di(hatoer)keun ka kai[105] patih: "ijeu tamba gĕr(ring, hatoer)-
Fol. 15
keun ka sangratoe, kami dek noetoerkeun peu(n)deuri".[106]
"Kaoela amit".
Saoer noe tapa: "pileuleujan, kai patih".
"Kaoela noehoen, sangratoe, ijeu tamba gĕrring sanagara ti noe tapa".
Toeloej ditampanan koe sangratoe.
Arina diboeka, beh reu(n)deu.
Toeloej didahar koe sangratoe; njat warras sanagara Galoeh. [ 373 ]Toeloej ka seba deui koe paramantri.
Lila-lila, toeloej datang kai adjar.
Sa(oer) sangratoe: "soekoer tĕmĕn, kai adjar, datang. Reu(n)deu baän saha?"
Saoer kai adjar: "noehoen, bawa noe seba oerang noehoen, seba teh noe njaba bae ma(ng)ka ditĕda koe kaoela. (Toe)loej dipĕlakkeun koe kaoela: lawas-lawas ari tjoekoel, kahatoer ka sa(m)pejan".
"Kai (a)djar, ari kitoe, ngabaktikeun sesa".
Mangka sangra(toe bĕ)ndoe.
Saoer sangratoe: "patih, paehhan kai (adjar)".
(Mangka) ditjĕkĕl koe kai patih, dibaän ka rantja Tji(boengoer).
Saoer ka(i) adjar: "kai patih, hatoerkeun sa-
Fol. 16.
oer kami ka sangratoe, djadjaga ari boga deui seuweu lalaki nja eta noe dipaehhan teh".[107]
Toeloej ditĕlassan.
Ngala(m)bang beureum gĕtihna di ra(n)tja Tji-boenggoer, mana dingarankeun Ra(n)tja beureum.
Lawas-lawas sangratoe nga(n)dĕg.
Datang ka boelan(n)a, lahir; arina dibireungeuh lalaki.
Mangka diasoepkeun kana ka(n)daga kanjtjana reudjeung ĕ(n)dog sahoeloe, doehoeng sapoetjoek.
Toeloej dipalidkeun ka Tji-ta(n)doej.
Tjaritakeun deui Nini berangngantrang, Aki berangngantrang.
"Nini, hade tĕmĕn i(m)pijannaing[108] ngi(m)pi kagoe(n)toerran mannik katjaähhan mirah".
"Aki, soegan sa(ä)pan oerang meunang kirim ai pianak-anakkeun".
Isoek-isoek los ditejang, nagĕboer kandaga ka(nj)tjana njorang kana sa(ä)pan. [ 374 ]Toeloej dibawa ka Ninina.
Ari diboeka, behna moerangkalih, ĕndog disileungleumkeun kĕris.
Toeloej diteundeun moerangkalih.
Toeloej dilorok, dipaningigoerkeun.
Lawas-lawas datang ka tĕgoeh tjangtjoet.
Mangka dibawa mojan koe na kai
Fol. 17.
ajah.
Bwat[109] tjioeng.
"Ajah, nahaeun eta?"
"Ngaranna tjioeng, anakking".
Bot indoengna, bwat bapana, bwat anakna.
Poer hiber bapana.
"Ajah, ka mana eta arahna?"
"Piarahheunan ka daleum dajeuh."
Ah, ngaran aing Tjioeng manarah".
Ĕ(n)do(g) toeloej disilengleumkeun.
Toeloej mĕgar, dingarankeun Singarat taradjang.
Mangka rame di daleum dajeuh noe keur rak[110] sawoengngan.
"Ajah, aing ma(h) hajang ngadoekeun hajam aing".
"Moelah, anakking, bisi eleh marrang".
Mĕngkĕna moerangkalih hajam toeloej dikelek, doehoeng toeloej disoengkĕlang.
Toeloej angkat, ditoetoerkeun koe na kai ajah.
Datang ka pagĕllaran, herran ningali oerang pagĕlarran.
Katingali koe patih Harijang bangnga kahatoer ka sangratoe.
Toeloej disaoer ka djogan.
Saoer sangratoe: "ari eta, seuweu saha?"
"Kaoela noehoen, anak kaoela". [ 375 ]"Dipoe(n)doet koe ngaing, Aki berangngantrang, diprĕdikakeun sabawa kita".
Toeloej poelang Aki berangangantrang
Fol. 18.
bari nangngis, mĕlang koe na kai seuweu.
Rek mireungngeuh ka sangratoe, mireungngeuh deui ka patih Harija(ng) bangnga, toeloej mireungeuh ka sarirana di a(n)djeun.
Lila-lila eling tjari(ta), hatoer ka sangratoe: "kaoela anak andika".
Ngareungeuhheun bangkeureuhheun: "mirĕsĕp", hatoer sakitoe.
Lila-lila toeloej eling, sangratoe dipoe(n)doet soengkĕlangna doehoeng.
Arina dibireungeuh soe(ng)kĕlangna doehoeng, beh poen Naga loeme(ng)gang.
Saoer sangratoe: "eunja hidap[111] anak ai(ng)".
Kahatoer ka njai iboena.
Toeloej dirawoe, dipangkoe, ditjeungtjeurikan.
Saoer Tjioeng manarrah: "rama, iboe, kaoela nĕda waris?"
Saoer sangratoe: "ĕnggeus beakkeun koe na kai la(nj)tjeuk, koe patih Hariang bangnga."
"Aja soteh kari pandaj domas koerang hidji, eta waris aing ka hidap".
Toeloej disoehoenkeun waris.
Sangratoe toeloej ditjalikkeun, didjadjarkeun deung na kai la(nj)tjenk deung patih Harijang bangnga ditoeloejkeunna, djĕngan patih Tjioeng manarah mare(n)tahkeun noesa tiloe poeloeh tiloe.
Alamna ra-
Fol. 19.
toe Galoeh pitoengewoe tahoen. [ 376 ]Mangka patih Tjioeng manarah karsa noeroenkeun pa(n)daj domas koerang hidji, rek njieun imah beusi.
Ari njieun imah beusi.
Kabireungeuh koe sangratoe, panoedjoeëun.
Toeloej dihatoerkeun njieun deui bale beusi.
Kabireungeuh, panoedjoeëun dihatoerkeun.
Arina njieun deui ko(n)djara wĕsi.
Arina dibireungeuh koe sangratoe, panoedjoeëun dihatoerkeun.
Saoerna patih Tjioeng mannarah: "hanteu njaho tadi djĕrona, ramma".
Toeloej dilĕbĕtan koe sangratoe.
"Hade", saoer sangratoe.
Djĕprak dikangtjing koe patih Tjioeng manarah, didjingdjing ka paseban, dioendangkeun ka sadadajeuh.
Teu dibere tjai, teu dibere sangoe, dikĕnmitan[112] koe paraseuweu.
Lawas-lawas saoerna patih Tjioeng manarah: "sangratoe li(n)toeh-li(n)toeh keneh".
Horengnganan dibalangngan keupeul koe patih Harijang bangnga.
Mangka bĕ(n)doe patih Tjioeng
Fol. 20.
manarah mĕsat hateup sirap dibalang kang raka.
Toeloej bĕ(n)doe kang raka.
Mangka ko(n)djara wĕsi rek diirik.
Koe patih Tjioeng manarah dirĕboet.
Koe ratoe Pagĕdongngan toeloej disoesoepkeun ka goenoeng Kelong.
Toeloej prĕrang, mangka disĕdĕkkeun ngetan ka(ng) raka.
Datang ka Balangbangngan, saoer kang raka: "raji, oerang eureun".
"Raka, rampes". [ 377 ]Toeloej eureun teohheun madja: toegna bwah[113] kalajar.
Ditja(n)dak koe na kai latjik[114].
"Raji (ij)eu boeah naeun?"
"Ijeu bwah madja, raka".
"Ngeunah didahar?"
"Ngeunah, raka".
Arina didahar, pait.
"Madjapait ijeu pingaranneun nagara".
Disĕdĕkkeun deui ngoelon kang raji koe kang raka.
Datang ka Tadjag barat, saoer kang raji: "raka, oerang eureun".
"Raji, rampes".
Eureun teohheun pakoe; toeg bwahna.
Ditja(n)dak koe na kai ais.
"Raka, bwah naeun ijeu?"
"Bwah pakoe djadjar".
"Pakwan padjadjarran ijeu ngaran".
Mangka prĕrang deui.
Datang ka Taraban, mangka toeroen Darma siksa.
"Nja prĕrang, anakking?" Tji-pamali nĕroes goenoeng
Fol. 21.
teka noe(n)djang ka sagara halerang godong angsana, na kang raka ditja(n)dak koe kai mas[115] dipangpengkeun ngetan, kang raji ditja(n)dak koe kai mas dipidwahkeun[116] ngoelon.
Toeloej dikoe(m)poelkeun ka nagara Galoeh koe Darma siksa.
Ko(n)djarra wĕsi diparanan koe ratoe Maradja sakti, ditjipta toeloej lĕboer djadi tjai, toeroenna[117] ka dajeuh; mana aja Ka(n)dang wĕsi. [ 378 ]Toeloej koe(m)poel deui ka nagara Galoeh pada marĕk ka rammana nĕda idin.
Mangka matoer kang raji: "ra(ji)[118] oelah djoemĕnĕng ratoe ti heula".
Saoer kang raka: "soeka aing djadi ratoe ti heula", da aing k(o)lotna anak poetoe, raji koe aing dikawoelakeun mo djoemĕnĕng njakrawati lamoen teu ngoembarra heula".
Patih Harija(ng) bangga karsa moeroed ngetan, maän koeringna satak sawe nitih lĕmah Madjapait.
Poepoetra Prĕboe Moela.
Preboe Moela arina poepoetra Prĕboe Tĕroes bawa.
Tĕroes bawa poepoetra
Fol. 22.
Tĕroes bagawat.
Tĕroes bagawat poepoetra Prĕboe Tĕroes goemoeling.
Prĕboe Tĕroes goemoeling poepoetra Prĕboe radja goemoeling.
Prĕboe radja goemoeling poepoetra Prĕboe Mangngonĕng.
Prĕboe Mangngonĕng poepoetra Prĕboe Tĕroes bangbang.
Tĕroes bangbang poepoetra Ki gĕdeng Mĕssĕr.
Ki gĕdeng Mĕssĕr poepoetra Ki gĕdeng Djati.
Ki gĕdeng Djati poepoetra Ratoe prĕwata.
Ratoe prĕwata poepoetra Ki gĕdeng Majanah.
Ki gĕdeng Majanah poepoetra istri, dingarankeun Ratoe Sarikĕm.
Arina krama ka wong ngagoeng kabatoel(l)ah, dingarankeun seh[119] Koeres.
Kasĕlangngan koe ratoe Padjangga[120] manjakit wawatoeneun nejangnga(n) boedak boele pita(m)baeun.
Nimoe Ki gĕde Selang, poetri dianggo, manjakit warrasna.
Poetri toeloej bobot.
Arina babar Ki gĕdeng Katjoeng. [ 379 ]Ki gĕdeng katjoeng arina poepoetra ki gĕdeng Soeroewoed.
Ki gĕdeng Soeroewoe-
Fol. 23.
d arina poepoetra Pangerran Sedang Karapaj[121], poepoetra Pangeran Sedang Kadjĕnar.
Pangeran Sedang Kadjĕnar poepoetra Pangeran Sedang Kamoenning.
Pangeran Sedang Kamoening poepoetra Soetan[122]
Soetan arina poepoetra Soesoenan[123].
Soetan arina poepoetra Soesoenan Mangkoerat.[124]
Soesoenan Mangkoerat arina poepoetra Pangeran dipati[125] katapa[126] koe kang raji Soesoenan Poegĕr[127], poepoetra Pangerran Mangkoe nagara.[128]
Pangerran Ma(ng)koe nagara poepoetra Pangerran dipati.
Tjaritakeun deui Tjioeng manarah; karsa dek moeroed ngoelon.
Ma(ng)ka maän koering pa(n)daj domas koerang hidji nitih lĕmah Padjadjarran.
Arina krama ka Ratoe E(n)dang ka(nj)tjana.
Arina poepoetra Darma rehe.
Darma rehe arina poepoetra Loetoeng kasaroeng.
Loetoeng kasaroeng arina poepoetra Prĕboe Lingga hijang.[129]
Prĕboe Lingga hijang[130] poepoetra Prĕboe Lingga wĕsi.
Prĕboe Lingga wĕsi arina poepoetra Prĕboe Li(ng)ga wastoe.
Prĕboe Lingga wastoe poepoetra Sang Soesoek toe(ng)gal. [ 380 ]Fol. 24.
Sang Soesoek toenggal arina poepoetra Prĕboe Moe(n)ding kawati.
Prĕboe Moe(n)ding kawati poepoetra Prĕboe Anggalarang.
Prĕboe Anggalarang poepoetra Prĕboe Siliwangngi, djoemĕnĕng njakrawati Padjadjarran.
Ziehier de letterlijke transcriptie van het geschriftje dat, dank zij de duidelijke letters, zich zonder inspanning lezen laat.
Uiterst jammer is zeker, dat de Soendaneezen dit schrift, hetwelk zich zoo bizonder voor het weergeven van hun taal leende, hebben prijs gegeven voor het Juvaansche en Arabische alfabet, en het zou zeker van belang zijn, na te sporen, wat deze revolutie heeft veroorzaakt, hetgeen vermoedelijk nog wel mogelijk zal zijn, aangezien dit waarschijnlijk niet eerder dan omstreeks het midden van de 18de eeuw is geschied.
Intusschen, dit te doen is op 't oogenblik niet aan de orde, daar de vertaling van het boekje thans de undueht vraagt.
V E R T A L I N G.[131]
Fol. 1.
Sajarah Galuh bareng Galunggung
____
Geus kitu ngalahir ka Ki Bondan: "Sira tungguan nagara isun jeung Aki Panyoempit, sarta dipaparin jimat cincin, ari isuun arep nataékané alam dunya sabeulah kulon."
Geus kitoe ngalahir: "Kun payakun."
Lajeng ngahiang.
Kocap Aki Panyumpit lajeng ka taman.
Datang ka taman, manggih satoan leuwih alus rupana.
Geus kitu, Aki Payumpit mulang deui gancang lapor ka Ratu Bondan yén di taman aya satoan.
Lahir ratu: "Satoan nahaon?"
Aki walon: "Satoan jaralang putih ngaranna."
Saur ratu: "Aki, ayeuna mudu nyokot; mangka beunang. Lamun teu beunang, beuheung Aki gantina."
Tuluy Aki Panyumpit ka taman.
Barang rék ditéwak, lumpat ka kulon. [ 406 ]Dioedag koe Aki, handjat ka goenoeng Bangkati. Ti goenoeng Bangkati loempat deui handjat ka goenoeng Sawal, toeloej ka goenoeng Bongkok.
Dioedag-oedag bae koe Aki, toeloej ka goenoeng Padang.
Ari datang ka goenoeng Padang, hanteu kapanggih koe Aki panjoempit.
Lĕngis aja soara tatapi hanteu katingal.
Pilahir soara; „saha eta anoe ngoedag-ngoedag tjotjodan aing teh?”
Ngawalon Aki: „djisim koering”.
Pilahir soara: „ajeuna meudjeuh, koe maneh oelah dioedag-oedag noe aing.
Karĕp maneh atawa titihan pangoedag-oedag teh?”
Ngawalon Aki panjoempit: „noen, lain karĕp koering, piwarangan ratoe’’.
Lahirna soara: „ajeuna meudjeuh, oelah dioedag-oedag anoe aing."
Aki panjoempit gantjang moelang, lapor ka ratoe Bondan: „eta djaralang hĕnten beunang dioedag-oedag koe koering. Mimiti loempat ka koelon handjat ka goenoeng Bangkati, ti goenoeng Bangkati ka goenoeng Sawal, toeloej ka goenoeng Bongkok, toeloej ka goenoeng Padang. Datang koering ka goenoeng Padang, leungit djaralang, aja soara tan katingalan. Dohir[133] soara ka koering: „ajeuna oelah dioedag-oedag anoe aing”. Kitoe saoer soara ka koering”.
Ari dohiran ratoe Bondan: „hajoe, oerang oesir djeung aing ka goenoeng Padang bari oerang bawa njahi[134] Poerba sari, garwa ratoe, sarta oerang tjidra. Njahi Poerbasari oerang tangkodan lalajah padaharanana, soepaja kawas anoe reuneuh".
Prak disindjangan; geus kawas anoe reuneuh.
Toeloej ratoe Bondan djeung Aki panjoempit deui ka goenoeng Padang. [ 407 ]Datang ka goenoeng Padang, dipariksa koe soara, pilahirna ka ratoe Bondan: „maneh, oerang mana?”
„Seemoehoen, oerang Bodjong lopang,” kitoe walonna Bondan.
Saoer soara; „rek naon maneh ka dieu?”
Ngawalon ratoe Bondan: „ngoeningakeun ien garwa ratoe keur bobot, pamégét atawa istri?”
Pilahir soara: „lalaki”.
Geus moelang bae ratoe Bondan djeung Aki panjoempit.
Geus tĕpi ka goenoeng Asih, ratoe Bondan nonggengan ka goenoeng Padang sarta „bohong”, pokna, „poegoeh IaIajah magah Ialaki".
Eta lalajah dipangpengkeun ka kaler, tiba di Kawali.
Geus soemping ka nagara Bodjong lopang, njata ngandĕg njahi Poerba sari.
Saoer ratoe Bondan: „oepama ĕnja mĕtoe ati tetesan kamoerahing poetraing, moega mangka saroepa djeung aing; oepama lain, moega mangka aja tjitjiren”.
Genus kitoe, tĕpi ka waktoena, njahi Poerba sari babar, boekti pamĕgĕt, tapi sipatna ka loehoer roepa andjing ari ka handap roepa manoesa[135].
Gantjangna, ladjĕng dikanagaän eta moerangkalih sarta dibaoeran beas saeutik, ĕndog sahidji, kalapa sahidji[136].
Di malĕm Djoemaäh toeloej dipalidkeun di Bodjong Tji-moentoer.
Ari Aki Balagantrang boga tataheunan sapan, pĕrnahan eta sapan di Tji-tandoej girangeun moeara Tji-moentoer.
Ari malĕm Djoemaäh Aki Balagantrang meunang impian. Ngimpi katindih langit, katinggang mega.
Barĕng ingĕt wantjina geus padjar, hoedang pada ngaromong djeung Nini Balagantrang padoeaän. [ 408 ]„Aing, Nini, boga impian, ngimpi katindih langit, katinggang mega".
Pok deui Nini: „Aki, aing ge kitoe deui, moal teu tatahaneun oerang ajeuna geuat teang ka tjai".
Aki Balagantrang bral ka tjai.
Geus tĕpi ka sisi tjai, aja noe ngagĕboer, roepa tjahaja, dina kapek sapa.
Aki Balagantrang djolang-djeleng sĕmoe sieun.
Geus kitoe, diparantjahan koe Aki, pokna: „tjing, eta noe aja di tataheunan aing, oepama djoerig moedoe njingkir, oepama manoesa oelah aja keneh".
Tĕpi doea tiloe kali diparantjahan; tjitjing bae.
Disampeurkeun kana sapan aja kanaga tapi ditokot dina kapekna.
Toeloej dipanggoel, dibawa ka imahna.
Ana diboeka, dieusi moerangkalih pamĕgĕt sarta aloes, batoerna beas hidji ĕntik, ĕndog hidji, kalapa hidji, sarta Aki, Nini atoh katjida.
Oerang boga anak, eta beas dikanatampatnakeun, kalapa dipĕlak, ĕndog dibaoerkeun kana pabeasanana".
Oemoer toedjoeh poë toedjoeh peuting, eta kalapa bidjil sintoengna, ĕndog mĕgar djadi hajam djago bodas, soemawonna moerangkalih tea geus jasa oelin di imahna Aki, sisina dajeuh Bodjong lopang, sisi tjai ti kalerna.
Lila-lila, eta moerangkalih hajang naek kana eta kalapa tea.
Ditjaran koe Aki: „oelah, bisi ragrag".
Keukeuh bae naek, didjaga bae di handapeun kalapa koe Aki.
Tĕpi ka loehoer kalapa, eta moerangkalih ningali ngaler aja lĕmboer gĕde majapak.
Mariksa ka Aki: „itoe noe majapak di kaler teh, lĕmboer saha?"
Didjawab koe Aki: „lain lĕmboer, nagara".
„Nagara naon ngaranna?" [ 409 ]Didjawab koe Aki: „nagara Bodjong lopang".
Toeroen tina kalapa, top njokot hajam, poepoelih ka Aki: „rek ngadoe hajam ka sisi dajeuh".
„Oelah, oedjang, bisi aja noe mĕrgasa".
„Ah moal".
Keukeuh bae ngelek hajam.
Di mana aja hajam, di lĕmboer atawa di lisoeng, di boeroean, hanteu aja noe mampoeh hajam teh ka hajam andjeunna.
Dipeupeuh sakali kadoeana paeh.
Oenggal-oenggal poe ngan ngadoe hajam bae, sarta hajam rendjeh kabeh koe hajam andjeunna; hanteu beunang ditjarek.
Geus kitoe dioeningakeun ka ratoe Bondan, sok aja moerangkalih sok ngadoe hajam tara eleh hajamna, di pilĕmboeranna geus taja noe mampoeh ka hajamna.
Saoer ratoe Bondan: „tjing, ana datang deui mawa hajam, bawa ka dieu, arek diadoeän koe hajam aing".
Ari isoekna geus datang deui ngelek hajam, toeloej dioeningakeun ka ratoe jen eta moerangkalih geus datang sarta ngelek hajam.
Saoer ratoe Bondan: „ajeuna, hajoe oerang adoekeun hajam maneh djeung hajam aing".
Ngawalon moerangkalih: „koering mah teu gadoeh toempangna".
Saoer ratoe: „toempangna mah, oepama eleh hajam aing, eta noe opat, toempangna nagara sabeulah, domas opat poeloeh, oepama eleh hajam maneh, toempangna pati maneh".
Kalah koe dikeukeuhan, proek diadoekeun eta hajam.
Hajam ratoe anoe opat eleh kabeh koe hajam moerangkalih.
Geus kitoe eta nagara kasĕrahkeun sabeulah ka eta moerangkalih saraoeh tjatjah domasna, sarta andjeunna geus aja di nagara.
Geus kitoe hatoeran ka ratoe Bondan: „reh ieu nagara hĕnteu atjan aja dangdanan anoe pĕrkosa, bok manawi aja [ 410 ]moesoeh atawa anoe ngaloeroeg pĕrang, wantoe nagara gĕde, oerang njieun pandjara beusi".
Saoer ratoe: „koemaha domas geus kaselehkeun ka maneh?"
„Disanggoepan njieun eta pandjara koemaha koering".
„Saoer ratoe: hade ari maneh sanggoep mah njieun, tatapi moedoe anggeus sapoë; oepama hanteu anggeus, beuheung maneh gantina".
Ladjĕng ngadamel pandjara beusi domas auggeus sapoë.
Ari geus anggeus lapor ka ratoe: „ajeuna prakawis pandjara parantos sareng njoehoenkeun dironda koe ratoe di loearna sareng di djěrona, bok manawi aja kakiranganana".
Ladjĕng dironda koe ratoe eta pandjara di loearna geus dironda, asoep ratoe ka djĕro.
Geus asoep ka djĕro pandjara ratoe Bondan, toeloej disosi dipintoe eta lawangna pandjara koe moerangkalih tea, sarta lahirna moerangkalih: „ajeuna aing malĕs ka maneh bongan malidkeun ka aing".
Ratoe Bondan waktoe harita di djĕro pandjara didaharanana koe Aki panjoempit, ngala sagala manoek; meunang sakodja datang dilaporkeun ka ratoe.
Saoer ratoe: „Aki panjoempit teundeun eta manoek dina kodja teh, kaitkeun dina tjotjongker[137] pandjara".
Lila-lila eta manoek sagala anoe dina kodja pada ngarowong, djeung pada manoek pokna: „ajeuna koemala oerang aja anoe sieun dipeuntjit. nja anoe sieun dibeuleum, rek leupas hamo meunang sabab taja djalanna".
Aja manoek piït poetih, tjitjing pangloehoerna, pokna ke batoerna manoek: „ajeuna oepama aja hajang hiroep mah, moedoe toeroet ka dewek".
Pokna batoer-batoerna manoek: „seug, kaoela dek, noehoen pisan".
Ari tjarek piït poetih: „di mana mangke dewek ngagoeroepoek bidjil, maneh moedoe barĕng bidjil". [ 411 ]Geus kitoe, eta piït poetih ngawatĕk ilmoena di djĕro kodja.
Geus tamat ngawatĕkna ngagoeroepoek, bisa bidjil kabeh tina kodja, taja hidji-hidji atjan manoek.
Kotjap ratoe anoe di djĕro pandjara.
„Eta manoek roepa sato bisa leupas kabeh tina kodja ilmoena sakitoe, aing komo”.
Pek ratoe ngawatĕk ilmoe eta manoĕk tea.
Geus tamat diwatja, eta ratoe bisa bidjil tina pandjara.
Geus di loear ratoe.
Geus kitoe, eta pandjara disepak ka kidoel ana tiba ing kandang wĕsi.
Geus kitoe, eta pandjara katingali koe Harijang banga geus dipĕtjat, ladjĕng njandak hateup sirap.
Eta moerangkalih dibaledog koe hateup sirap, keuna tarangna sarta tjatjad. Ditjaboet koe moerangkalih sarta bari dioesap koe panangan, tjageur; taja oeroetna.
Geus kitoe Harijang banga naradjang ke moerangkalih, datang ka pĕrang galoengan.
Harijang banga djeung raina, nja eta moerangkalih, mimiti pĕrang njered ka koelon.
Tĕpi kana pakoe ngadjadjar, eureun pĕrangna.
Mariksa rai ka rakana: „eta nahaon anoe ngadjadjar teh?”
Walon rakana: „hĕnteu njaho raka mah, koemaha rai bae”.
Saoer raina: „ieu noe ngadjadjar, ngaranna pakoe, pinagaraeun rai, ngaranna Pakoean padjadjaran”.
Ladjĕng pĕrang deui.
Ana njered ka wetan tĕpi ka wahangan tjai ngaranna Tji-pamali, eureun di dinja di sisi tjai.
Mariksa deui rai ka rakana: „ieu tjai nahaon ngaranna?"
Saoer rakana: „kakang hĕnteu njaho, ngaranna koemaha rai bae.”
„leu tjai ngaranna Tji-pamali, palangsiang hĕnteu hade pĕrang djeung doeloer."[138] [ 412 ]„Tjing, ti dinja ajeuna oepama hĕnteu hade pĕrang ari madjoe ngoelon deui, ieu kakajoeanana peuntas wetan moega kasampak tjondong ngetan, sabeulah koelon mangka tjondong ngoelon”.
Geus kitoe: „hajoe, raka, oerang geus aso, oerang pĕrang deii”.
Ladjĕng deui njered ngetan; tĕpi kana tangkal kai, eureun deui.
Mariksa ka rakana: „eta kai nahaon ngaranna?”
Saoer rakana: „tangkal madja itoe”,
„Boeahna raos atawa hĕnteu?”
Saoer rakana hĕnteu raos, pahit”.
leu pinagaraeun raka Madjapahit”.
Ladjĕng ningali manoek.
„Eta manoek nahaon pingaraneunana djeung itoe noe goegoentajangan di loehoer, satoan nahaon ngaranna?”
Saoer rakana: „kakang hĕnteu tĕrang ngaranna koemaha rai bae”.
Saoer raina: „ari eta manoek ngaranna tjioeng, eta satoan ngaranna wanara, pinamaeun rai Tjioeng Wanara”.
Geus kitoe, mariksa deui ka rakana: „eta anoe ngarambat kana tangkal madja, areuj nahaon?”
Saoer rakana: „hariang pinamaeun raka Harijang banga”.
Geus kitoe, ladjĕng deui pĕrang.
Tĕpi ka Tji-pamali ningali panajogean, saoer rai: „tadi geus njata".
Ngalahir rakana: „ajeuna, rai, pĕrang geus meudjeuh, teu hade pĕrang djeung doeloer”.
Geus kitoe, ningali ka madhab kidoel ningali aja tjahja mantjoer soendĕk ka langit ing batara antek eta tjahaja leungit.
Ladjoe ngadoe enz.[139] [ 413 ]Geus kitoe, saoer Harijang banga ka raïna, ka Tjioeng Wanara: „ajeuna oerang eureun pĕrang teh, oerang pada moelang ka pinagaraeun oerang, tatapi oelah sadjalan reudjeung akang”.
En dan volgt een de haren te berge doen rijzende hutspot van stukjes uit een Anbija, Kronieken, Kean Santang-overleveringen enz., waarna de schrijver eindigt met een klacht over zijn kommerlijk bestaan, en om vele rijksdaalders verzoekt, ten einde hem in beter doen te brengen.
__________
- ↑ Eerste bijdrage was: Het jaartal op den Batoe toelis nabij Buitenzorg. Tijdschr. v. Ind. T.-, L.- en Vk., dl. LIII, blz. 155 vv.
- ↑ Dat de interpretatie, die den Kern der Pasoendan bij nitbreiding zou betekenen, van Galoeh is, krijgt groote waarschijnlijkheid door de overlevering, welke o. m. vertelt dat na den ondvloed, de nieuwe hoofdplaats verrec ter plaatse waar een bizondere steen long, Zie de Babad Galoeh hierachter, vers 37.
- ↑ Zie voor dergelijke plaatsen, de Haan, Dr. F. Priangan, Il blz. 783-767.
- ↑ Zie voor de thans volgende overlevering en de andere Joodsch-Moslimsche verhalen die gaandeweg volgen, Weil, G., Biblische Legenden der Muselmänner en Gerth van Wijk, D., de Koranische verhalen in het Maleisch. Tijdschrift v. Ind. T.-, L.- en Vk., dl. 35, blz. 249 vv. — Waroega Goeroe Fol. 2.
- ↑ Wijl er vermoedelijk meer soortgelijke Babad’s Galoeh in omloop zijn, heb ik de verzen van mijn afschrift, totaal 308, doorloopend genummerd, en de geciteerden onder het volgnummer aangehaald. Sedert verscheen Dr. H. H, Juynboll, Supplement op den Catalogus van de Sundasche handschriften enz. der Leidsche Universiteits-bibliotheek, waarin onder No. XLIV en CXXIV gedeeltelijk parallel loopende verhalen worden genoemd.
- ↑ Pantoen noeh Waroega Goeroe vermelden dit.
- ↑ Het bekende moeras in het oosten van Soeka Poera, hetwelk zich tot over de Tji-rĕbonsche grens voortzet en in dat gewest den naam van Onom draagt. Sedert menschenheugenis heeten daarin enkele nakomelingen van dien Noerasa te zijn blijven voortbestaan, eenerzijds Lakbok anderzijds onom gebeeten, die zich alleen bij groote plechtigheden, als behoorend tot de regalia van Soeka Poera Kolot en Galoeh, geheel gehuld in een gewaad van gras en biezen, in de kaboepaten's te Manon Djaja en Tji-amis vertoonen.
Na den deed van den Regent Bintang van Soeka Poera, heeft men de Lakbok's echter niet meer gezien, waaruit men afleidt, dat zij verdwenen zijn. - ↑ Diens lotgevallen zijn behandeld in den tekst tot de Wajang Selarasa.
- ↑ Waroega Goeroe Fol. 2, Fol. 6, waar blijkt dat Noach weer niet de vorst van Egypte is.
- ↑ De Ratoe Gatoeh zooeven in vers 15 genoemd.
- ↑ Zie bijlage 1.
- ↑ Met vers 36 is de maat in Kinanti overgegaan.
- ↑ In de pantoen heet zij Dewi Pangrĕnjĕp, 1. c., blz. 85.
- ↑ Deze komt niet in de pantoen voor.
- ↑ In de pantoen is dit de mantri anom Aria Kĕbonan.
- ↑ Dus heette de patih. In de meeste babad’s heet bij Bondan, waarbij men zou kunnen denken aan zijn naamgenoot in de Madjapaitsche overlevering, gezegd een zoon des konings bij een Papoeasche vrouw. Een Bondan treedt echter ook in andere verhalen op.
- ↑ Nameliik het gebruik der vaderen, door van de wereldelijke macht afstand te doen en zich als askeet terug te trekken.
- ↑ Bloedsteen.
- ↑ Hoe de metamorphose van 's Ratoe's vervanger plaats heeft, meldt de pantoen niet; 's konings ring blijkt deze te bewerkstelligen.
- ↑ Volgens de pantoen gaat de afgeireden koning naar den Goenoeng
Padang en vestigt zich aldaar als Pandita Adjar Soeka rĕsi. - ↑ De pantoen laut den lengser, den vertrouweling yan den Ratoe, in het geheim deelen, waaruit deze den durf put om den niouwen koning steeds voor den gek to houden, Tevens wordt dio trawant de remmer van ‘svorsten al te onbenullige handelingen.
- ↑ Ĕmpoe Andjali, die later zal bljken sinid te-wesen, heet in de pantoen Ki Gĕdĕng agoeng, doch vervult daorin een zeer ondorgeschikte rol. Hier treedt hij op als vader van Nji Oedjoeg sĕkar djinga, in de pantoen Naganing Roem gensamd, die de moeder van Tjioeng Wanara wordt. Krachtens getrfde eigenschappen ix laatsigonoemde eyenzeer eon voortreffelijke amid.
- ↑ Javaansch, hier te vertalon met dat, conjunctie.
- ↑ Ofschoon men zeer goed weet, dat het verhaal in de voorislamische periode speelt, geeft men zich daarvan geen oogenblik rekenschap en dangdingt er moar op los.
- ↑ Namelijk hot gekroun van sieken en stervenden.
- ↑ Met een blaasroer, toeloep, Jav., op do jacht zijn.
- ↑ Een soort van boschkat.
- ↑ Te weten den Goenoeng Padang; zie vers 78.
- ↑ De koewoe woet niet dat deze de Ratoe Galoeh als askeet is en spreckt dus alleen van 'n verlichte, wijze.
- ↑ Madhab met een ingeschoven a om hot vereischte aantal voeten te krijgen.
- ↑ Hetgeen in de verzen 64—78 verhaald is, komt in de pantoen niet voor. Ook de lezing der Waroega goeroe is een weinig anders.
- ↑ Goenoeng Padang.
- ↑ Streek, list. Oelah njieun gagat hariwajat, bisi djadi karoesoehan. In 81 volgt een kwalijk passende, obscoene aardigheid.
- ↑ Zie vers 64.
- ↑ Jav. = mangkana.
- ↑ In vers 86 doet de verlichte daartoe beroep op Allah, Mohammad en de profeten, hetgeen hier onzin is.
- ↑ De onbekende poëet meent het wonder te moeten verklaren, een misvatting in flagranten strijd met de zoo moaie voorstelling der pantoen blz. 97. Daardoor is hij den draad der legende kwijt geraakt en wordt het slot van dit korplet nonsens.
- ↑ In voorgaande rijmelarij is weer de hoofdzak vergeten; de wapens treffen den wijze niet, omdat hij als koning hun meester was. Dat dit bedoeld wordt, blijkt uit de pantoen welke heeft: Ratoe toeloej narik tjoeriga, tatapi eta tjoeriga kokotak tina sarangka, tapi lain dek teurak, nja eta bĕt edek tobat, koe sabab eta noe kagoengana. Barang pek dioengkoetkeun doehoeng kana patoeangan, toeloej morongkol soemawonna lamoen teurak, da eta kagoengan. O. c, blz. 96.
- ↑ In dit hoogst onbeholpen vers noemt de dichter maar eenige namen, omdat hij niet wist, waar de adjar zijn leven vrijwillig veil gaf. Ter orienteering leze men regel 6: njeta di rantja Tji-boengoer.
- ↑ In de pantoen doet het kind — Tjioeng Wanara later — deze voorspelling, bezield door den adjar, voor zijn geboorte, 1. c. blz. 97-98.
- ↑ Verder spreekt onze dichter over dete uken niet meer, omdat hij, zooals dra zal blijken, de overlevering maar onvolledig kende. Ter toelichting diene, dat uit het ei een kemphaan voorkomt, die het middel wordt waardoor Tjioeng Wanara aan het hof komt, terwijl nit de Klapper den boom groeit, die hem tot punt van waarneming wordt om de ligging van zijn vaderland to verkennen. Zie de Galoenggoengsche legende hierachter.
- ↑ De grootvader van het knaapje tevens, zie vers 64. De pantoen spreekt hiervan niet.
- ↑ Het bedoelde verhaal deelde ik reeds vrooger in extenso mede, zie: Het jaartal op den Batoe toelis, Bijlage 3, blz. 202—203.
- ↑ Die hier als uit de lucht komt vallen; zie ver 58.
- ↑ Idem, vers 95. Zijn naam moet vastgehouden worden, aangezien hij ook in de Waroega goeroe optreedt.
- ↑ Jav. = ngawintjik.
- ↑ Dit verbeeldt de vertaling van pandaj domas koerang hidji. Zie hierachter de Waroega goeroe, Fol. 18.
- ↑ Noordoostelijk van Kawali, thans een tarikolot, verlaten vestiging.
- ↑ kapan
- ↑ 1601-1613.
- ↑ Dit had plaats volgens de thans voorhanden gegevens in ± 1618; Sultan Agoeng †1646.
- ↑ 1646 - 1677. (Amangkoerat I).
- ↑ 1877 – 1703. (Amangkoerat II)
- ↑ Zie hierachter,
- ↑ lees: Johannis Camphuys, 1684-1691.
- ↑ 1708-1704. (Amangkoerat III)
- ↑ Lees door de Compagnie naar Ceylon verbannen in 1708.
- ↑ 1705 - 1719.
- ↑ Lees Hiang.
- ↑ Lees Wastoe.
- ↑ Ook Noerrasa genoemd.
- ↑ keodjaba = kadjaba
- ↑ tarraboeka, meervoud van taboeka, luidt heden terboeka = tot inzicht, begrip aan iets gekomen zijn.
- ↑ paramodita, S. paramoedita, verheugd.
- ↑ Outbrekende letters zijn tusschen ( ) geplaatsr; er staat; dienggankeun.
- ↑ masoehoer, versta masjhoer.
- ↑ djambaloellah = djamaloellah, de heerlijkheid Allah's. Voor 't gebruiken van mb voor m vergelijke men 't Badoejsch als gĕmbir = gimir, sambajana = samajana enz. irĕng = peutjeuk, hideung.
- ↑ dja is in 't Badoejsc = da. Ook de kampoeng gebruikt het hier en daar nog in dien zin.
- ↑ lees: djabalkaf.
- ↑ De tekst heeft: ꦩ, blijkbaar een verschrijving.
- ↑ = doea.
- ↑ Zie Kawi-Balin. Wrdb. i. v. en onder da.
- ↑ = tji sotja.
- ↑ ik lees: diragragan, naar anleiding van Fol. 11.
- ↑ Koetjarita - katjarita. Verg Fol. 1 koedjaba.
- ↑ Ik lees: tjai, over eenkomstig Fol. 11.
- ↑ *voor den regel beteekent leesteeken, zie de tabel.
- ↑ Lees: tjaritakeun
- ↑ Er staat mika.
- ↑ Ik lees: sanagara.
- ↑ Achter Ra staat een dus .. unleeshaar gemaakte n.
- ↑ Lees: mana.
- ↑ Kawi-Bal. Wrdb. i. v. anggara.
- ↑ etjeng ilo.
- ↑ Heden hidĕp.
- ↑ Er staat nog eens: kapada rai achter.
- ↑ diboga
- ↑ Er staat maar 'n halve g.
- ↑ = Adri-akasa.
- ↑ Lees: orot. de verbindingss...
- ↑ Badoejsch bitan; elders algemeen batan.
- ↑ Heden gasek.
- ↑ Heden moebjar; eehter meer onde teksten hebben moetjar.
- ↑ loemah - ligr begraven, synoniem met koerĕb.
- ↑ Op dja disastra?
- ↑ Er staat elam.
- ↑ De helft van de e optbreekt.
- ↑ Er staat didjeujan.
- ↑ Insecten hebben zich aan de thaus volgende folia vergrepen, zondat de hiaten tot Fol. 13 toenemen. Hetgeen ik .....
- ↑ Oudere vorm van mohana.
- ↑ Er staat awge.
- ↑ Er staat babat.
- ↑ Er staat dirankeun.
- ↑ Zie de voorspelling Fol. 15.
- ↑ Et staat kahi.
- ↑ Heden pandeuri. Zie voor eu in-tede van a mijn Badoejsche Geesteskunderen. Tijdschr. v. Ind. T.-, L.- en Vk., dl. LIV, passim.
- ↑ Er. staat tah.
- ↑ Lees: impijan aing.
- ↑ Ondere vorm van bot.
- ↑ Lees: rek.
- ↑ Er. staat hadap.
- ↑ dikĕmitan.
- ↑ =boeah.
- ↑ Lees: lantjeuk.
- ↑ Onder de .....
- ↑ Er. staat dulipidwahkeun.
- ↑ Er. staat toenoerna. Tijdschr. v. Ind. T.-, L.- en Vk., deel LV. ...
- ↑ Er. onthreekt een letter achter ra.
- ↑ Er. staat reh.
- ↑ Lees: Padjang.
- ↑ Lees: Karapjak 1601-1613.
- ↑ Sultan Agoeng overleden in 1646.
- ↑ Mangkoerat I (Tegal wangi) overleden in 1677.
- ↑ Mangkoerat II 1680-1703.
- ↑ Moet op Soenan Mas, Amangkoerat III, slaan
- ↑ Verbannen in 1708.
- ↑ Komt in 1705 aan 't bewind en doet daarmede als Pakoe boewana I een nieuwe dynastie optreden.
- ↑ Mangkoerat IV komt in 1719 als Pakoe boewana II aan de regeering.
- ↑ Er staat hajang.
- ↑ Idem.
- ↑ Deze zal zoover ik dit vermocht, woordelijk zijn. Eigen invoegsels zijn danrom tussehen ( ) geplaatst, terwijl de gedeelten welke ik niet versta, in [ ] werden gevnt.
- ↑ De tekst heeft waroega, welk woord, heden bijkan buiten gebruik, belichaming, lichaam, lijf botoekent. In zustertalen evenwel, o. a. in het Minahasisch en in het Balineesch duidt men daarmede onderscheidelijk aan lijkuru en gebouwtje boven een graf. Dit geeft aanleiding tot de onderstelling, dat de huidige Soendasche beteekenis een orerdrachtelijke is. Grond daarvoor levert het gelijksoortige gebruik van raga, mand, voor lichaam (ribbatkast) en koeroengan, iets dat tot kooi dient, gelijk bijv. blijkt uit den heilwenseli bij 't niezen van kinderen: soep, bajoe, ka koeroengan, d. i. ga binnen, leverskricht, tot wat tot kooi strekt, d. i, het lichaam.
- ↑ = lahir.
- ↑ = njai.
- ↑ Waaraan deze zonderlinge voorstelling van zaken, die aan Boedoeg basoe uit de Soelandjana doet denken, ontleend is, weet ik niet. Vermoedeljk is hier het hondje uit de pantoen bedoeld, dat instede van Tj. W. aan diens moeder wordt gebracht.
- ↑ Instede van den kris, wordt hier ontbolsterde rijst en een kokosnoot genoemd.
- ↑ Het oog waaraan de pandjara hing.
- ↑ Zie Waroega Goeroe Fol. 20-21.
- ↑ Plots gaat de schrijver hier over tot het inlasschen van een fragment uit het verhaaltje, dat ik in Badoejsche Geesteskinderen onder den titel van Oa djeung Aoel volledig gaf.