Verhandelingen BGKW LVIII/De Ballade NJAI SOEMOER BANDOENG

Ti Wikipabukon
INHOUD van DEEL LVIII
De Ballade NJAI SOEMOER BANDOENG De lotgevallen van TJIOENG WANARA De legende van den LOETOENG KASAROENG Woordenlijst All


[ I ]

DE BALLADE

„NJAI SOEMOER BANDOENG”


Eene Soendasche pantoenvertelling

DOOR

C. M. PLEYTE.




OVERGEDRUKT UIT DE

VERHANDELINGEN VAN HET BATAVIAASCH GENOOTSCHAP VAN

KUNSTEN EN WETENSCHAPPEN.



DEEL LVIII.


EERSTE STUK.


BATAVIA,'S HAGE,

ALBRECHT & Co., MARTINUS NYHOFF,

1910.

[ III ]

VOORWOORD.

De drie hierachter volgende teksten, behooren, gelijk de vroeger medegedeelde overlevering aangaande Raden Moending Laja di Koesoema,[1] tot den cyclus der zoogenaamde tjarita pantoen, epische vertellingen uit het verleden, deels in proza, deels berijmd, die zingend, onder citherbegeleiding, voorgedragen worden.

Onderscheidenlijk zijn deze drie teksten, die wij gemakshalve metA., B. enC. zullen aanduiden, opgesteld in de dialecten van Galoeh, Zuid-Tji-rebon, Bandoeng en Baloeboer Limbangan, d. i. het land van Garoet.

Lezing A. werd door ons verkregen tijdens een verblijf te Tji-amis en omstreken. Op tekst B., destijds vermoedelijk op schrift gebracht door den tolk, tevens translateur voor de Soendasche taal Raden Karta Winata, vestigde onze aandacht de heer C. J. van Haastert, het uiterst kundige, den Soendanees door en door kennende hoofd der „Sakola radja" te Bandoeng, die helaas op zoo treurige wijze ontijdig aan zijn werkkring werd ontrukt.

De laatste karangan maakt deel uit van de handschriften door wijlen den heer K. F. Holle nagelaten en in het Bataviaasch Genootschap van Kunsten en Wetenschappen bewaard.[2]

Aangezien geen tekstkritiek in de bedoeling van deze uitgave ligt, geven de lezingen geen aanleiding tot bizondere opmerkingen; alleen zij vermeld, dat aller taal hoogst onzuiver is, een gebrek dat afschriften van pantoens steeds aankleeft, terwijl nagenoeg alle interpunctie ontbreekt.[3]

Intusschen, wijl in de medegedeelde redacties meerdere woorden en uitdruk- kingen gebezigd zijn, die men in de bestaande woordenboeken tevergeefs zal zoeken, werden de teksten, vooral ten behoeve van Nederlandsche lezers, van een glossarium voorzien, waarin tevens een plaats vonden, de bij het vragen naar de verklaring dezer door mij vernomen gezegden, in zoover die eveneens in de lexica ontbreken. Voor zooveel dit de duiding der in tekst A. voorkomende Tji-rebonsche woorden betreft, mocht ik de meeste toelichtingen ontvangen van Raden Adipati Arija Koesoema Soebrata, Boepati Galoeh, die der lezingen B. en C. werden door mij op verschillende tochten door de Pasoendan verzameld. Bij de samenstelling van de woordenlijst werd Coolsma's Soendaneesch- Hollandsch woordenboek tot uitgangspunt aangenomen; de achter de woorden genoemde synoniemen, voor zoover zij niet in het glossarium zelf voorkomen, zoeke men dus aldaar. x ) '0

J ) [ IV ]Kaca:Verhandelingen van het Bataviaasch Genotschap van Kunsten en Wetenschappen LVIII.djvu/16 [ V ]Kaca:Verhandelingen van het Bataviaasch Genotschap van Kunsten en Wetenschappen LVIII.djvu/17 [ 1 ]

A.

TJARITA

NJAI SOEMOER BANDOENG,

anoe kapigarwa ratoe nagri

KOETA WARINGIN
GIRANG




Katjarita aja hidji nagara, ngaranna Koeta Waringin girang, bogoh koe palataran nagara:

Lemboer semoe noetoer ngidoel,
dengdek ngaler tjobor ngoelon,
lemboer karioeng koe goenoeng,
nandjak djalan ka tjaïna,
ngaranna Sri Katampian,
bogoh koe tata nagara,
lemah loehoer beunang ngoekoer,
lemah poetih beunang ngoekir,
lemah beureum ngagandonkeun,
diawoeran koe keusik seungit,
diawoeran koe batoe boeleud,
tingkaritjeup tingkarireum,
tanding oraj santja mojan,
njieun sitoe tebeh kidoel,
rantja genggong tebeh koelon,
aloen-aloen sewoe tjengkal,
tina midjina saketi,
djeung Toean Batara Toenggal,
pingitan sawidak lima,
babantjong dalapan poeloeh,
paseban lima ngadjadjar,
sok ngelir koetana beusi,
sok ngembat koetana wadja,

[ 2 ]

rogrog boerang malelana,
meunang ngahoentoe kalakeun,
nja eta awisan moesoeh,
moesoeh noe ti mega malang.

Ditingali pandjara beusi dalapan poeloeh lobana paragi noe lolongok kapelengok, noe maling kapanggih, noe nagih ge tara balik deui, sok dikekesek didjieun pangarih; tjadoe balik deui.

Ditingali pandjara babah baroeangna, warna ngaranna, warna roepana: baroeang leunggeuh, baroeang djoebleg, kidang, mandjangan, samber njawa.

Ditingali parabot perang: lisoeng beusi, kampaän beusi, tjalongtjong beusi.

Oraj welang pasarampaj,
babakaoer tebeh kidoel,
kamarangna tebeh wetan,
sapina toedjoeh gantoengan,
ngemplang timahna parigi,
ageungna toedjoeh pembedel,
paragi njedekkeun moesoeh,
reudjeung keur meudjeuhna hoeroeng,
hoeroeng tatadjoeranana,
siang pepelakanana,
melak doekoeh reudjeung manggoe,
melak nangka djeung tjampedak,
korma reudjeung mandalika,
melak gedang djeung bangkoeang,
melak ganas djeung rampenas,
djawer kotok djaringao,
antanan djeung gandaroesa.

Bisi ratoe poejeng nja mastaka, bisi galigir panas-tiris, mo weleh moepoekan njimboeran, tjaroge meunangkeun ratoe, teroes kana babantjong, paseban lima ngadjadjar, teroes kana papatihna di nagara Koeta Waringin, bat kalampitan panakawan kadeuheus noe kasep Koeda-aing-Lengser, Moending Waringin, Koeda Waringin. Aja deui noe panggagahna dahoean ratoe, noe kasep Kalang Soetra Panandoer Wajang, sakitoe reana papatihna.

Tjatoerkeun di padaleman rogrog ingon-ingon ratoe: poer poejoeh boentoetan sakembaran, oetjing tjantel tjandra mawa sakembaran, peusing sihoengan sakembaran, ngadangong banteng lilin sakembaran.

Saha djenengan ratoe?

Moending Keling Poespa Mantri, noe kasep bengker Menak Pakoean, Menak Pelag Padjadjaran, Satria Mangkoekawasa; sakitoe djenengan ratoe.

Endar loba pawarangna,
daroëh baroerej keneh,
noe geulis beunang ngeliran,
noe lendjang beunang ngiwatan,
opat poeloeh poendjoel doea,

[ 3 ]

noe katjatoer mah ngan doea,
anoe geulis Njaï ratoe,
Goerit Hadji Wira Mantri,
parandene aja keneh,
noe geulis Nimbang Waringin,
sakitoe anoe katjatoer,
dirioeng-rioeng koe geloeng,
dipeuseulan koe pinareup.
bisi ratoe njoenggoeh ngidoel,
bisi raden dengdek ngaler,
bisi bengkok koemaoela,
ratoe bendoe palaj taloe,
alam padang poë pandjang,
lakotoj sangkeloh mando,
ret toengkoel barina imoet,
barabat menak noe njembah,
ratoe teh bendoe koe naon,
hariring mantri ngalahir,
goemaligoet ratoe njaoer:
Nji bendoe hojong tataloe,
sapi moending teu sakedik,
koeda domba masih loba,
seug ngoeninga ka paseban,
ka noe kasep Kalang Soetra.

„Goesti, amit, koering rek ka paseban”, tjek pawarang.

„Soemangga Njai”, saoer ratoe, „geura miwarang tataloe rahajat loba, nini-nini, aki-aki, toekang soeling djeung karinding, toengkeb ka hoeloe dajeuh”.

Si-lengser indit ka hoeloe dajeuh, ngoengkoengan nakolan bende. Barang kitoe kadenge koe oerang pilemboeran rahajatna, goedjroed oerang pilemboeran, pokna: „ieu bende nahaon?”

Ari tjek noe saoerang: „bedjana djoeragan oerang tjoetjoerak meres nagara, koempoel ka nagara Koeta Waringin, pinoeh di hoeloe dajeuh, Patih djeung Peredjoerit, Toemenggoeng djeung Saradadoe, Djaksa djeung Goelang-goelang”.

Saoer noe kasep. Kalang Soetra: „Lengser, bedil geus dieusian? geura bawa ka hoeloe dajeuh seungeutan”.

Enggalna bedil toeloej dibarawa ka hoeloe dajeuh, sarta koe Si-lengser toeloej disoendoet bari tjeulina diboentel koe djimpo, bisi katorekan; soet bedil disoendoet:

Pak geletek-geletek goer,
geus tjampoeh anoe tataloe,
tjloeng angkloengna doer bedilna,
geleger mariem dalem,
ear soerak kalangtaka,
goöng sada toemalawong,
ketoek sada oengkoet-oengkoet,

[ 4 ]

daoen tjaringin tibalik,
kadoepak sorana bedil,
daoen klapa tingsariak,
kadoepak sorana tinggar,
toekang soeling djeung karinding,
topeng katoet reudjeung ronggeng,
ngoengkoengan anoe tataloe,
goemaledag-goemaledoeg.
sada goegoer ka pingpitoe,
sada gelap ka limana,
manan koerang ditambahan,
manan repeh ditarikan,
djeug teundeun batan neundeun,
djag toenda batan bawa,
anoe diteundeun sampeureun,
anoe ditoenda bawaeun,
anoe keur pada tataloe,
di nagri Koeta Waringin.

Oerang njatoerkeun sora goöng djeung sora bedil, tjondong rokoj ka nagara Bitoeng Woeloeng, ka noe geulis Soemoer Bandoeng, Talagangsa Bitoeng Woeloeng, Emas beureum Toendjoeng poelo.

Soesah noe geulis Soemoer Bandoeng, ngadadangoekeun noe ngagoeroeh ; soesah teu boga tanjaeun. Ras inget ka saderekna pameget noe keur tatapa dina dasar sagara, noe djenengan Rangga Wajang, aja djangdji memehna indit, soebaja memehna tapa, lamoenna boga kasoesah soepaja digeulngkeun bae.

Ari Nji Soemoer Bandoeng kagoengan rentjang istri, ngaran Njai Oegem, noe sok atjin ngemil pingping moending, njisigna koe samak boetoet, iroeng sakotak djeung mata, boeoekna ngan toedjoeh lambar m^nod pinoeh koe koetoe, koelit beuteung lilimboeheun, paragi ngenggon toembila.

Enggalna Njai Oegem dipiwarangan njajagikeun paroekoejan:

Lakotoj sangkeloh mando,
boel Nji Soemoer Bandoeng ngoekoes,
neundeun saoer toengtoeng koekoes,
panedja ka noe ker^sa,
sarta bari kieu pokna:

„Kang Rangga Wajang geura moelih ti patapaan!”

Teroes rasa ka noe tatapa, lilir tanghi, girap milepas manah, loentjat kana kikisik sagara bari newak roeas djimat Si-oendoer-oendoer ; ngadaweung dina kikisik sagara, bari ngitoeng-ngitoeng pilakoekeun, ngetang-ngetang pilampaheun.

Eling ka doeloer, ka noe geulis Soemoer Bandoeng: „aing teh boga djangdji memeh indit, soebaja memeh tatapa, mana kitoe oge Soemoer Bandoeng boga kasoesah."

Inditna ti pangtjalikan,
loegajna ti pangtapaan,

[ 5 ]

ranggeong toenggang gamparan,
mintdeng lilingga inten,
mendoeng bari papajoengan,
lentang bari pipidangan,
soemping kana ioeh tandjoeng,
kana kalangkang handjoeang,
mipir dina gambir woeloeng,
tjetjetrekan djodjogedan,
egang nintjak djoeroe sindjang,
djalan ditintjak sisina,
tengahna mah pidjagaeun,
soempingna ka aloen-aloen,
aloen-aloen sewoe tjengkal,
pingitan sawidak lima,
goeroedak ka padaleman,
ka noe geulis Soemoer Bandoeng,
kasampak kasondong aja,
ladjeng njaoer kieu pokna:

„Njai, engkang sampoerna soen neda eureun, nama deungdeung kadjeun sono pepes kesang balik deui."

Reret Njai Soemoer Bandoeng:
„bage daweg kembang djambe,
kamajang bagea datang,
kembang tjalik dina tjepil,
anak ing kakara soemping."

Tjalikna papajoen-pajoen ladjeng njaoer, kieu pokna: „Njai, akang rek diadjar tikoro kotakeun, tjareham hajameun, rek diadjar galehgeran ; nanja, koe naon noe matak akang keur tatapa digeuingkeun?"

Wangsoelna Njai Soemoer Bandoeng: „akang, koering gadoeh dedengean, naon eta noe ngagoeroeh; didengekeun di loehoer asa di handap tjondong rokoj ka nagara oerang, nagara reugreug, nagara pageuh, nagara asa ajoen-ajoenan".

Saoer noe kasep Rangga Wajang: „noe matak akang moelih oge ti patapaan, gadoeh dedengean!

Tjeuk noe geulis Soemoer Bandoeng:

„kasab akang sok patanja,
koering mah lalaki gawir,
koering mah lalanang sentar,
koering mah ewer-eweran,
engkang koering mah teu njaho".

Saoer Rangga Wajang: „Njai koedoe njaho bae".

Wangsoelna Njai Soemoer Bandoeng: „engke atoeh engkang, oelah sok soentar-sentar matak kaboer pangatjian."

Seblak ngatja dina dampal panangan, dengdekeun ka tebeh kaler, barakbak nagara dina dampal panangan ; barakbak roehaj anoe tataloe di nagara Koeta [ 6 ] Waringin; geurakeun teuing bagdja deungeun, tjaroge meunangkeun ratoe.

Demi kasaoeran Rangga Wajang: „Njai, hajang kagoengan tjaroge ka ratoe? Soemangga oerang nanjaan ka nagara Koeta Waringin, oerang reboet tjarogena, tjaroge Nimbang Waringin."

Saoer noe geulis Soemoer Bandoeng: „engkang, koering man alim teuing, kawantoe noe geulis Nimbang Waringin sok timboeroean teu poegoeh, toempang tereka ka noe saliwat, sok nampiling semah awewe."

Saoer Rangga Wajang:

„geus koemaha engkang bae,
ngamoek soengkoen perang lawan,
lamoenna arek bitjara,
hamo sabaraha boelan,
dek taroeng sabraha taoen,
mangga Njaï geura dangdan,
ratoe teh oerang tanjaan.”

Saoer noe geulis Soemoer Bandoeng:

„soemangga engkang simkoering,
soemangga toeroen bantajan,
lamoen metoe sapamoendoet,
lamoen roepa sapamenta,
da koering emboeng badarat,
koering hajang toenggang banteng,
banteng lilin semoe gading,
kolotok bentang ranggeujan,
tandoekna salaka domas,
sareng boentoetna banjoe mas,
taroempah tambaga soekra,
tjeker warang oesoe-asa,
koe koering meureun ditoenda,
ditoenda di leuweung ganggong,
dina tangkal kopo tjondong,
sareng dina tjadas ngampar,
mangga engkang pangngalakeun.”

Wangsoelna Rangga Wajang: „Njai, akang man teu loedeung ka leuweung; noe bisa ngala banteng ngan Langen Sari Djaja Mantri Mas Wira Djajamanggala, adi akang, lantjeuk Njai, noe keur tatapa dina Sanghyang dampit noenggal, dipaparin djimat werat sadjagat."

Ari pokna noe geulis Soemoer Bandoeng: „soemangga engkang Rangga Wa- jang, koering pangneangankeun noe kasep Langen Sari.”

Saoer Rangga Wajang: „Njai, djaoeh djoengdjoeng, anggang doa'keun.”

Koleang noe kasep Rangga Wajang:

inditna ti pangtjalikan,
loegajna ti waton randjang,
ranggeong toenggang gamparan,

[ 7 ]

longok ka djorong pendokna,
soreang ka kalangkangna,
ragap kana tjangkeng genteng,
genteng tjangkeng hamo potong,
Dewata anoe ngajoega,
Galoedra tempoehanana,
Banaspati noe ngadjadi,
ka hareup ngarah sadjeudjeuh,
ka toekang ngarah salengkah,
ka hareup ladjoerkeun tineung,
ka toekang ngawawaasan,
soempingna ka noe tatapa,

Watara satoembak, brek tapak dekoe, pok gontowong, pak gantawang, segor noe kasep Rangga Wajang: „raji ieu toeang raka, sampoera soen, kadjeun sono pepes kesang balik deui.”

Djongdjon bae noe kerek noe tatapa.

Rangga Wajang sor ka hareup, toeloej newak toeoer Langen Sari, digeuingkeun teu daek njaring. Rangga Wajang keuheul, ditewak boeloe sotjana, ditongtak koe Rangga Wajang: „raji geura njaring, ieu toeang raka bade aja pitjarioseun!”

Enggalna Langen Sari lilir tanghi, girap milepas manah, njaring barina ambek, pokna: „kana naon ali beusi aing pidekkeunana, hajang hiroep geura oendoer, hajang paeh tagen.”

Saoer Rangga Wajang: „raji, poma oelah waka bendoe, ieu engkang toeang raka noe ngageuingkeun.”

Atjong Langen Sari anoe njembah: „ampoen sarewoe ampoen, soega'n teh lain toeang raka.”

Saoer Rangga Wajang: „deuk diadjar tikoro kotokeun, tjareham hajameun.”

Saoer Langen Sari: „dipiwarang naon koe noe geulis Soemoer Bandoeng.”

Wangsoelna Rangga Wajang: „raji dipiwarang ngala banteng; ari toeang raka teu loedeung ka leuweung. Poen Soemoer Bandoeng ngadjak toeroen bantajan, ngadjak nanjaan ka nagara Koeta Waringin.”

Demi djawabna Langen Sari: „noen soemangga, raji loedeung ka leuweung ngala banteng.”

Koleang noe moelih ti pangtapaan:

manggih moending rarakitan,
manggih koeda papasangan,
moen inten mah sakoeroengan,
tjetjetrekan djodjogedan,
rampajak babadajaan,
ramboet pandjang diroendajkeun,
menod ramboet make gengge,
lain gengge noe galede,
sagede siki sasawi,
beunang narapang koe emas,

[ 8 ]

beunang ngarenjek koe inten,
menak gagah parakosa,
wedoek taja noe ngoengkoelan,
menak manggoelang-manggoeling,
soempingna ka padaleman,
kasampak kasondong aja.

„Njai, engkang sampoera soen.”

Djawabna noe geulis Soemoer Bandoeng: „aeh, engkang, mangga, atoeh oelah tjalik didinja, ka dieu kaloehoer Sala manggoeng:

„mangga oerang dioek tepoeng,
tepoengan sapanandoekan,
anoe geulis Soemoer Bandoeng,
sok hanteu ngamoending pasir,
da hanteu ngagadjah reuma,
hanteu santen doedoek-dadak,
sarolong noe diasorkeun,
sereleng noe dikeserkeun,
gawawak dimadanaän.

„Soemangga engkang, geura ngalemar, didjodjode dimomorekeun, hatoeran djelema hade.”

Tjalik papajoen-pajoen sarta bari ngalemar; hariring noe kasep Langen Sari, pokna: „noe matak akang keur tatapa digeuingkeun, rek aja naon pikarsaeun?”

Saoer noe geulis Soemoer Bandoeng: „engkang, koering pangngalakeun banteng di leuweung ganggong.”

Ari pokna Langen Sari: „Njai, akang teh hanteu njaho di roepa banteng, hajoe atoeh djeung Njai oerang ka leuweung, soepaja ditoedoehkeun bae roepana banteng ngamoekna mah koemaha akang.”

Wangsoelna Njai Soemoer Bandoeng: „soemangga.” Sareng ka rakana Rangga Wajang kieu pokna: „akang Rangga Wajang, mihape nagara, koering rek ka leuweung ganggong.”

Saoer Rangga Wajang: „Njai, noen soemangga.”

Koleang Njai Soemoer Bandoeng ka leuweung djeung rakana Langen Sari.

Mendoeng bari papajoengan,
lentang bari pipidangan,
tjetjetrekan djodjogedan,
leuleus keupat bisa angkat,
leuleus pigeulang panangan,
leuleus batan awi tali,
awi tali anoe ngora,
adat-adat anoe kasep,
anoe kasep Langen Sari,
ngewer sindjang kotak nonggeng,
kotak nonggeng popohoan,
sisi saroeng dina poendoek,

[ 9 ]

boedjoer mah tembong toenggirna,
mipir pasir njoekang lebak,
dina leuweung sakeukeudeung,
soemping kana kopo tjondong,
soemping kana tjadas ngampar.

Saoer Njai Soemoer Bandoeng: „engkang, banteng teh rek ditjaloekan ti dieu bae.”

Tjek Langen Sari: „soemangga kersa Njai.”

Lakotoj sangkeloh mando,
ret toengkoel barina imoet,
boel anoe ngoekoes di leuweung,
neundeun saoer toengtoeng koekóes,
panedja ka noe keresa,
„Banteng lilin sia hiap,
ka dieu tjoendoek ka boekoe,
kadieu datang ka mangsa.
sakeudeungan oelah lila”.

Geus kitoe banteng teh loeak-lieuk ngadenge sora Njai Soemoer Bandoeng; gantjangna koleang banteng anoe njampeurkeun.

Banteng lilin semoe gading,
kolotok bentang rangeujan,
tandoekna salaka domas,
ari boentoetna banjoe mas,
taroempah tambaga soekra,
tjeker warang oesoe-asa,
tjongklang lemboet manggoet-manggoet,
sisirig banteng adean.
soempingna ka anoe geulis,
anoe geulis Soemoer Bandoeng,
eta banteng teh brek depa,
depa moendoet ditoempakan,
ditalian tjinde woeloeng.
banteng ditatap dioesap.

Demi saoer Njai Soemoer Bandoeng ka banteng: „ajeuna oetoen, oerang toeroen bantajan ka nagara Koeta Waringin girang.”

Banteng toeloej oenggeuk, moenna madjar: „soemangga”.

Ari saoer noe geulis Soemoer Bandoeng ka toeang raka: „engkang Langen Sari, ieu geus beunang banteng teh.”

Tjek Langen Sari: „atoeh soemangga Njai, geura angkat”.

Koleang Nji Soemoer Bandoeng,
sarta bari toenggang banteng,
dina leuweung sakeukeudeung,
dina tegal sabengbatan,
mipir pasir njoekang lebak,
leuweung ganggong sima gonggong,

[ 10 ]

kaïna bangban djeung bingbin,
bangban-bingbin bobonelan,
tapok djeung kiara djanggot,
soempingna ka aloen-aloen,
aloen-aloen sewoe tjengkal,
pingitan sawidak lima,
babantjong dalapan poeloeh,
paseban lima ngadjadjar,
soempingna ka padaleman,
ka noe kasep Rangga Wajang.

Saoer Njai Soemoer Bandoeng ka Rangga Wajang, pokna: „engkang, ieu simkoering sampoera soen, neda eureun nama deungdeung, kadjeun sono pepes kesang balik deui.”

Segor noe kasep Rangga Wajang ngawalon: „Njai, banteng koe saha beunangna? akang ajeuna mah, mo inggis ngadjoeroengkeun.”

Saoer noe geulis Soemoer Bandoeng: „beunangna koe noe kasep Langen Sari.”

Ari tjek Rangga Wajang: „Njai, soemangga, atoeh ajeuna oerang toeroen bantajan ka nagara Koeta Waringin, tapi banda Njai koemaha dibawana?”

Enggalna Njai Soemoer Bandoeng njandak tjoepoe djimat, toeloej banda sanagara ditoenggoeloeng ditjoepoean kabeh; beak lenglang, nagara djadi tarikolot.

Saoer noe geulis Soemoer Bandoeng: „engkang Rangga Wajang, ieu banda geus beunang njoepoean, kamanakeun?”

Tembalna Rangga Wajang: „bikeun bae ka Si-ogem.”

Koe noe geulis Njai Ogem, tjoepoe anoe eusi banda sanagara sanggeus ditampanan, dipake paseuk geloeng.

Enggalna Njai Soemoer Bandoeng djeung Si-ogem toeloej toenggang banteng, sarta bari njaoer ka rakana, pokna: „hajoe, engkang, oerang toeroen bantajan tea.”

Demi saoer rakana: „Njai, atoeh soemangga.”

Rangga Wajang njandak djimatna, roeas Si-oendoer-oendoer, Langen Sari njandak doehoeng kaboejoetan, noe ngaranna Si-toendoeng-moesoeh.

Inditna ti pangtjalikan,
loegajna ti waton randjang,
koeriling noe ngala hoerip,
nendjrak lemah toedjoe kali,
mepet bajoe toedjoeh lengkah,
ngarah dawoeh anoe lima,
ngarah poë anoe toedjoeh,
kalapati geus dipoengkir,
kalabaja geus ka toekang,
ka hareup ngarah sadjeudjeuh,
ka toekang ngarah salengkah,
ngabroel-ngabroel ngaboeboehan,
ngembat-ngembat ngabantajan,
bat deuï Den Langen Sari,

[ 11 ]

bat deuï Den Rangga Wajang,
Soemoer Bandoeng toenggang banteng,
ngaleut ngeungkeuj ngabandaleut,
adat Raden Langen Sari,
neglak bari tetembangan,
tjetjetrekan djodjogedan,
rampajak babadajaan,
tara soengkan manggih lawan,
tara emboeng manggih moesoeh,
tara inggis sebit koelit,
tara rempan bentjar dada,
ana toengkoel njoö doehoeng,
ana tanggah santen imoet,
soreang ka kalangkangna,
ragap kana tjangkeng genteng,
genteng tjangkeng hamo potong,
soempingna ka aloen-aloen,
aloen-aloen sewoe tjengkal,
pingitan sawidak lima,
babantjong dalapan poeloeh,
goeroedoeg ka hoeloe dajeuh,
ka nagri Koeta Waringin,
Koeta Waringin beh girang.

Ari tjek noe geulis Soemoer Bandoeng: „engkang, ieu teh nagara naon tea?”

Saoerna Rangga Wajang: „nja ieu, Njai, nagara Koeta Waringin teh".

Toeloej noe geulis Soemoer Bandoeng hatoeran ka rakana, kieu pokna: „engkang, atoeh sae oerang ngarereb heula sakeudeung di dieu.”

Enggalna pada tjalik papajoen-pajoen, bari Rangga Wajang njaoer ka toewang raji: „Njai, nja ieu ka dieu oerang nanjaan teh!”

Ari saoer noe geulis Soemoer Bandoeng: „atoeh lamoen kitoe, ajeuna geura engkang geuwat ngadeuheus ka paseban, ka noe kasep Kalang Soetra, sarta oelah poepoelih arek nanjaan, koedoe poepoelih arek lalandjang boedjang bae.”

Saoer Rangga Wajang: „antosan ka Njai di dieu, engkang rek ngadeuheus ka paseban, ditampa teu ditampa, engkang tangtoe gantjang moelang deui ka dieu.”

Wangsoelna Njai Soemoer Bandoeng: „noen soemangga.”

Enggalna Raden Rangga Wajang indit:

Koleang noe ka paseban,
Ngdak bari tetembangan,
mendoeng bari papajoengan,
longok kadjorong pendokna,
soreang ka kalangkangna,
ragap kana tjangkeng genteng,
anoe gilik boeboedina,
anoe leah lelewana,

[ 12 ]

pantes monjong heheotan,
ngelak bari tetembangan,
soemping ka kalapa gading,
datang ka kalapa gendjah,
mipir dina gambir woeloeng,
soempingna mah ka paseban,
paseban lima ngadjadjar,
kasampak kasondong aja,
pok gontowong pak gantawang,
anoe kasep Rangga Wajang,
barina ngotjopkeun pajoeng.

Demi soerna Rangga Wajang: „ji, Kalang Soetra, ieu akang, sampoera soen, neda eureun nama deungdeung, pepes kesang balik deui.”

Reret noe kasep Kalang Soetra bari njaoer: „aeh, raka, mangga atoeh, oelah tjalik didinja, ka dieu ka loehoer Sala manggoeng, lampit hidji sapotong sewang, oerang dioek tepoeng sapanandoekan.”

Adat Rangga Wajang: bangkong lodor, tjaktjak lewaj; da halal, hade loentjat kana korsi gojang, edeg-edegan dina korsi gojang, sisikoe paseban moeroeboet.

Ret noe kasep Kalang Soetra, saoerna: „raka, raji rek diadjar tikoro kotokeun tjajeham hajameun, rek diadjar galehgeran nanja:

„timana nja lemboer matoeh,
timana nja dajeuh maneuh,
bandjar karang pamidangan,
lemah tjaï kapoetihan,
nagara antjik-antjikan,
maksoed teh arek kamana,
atawa poelang ti mana,
djeung saha deuï nja batoer,
lemboer mana noe didjoegdjoeg,
nagri mana noe disedja,
toetoep djoeroe oempak lintjar,
ajeuna geura tembalan.”

Saoer noe kasep Rangga Wajang: „noehoen sarewoe dipariksa; ari dipariksa lemboer teu pati djaoeh, nagara teu pati anggang, ti nagara Bitoeng Woeloeng.

Ari dipariksa batoer ragem, ditoenda di hoeloe dajeuh, ponggawa tiloe. Ari dipariksa djenengan, noe geulis Soemoer Bandoeng Talagangsa Bitoeng Woeloeng, emas beureum; panakawanana Nji Ogem. Ari dipariksa pamegetna, anoe kasep Langen Sari, pamojokan boedak angon; nja ieu beungeutna noe kasep Rangga Wajang. Ari dipariksa lemboer noe didjoegdjoeg, nagara anoe disaija teu aja, sedja ngadeuheus bae ka adjengan, soeganna ditampa rek miloe hoeroen soedjoed ka ratoe, tangkal ing bakti ka mantri, dek djadjap koemaoela, dek lalandjang dek boeboedjang, hanas aja sawah sabraha baoe keun ninggalina mah koemaha koering, hanas aja toetoeeun sabaraha tjaeng keun koemaha noe geulis Soemoer Bandoeng ningalina mah [ 13 ]Ari saoerna Kalang Soetra: „raka, koering teh mo gantjang-gantjang narimakeun; kawantoe boga doeloer awewe sahidji dianggo geureuha ratoe noe panggeulisna, noe djenengan Njai Nimbang Waringin, sarta sok bedang ti boeboedak, sok timboeroean teu poepoegoeh, toempang terka ka noe saliwat, sok nampilingan semah awewe; perkara ajeuna koemaha noe geulis bae Njai Nimbang Waringin, ditampa teu ditampa.”

Pokna Rangga Wajang: „perkara ieu mah diampihan tjitjing, teu diampihan tjitjing, oepama noe boga nagara ngamoek, soengkoen perang lawan, bitjara mo sabaraha boelan.”

Kalang Soetra per moeriang teu kawajan, rasana, ngan sirikna teu ngahilingkeun ka noe boga nagara. Pok gontowong, pak gantawang, segor njaloekan Si-lengser: „Lengser sia ka dieu!

Torodjol Lengser ti pongpok gedong.

Ai saoerna Kalang Soetra: „Lengser, geura oendjoekeun ka padaleman, ka noe geulis Nimbang Waringin, jen ajeuna aja tatamoe djaoeh, baraja anggang, tampa atawa entong?”

Koleang Si-lengser noe babalapan ka padaleman.

Basana ngentoeg ngagoeroeh,
basana ngentag ngageder,
naradjang kikis paboeïs,
kandang djaga patoelajah,
soempingna ka padaleman,
atjong Si-lengser noe njembah.

„Goesti, ieu abdi, sampoera soen, neda eureun, nama deungdeung pepes kesang balik deui.”

Reret ratoe ti padaleman, hariring mantri, goemaligoet ratoe njaoer, njabda beukas ka panakawan: „Lengser sia dek kamana, poelang ti mana, dipiwarang naon ti paseban koe noe kasep Kalang Soetra.”

Tjek Si-lengser: „goesti, abdi manggoel pioetoes, ngemban piwarangan; dipiwarang ngoendjoekkeun jen aja tatamoe djaoeh, baraja anggang.”

Saoer ratoe: „pangdenge aja semah, semah awewe atawa lalaki?”

Tembalna Si-lengser: „soemoehoen awewe doea, lalaki doea.”

Saoer ratoe: „Lengser, saha ngaranna semah teh?”

Tembalna Si-lengser: „doepi djenenganana noe ka paseban Rangga Wajang, ari noe tiloean deui ditoenda di hoeloe dajeuh, anoe djenengan Langen Sari, Soemoer Bandoeng, djeung panakawanna Njai Ogem; menggahing kasaoeranana: „rek lalandjang rek boeboedjang, rek miloehoeroen soedjoed ka ratoe, tangkal ing bakti ka mantri, djadjap ngawoela ka menak.”

Saoer ratoe: „pangdenge teh, Soemoer Bandoeng?”

Tjek Si-lengser: „goesti, soemoehoen.”

Ari kasaoeran ratoe:

„Lengser geura tampa bae,
eukeur ponteng kanoe koneng,
tjoeëut nineung ka noe hideung,

[ 14 ]

palaj ka noe bangbang awak,
ajeuna mah oeningakeun,
ka kang raka Kalang Soetra,
Soemoer Bandoeng tampa bai,
Noe geulis Nimbang Waringin,
djongdjon-djongdjon ngadangoekeun,
ratoe eukeur sasaoeran,
noe geulis Nimbang Waringin,
gebrag-gebroeg mere semoe,
lelewa teu panoedjoeëun.

Toeloej noe geulis Nimbang Waringin njaoer ka Si-lengser, pokna: „Lengser, dedengean teh aja semah, sabaraha oerang djeung saha ngaranna?”

Tembalna Si-lengser: „ari djenenganana anoe geulis Soemoer Bandoeng Talagangsa Bitoeng Woeloeng Emas beureum Toendjoeng poeloe, Rangga Wajang djeung Langen Sari, sareng panakawanna ngaran Njai Ogem, ari kasaoeranana: rek miloe koemawoela, rek lalandjang rek boeboedjang.”

Saoer Nimbang Waringin: „Lengser, palangsiang ditampa!”

Tjek Si-lengser: „ari saoer toeang raka, Raden Kalang Soetra, koemaha Nimbang Waringin bae, anoe matak henteu gantjang-gantjang ditampa, ajeuna mah agan, geura tjalik ka paseban bae.”

Saoer Nimbang Waringin; „paingan Lengser, aing kekerenjedan dampal panangan, tajoh geus heubeul teu nampilingan semah awewe.”

Nimbang Waringin garetek noe goemamengan, bari sasaoeran: „Lengser, kadjoedi koe aing, kailo koe badan djompo, eta teh Si-soemoer Bandoeng lain rek lalandjang, lain rek boeboedjang, rek nanjaan ka ratoe.”

Enggalna noe geulis Nimbang Waringin sarong si-Lengser toeloej angkat ka paseban.

Koleang noe ka paseban,
garetek noe goemangmengan,
beunangna di samping djangkoeng,
soempingna mah ka paseban,
kasampak kasondong aja.

Barang soemping Nimbang Waringin, ohek, ngareuhak ka Rangga Wajang. Tapi koe Rangga Wajang reuhak ditakis, ditakisna koe geloeng pajoeng, reuhak malik deui kana pipi.

Noe geulis Nimbang Waringin,
goebrag-gebroeg mere semoe,
lelewa teu panoedjoeëun,
timboeroean teu poepoegoeh,
henteu soedi kaantjikan,
matak sebel ngagarindjel,
matak giroek ngagaritjoe.

Saoerna Nimbang Waringin ka toeang raka Kalang Soetra: „engkang, keur naon pigaweëunana Si-soemoer Bandoeng, didjieun pangampih djepit, poerah [ 15 ] noetoe diawoer-awoer, poerah ngedjo ditinggalkeun, poerah ngasoeh boedak ditjiwitan, gero bae tjeurik kaindoengnakeun, didjieun poerah di padaleman, dek bogoh ka doenoengan; engkang poma oelah ditampa, eta teh Si-soemoer Bandoeng arek ngareboet tjaroge koering!”

Reup geuneuk, rai pias Rangga Wajang bari njaoer ka noe kasep Kalang Soetra, pokna: „perkara ajeuna diampihan tjitjing, henteu tjitjing; hanas noe boga nagara ngamoek soengkoen, perang lawan, bitjara mo sabraha boelan, noe geulis Soemoer Bandoeng ditamboeroekeun enggeus koe Njai Nimbang Waringin, toempang terka ka noe saliwat; pendekna koering neda tempo sakedap, rek nejang noe geulis Soemoer Bandoeng ka hoeloe dajeuh, dek dititah menta tjarogena Njai Nimbang Waringin, ajeuna oerang adoekeun bae sakalian.”

Pok Kalang Soetra njaoer ka noe geulis Nimbang Waringin: „tan, mana oge ari sasaoeran koedoe dioekoer, njabda koedoe dioengang, pelengkoeng beukas njalahan.”

Ari tjek Nimbang Waringin: „keun bae, engkang, Si-soemoer Bandoeng djeung koering pilawaneunana; eta mah si Rangga Wajang ambek, geus adatna.”

Enggalna Raden Rangga Wajang toeloej angkat ka hoeloe dajeuh.

Tjetrek noe toenggang gamparan,
menteleng lilingga inten,
gebaj sapoetanganana,
rampit tjaretjet djeung kawat,
paragi njoto noe bentol,
ramboet pandjang diroedajkeun,
menod ramboet make gengge,
lain gengge noe galede,
sagede siki sasawi,
beunang ngagempeng koe inten,
beunang narapang koe emas,
meulit di landean doehoeng,
soemping ka djalan prapatan,
mipir kikis adoe manis,
mapaj mah toeroet bagbagan,
tjoendoekna kana sajoeran,
soempingna ka hoeloe dajeuh,
ka noe geulis Soemoer Bandoeng.

Rangga Wajang toeloej njaoer ka toeang raji, pokna: „Njai, ieu akang geus balik ti paseban!”

Tembalna noe geulis Soemoer Bandoeng: „aeh, engkang, koemaha ditampa atawa henteu?”

Saoerna Rangga Wajang: „ari kasaoeran noe geulis Nimbang Waringin kieu: „noehoen sarewoe, gerah salaksa, soekoer boga pibatoereun; kawantoe geureuha ratoe, noe matak sewel hade ka semah.”

Ari tjek Soemoer Bandoeng: „aeh, engkang, sok ngahadekeun deungeun, poegoeh ngewaeun; geuning ka koering Si-nimbang Waringin goebrag-gebroeg [ 16 ]mere semoe, lelewa teu panoedjoeeun, malah ka koering njarekan meak-meakkeun: si-monjong, si-peot, si-doesoen mdedoeg; koering bejak ditjarekan koe noe geulis Nimbang Waringin, timboeroean teu poepoegoeh, toempang tereka ka noe saliwat. Ajeuna mah, engkang, ari geus teu ditampa oelah keukeuh, soemangga oerang moelih bae, koering mah sieun ditampilingan koe noe geulis Nimbang Waringin.”

Saoer Rangga Wajang: „perkara ajeuna mah, Njai, montong kapalang: oerang ditimboeroekeun enggeus, ditereka enggeus, pendekna meunang teu meunang, oerang penta bae tjaroge Nimbang Waringin, amoek soengkoen perang lawan.”

Tembalna Soemoer Bandoeng: „ari engkang keukeuh kedeuh, nja mangga bae, tatapi koering minta dibantoe.”

Saoer Rangga Wajang: „Njai, montong sok ngaborongkeun akang.”

Seblak Soemoer Bandoeng sarta njaoer: „engkang, ieu banteng lilin kamanakeun?”

Saoer Rangga Wajang: „Njai, asoepkeun bae kana djero tjoepoe, noe dipake paseuk geloeng Nji Ogem.”

Enggalna banteng toeloej ditjoepoean koe noe geulis Soemoer Bandoeng, sanggeus njoepoean banteng, toeloej ngagedogkeun salirana, ngadjadikeun nini-nini, sarta ladjeng arangkat ka paseban.

Geus meunang disamping djangkoeng,
raksoekan saserek sikoe,
inditna ti pantjalikan,
loegajna ti hoeloe dajeuh,
ngaleut ngeungkeuj ngabandaleut,
ngembat-ngembat ngabantajan,
tara soengkan manggih lawan,
tara emboeng nimoe moesoeh,
tara inggis sebit koelit,
tara rempan bentjar dada,
soempingna ka ioeh tandjoeng,
kana kalangkang handjoeang,
mipir dina gambir woeloeng,
montong ditjatoer djaoehna,
montong diteang anggangna,
henteu koengsi dipilemek,
soempingna mah ka paseban.

Toeloej Rangga Wajang njaoer ka noe kasep Kalang Soetra, pokna, „raji, ieu akang, sampoera soen, neda eureun nama deungdeung, kadjeun sono pepes kesang balik deui.”

Tembalna Kalang Soetra: „mangga akang, atoeh oelah tjalik didinja, ieu di dieu ka loehoer Sala manggoeng, lampit hidji sapotong sewang.”

Tjek Rangga Wajang: „da halal”; toeloej loentjat, tjaralik papajoen-papajoen di paseban.

Tjatoerkeun Nji Soemoer Bandoeng,
lakotoj sangkeloh mando,

[ 17 ]

ret toengkoel barina imoet,
tjalikna dina kamalir,
dina kamalir paseban.

Enggalna Nji Soemoer Bandoeng toeloej njaoer ka noe geulis Nimbang Waringin, pokna: „Eteh ieu koering, sampoera soen, neda eureun nama deungdeung kadjeun sono pepes kesang balik deui.”

Ari noe geulis Nimbang Waringin eukeur man ngewa didatangan, enggalna toeloej ngareuhak, ohek bro kana lahoenan Njai Soemoer Bandoeng, tapi andjeunana toengkoel bae.

Goebrag-gebroeg mere semoe,
noe geulis Nimbang Waringin,
lelewa teu panoedjoeëun,
njaoerna tara dioekoer,
njabdana tara dioengang,
pelengkoeng beukas njalahan,
nja koetoe di hoeloe sapoe,
mareman di sajang hajam,
noe geulis Nimbang Waringin,
kalangkoeng kinteur baliweur,
Soemoer Bandoeng ieu deuleu,
nja koedoe deuleu koe beungeut,
nja koedoe bintang koe sotja,
kadjoedi koe pikir aing,
kailo koe badan djompo,
karep sia Soemoer Bandoeng,
laïn karep rek boeboedjang,
laïn karep rek lalandjang,
sia teh edek nanjaan,
nanjaan salaki aïng,
rasa binasa koe aïng,
tatjan ngolohkor babatjok,
tatjan bedjad nja tangkoerak,
koemaki sia Moer Bandoeng,
hajang lakian ka ratoe.
batan kitoe roepa monjong,
kawoewoehan enggeus peot,
roepana doesoen meledoeg,
sia oerang pagoenoengan,
ajeuna aïng teu soedi,
henteu soedi kaantjikan,
henteu soeka kaajaan,
koe sia teh Soemoer Bandoeng,
sia teh geura djor mantog,
bet païngan teuïng aïng,

[ 18 ]

ngan kekerenjedan bae,
nja dina dampal panangan,
geus heubeul teu nampilingan,
henteu nampilingan semah,
hajoe oerang silihawoer,
silihawoer pangaweroeh,
reudjeung oerang silihboera,
silihboera pangabisa,
pada mantekkeun kasakten,
pada ngoembar kaendahan,
djeung sasana boedak ngora,
tjarekna Nimbang Waringin,
aïng daek boga maroe,
njeta boga maroe sia,
lamoen saroea djeung aïng,
njeta saroea geulisna,
ajeuna mah oerang papak,
papak tanding ngadoe djoerit.
papak tanding ngadoe geulis,
nerapkeun balabar kawat,
balabar kawat salembar,
papanggoengan opat poeloeh."

Ohek deui, ohek deui noe ngareuhak ka Soemoer Bandoeng, mani geus nam- broe reuhak dina lahoenan.

Segor noe kasep Rangga Wajang, pokna: „naha sia Soemoer Bandoeng kawas boeëuk beunang mabok bae, ajeuna koe sia geura lawan, ditimboeroekeun enggeus, ditjarekan euggeus, angoer penta bae sakalian tjarogena, ngambek soengkoen, perang lawan!”

Ari saoerna Soemoer Bandoeng ka Nimbang Waringin, pokna: Eteh, moegi oelah bendoe, koering mah sedja rek lalandjang, rek boeboedjang, kitoe soteh ari ditampa, ari teu ditampa mah mo maksa."

Boro toeroes djalma aloes,
klendjer djdema bener,
wong bebet djelema hade,
boro mah geureuha ratoe,
njaoer mah tara dioekoer,
njabda teu dioenggang-oenggang.

„Aeh, Nimbang Waringin, naha njatjapek teh djangdji ngagablag, njarekan: si-monjong, si-peot, si-doesoen mdedoeg, djeung njimboeroekeun teu poepoegoeh, toempang terka ka noe saliwat; mana kitoe ge koe mggeus teu koeat njaroengan njaboekan, ajeuna tjaroge sia kadieukeun bae, soegan mah aing ge koeat njaroengan, njaboekan, dibikeun teu dibikeun koe aing dipenta.”

Hanas ngadjak papak tanding,
sok baë geura nerapkeun,

[ 19 ]

balabar kawat salambar,
djeung nerapkeun papanggoengan,
opat poeloeh teh geura pek,
silihawoer pangaweroeh,
silihboera pangabisa,
oerang ngoembar kaendahan,
teu timoe itoeng goegoeroe,
teu bisa itoeng patanja.

Enggalna noe geulis Nimbang Waringin geuat bae ngarontok, da rasa maneh dilawan koe semah. Barang ngarontok, koe Njai Soemoer Bandoeng ditjentok: bloek nangkoeban, datang ti toekang, disepak: blak nangkarak, datang ti gigir dibanting: bloek njoeoeh. Barang kitoe toeloej bae ngatjir loempat, kawantoe teu bisa males.

Koleang anoe keur loempat,
loempatna ka padaleman,
menta toeloeng ka maroena,
bari boeoek ngariringkik,
soempingna ka padaleman,
ka maroena opat poeloeh,
bari njaoer kieu pokna:
„ajeuna Si-soemoer Bandoeng,
beuki tjoetjoed beuki boeroeng.”

Ditimboerakeun kalah menta tjaroge, diadjak ngadoe geulis ngalawan; „mangga atoeh ajeuna oerang hoeroep koe sararea, sageuj oerang teh eleh koe Si-soemoer Bandoeng, lamoen atjan ngosohkor babatok, bedjad tangkoerak, tatjan poeas koering teh, kongan ngalawan ka priboemi ; soemar.gga geura terapkeun balabar kawat salambar, papanggoengan opat poeloeh.”

Enggalna noe geulis Nimbang Waringin sareng paramaroe-maroe toeloej darangdan, kawantoe noe rek ngahoeroep moesoeh.

Meunang toedjoeh poë toedjoeh peuting Nimbang Waringin ngome geloeng woengkoel.

Seblak menak anoe dangdan,
djeung maroena opat poeloeh,
ka loehoer ngarampa geloeng,
ka handap ngarampa sindjang,
rongkongna ka djero kobong,
ringkangna ka kadjoearan,
njandak kompor panganggona,
rampid teh kompor djeung sisir,
seblak noe geulis meresan,
tjarentik pabalik-balik,
tjarentang papoelang-poelang,
paragi doejoeng njaroenggoeh,
paragi pelet njarantel,
soesoen gdoengna sapoeloeh,

[ 20 ]

neëpna mani salawe,
oempakna geloeng salapan,
ngala djabing ti tjepil,
reana salawe siki,
ngaloemat dina tarangna,
reana salawe lambar,
dikaweul koe iboe leungeun,
disoeroepkeun koe djaridji,
ditepak koe pigeulangna,
sangkan eta gdoeng rantjoeng,
malar rantjoeng ka katoehoe,
mangkana tjapang ka kentja,
tjeplak nonggong koleangkak,
heong geloeng lir badodon,
sedeng odoj sedeng denok,
sedeng loegaj sedeng lendjang,
eta gdoeng hamo oetjoel,
hamo oetjoel koe satahoen,
moal loegaj koe saboelan,
parantos beunang digdoeng,
njandak deuï beubeur beuteung,
beubeur beuteung tjinde beureum,
tjoemeket benten kantjana,
benten noe sadjeungkal tea,
lain benten noe merean,
tjangkeng noe merean kenen,
sindjangna siringsing wajang,
noe mahal ditatar wetan,
parerene ditedoenan,
sok mongplo noe nganggo inja,
saloempir sarangka bitis,
saroebang sarangka awak,
tapak gdoeng djeung kangkaloeng,
siger bengker djeung pamener,
basana anoe disindjang,
kadjeun kendoe lebah boedjoer,
kadjeun langsit lebah birit,
soepaja nangtoeng ka loehoer,
pikeun noengkoes semoe deungeun,
bedang mah teu kanjahoan,
njandak deuï ali tjingtjin,
ali piroes dina tjoeroek,
widoeri dina djaridji,
nganggona geulang dalapan,

[ 21 ]

njandak deuï soeweng rorong,
soeweng rorong tata ganggong,
toetoepna emas talanggong,
dipoentjakan inten ngora,
sereg soeeng didedetkeun,
reup peureum peupeureudeujan,
kadjeun peureus damo sieup,
kadjeun njeuri damo geulis,
sadia beunangna dangdan,
sakabeh pawarang ratoe,
opat poeloeh poendjoel doea,
ngabaris beunangna dangdan,
dangdanna di padaleman,
djeung teundeun di padaleman,
anoe enggeus pada dangdan,

Tjatoerkeun di paseban anoe geulis Soemoer Bandoeng.

Ari tjek Langen Sari: „Njai, atoeh geura dangdan; geureuha ratoe geus dangdan kabeh.”

Djawabna Soemoer Bandoeng: „mangga, tapi engkang, koering anteur heula rek siram ka koelah Djamban rarangan, rek ngoembah reuhak Nimbang Waringin.”

Koleang Nji Soemoer Bandoeng,
inditna ti pangtjalikan,
loegajna ti waton randjang,
leuleus keupat bisa angkat,
leuleus pigeulang panangan,
leuleus batan awi tali,
awi tali anoe ngora,
ditjoekangan monjet mandah,
manan potong kalah ngdaj,
enggeus soemping kana koelah,
nja eta Djamban larangan,

Saoer Soemoer Bandoeng: „Engkang, geura antosan, koering rek siram, ngoembah reuhakna Nji Nimbang Waringin,”

Ketjeboer noe geulis mandi,
Soemoer Bandoeng kokodjajan,
ngaroeroe oenggal boeboekoe,
dikasaj oenggal roeasan,
nja keusik-keusik barentik,
nja tjadas-tjadas lalesang,
pake siram koe noe geulis,
anoe geulis Soemoer Bandoeng,
noe hideung sariga teuleum,
noe hedjo sariga dano,
parantos beunangna siram,

[ 22 ]Saoer Soemoer Bandoeng: „engkang, soemangga oerang moelih ka paseban, da parantos siram teh.”

Koleang noe ka paseban,
mendoeng bari papajoengan,
dek ngaroengroeng manggih moesoeh,
soempingna teh ka paseban,
seblak Soemoer Bandoeng dangdan,
rongkongna ka djero kobong,
ringkangna ka kadjoearan,
njandak kompor panganggona,
rampid komporna djeung sisir,
seblak noe geulis meresan,
tjareutik pabalik-balik,
tjarentang papoelang-poelang,
hapoer kembang galing moentang,
paragi doejoeng ngaroenggoeh,
paragi pelet njarantel,
soesoenna gdoeng sapoeloeh,
neëpna mani salawe,
oempakna mani salapan,
ngalaloemat dina tarang,
nepak gdoeng koe pigeulang,
tjeplak nonggong koleangkak,
ngaheong sada badodon,
sedeng odoj sedeng denok,
sedeng loegaj sedeng lendjang,
sedeng gindi sedeng geulis,
parantos anoe digdoeng,
njandak deuï beubeur beuteung,
beubeur beuteung tjinde beureum,
tjoemdkd benten kantjana,
benten noe sadjeungkal tea,
lain benten noe merean,
tjangkeng noe merean kenen,
sindjangna giringsing wajang,
noe mahal di tatar wetan,
mahal oge ditedoenan,
sok mongplo noe nganggo inja,
saloempir sarangka bitis,
saroebang sarangka awak,
tapoek gdoeng djeung kangkaloeng,
siger bengker djeng pamener,
basana anoe disindjang,
kadjeun kendoe lebah toeöer,

[ 23 ]

kadjeun kendoe lebah boedjoer,
kadjeun langsit lebah birit,
soepaja nangtoeng ka loehoer,
makana njoewar da handap,
ambeh babari ngalengkah,
parantos anoe disindjang,
ali tjingtjin dina tjinggir,
ali piroes dina tjoeroek,
widoeri dina djaridji,
nganggona geulang dalapan,
soeeng rorong tata ganggong,
toetoepna emas talanggong,
dipoetjakan inten ngora,
sereg soeeng didedetkeun,
ret bentik ngalingga manis,
sadia beunangna dangdan,
noe geulis Nji Soemoer Bandoeng.

Oerang toenda tjarita noe geus dangdan.

Oerang njatoerkeun noe kasep Kalang Soetra, enggalna njaoer ka Si Lengser, pokna: "Lengser, koe sia bende geura takol, koempoelkeun rahajat oerang kabeh".

Toeloej Si Lengser geuat indit bari nakolan bende. Mani ngoengkoeng sora bende di aloen-aloen, enggalna goedjroed oerang pilemboeran rahajatna; pok ieu: "bende naon?" pok ieu: "bende naon?"

Ari tjek noe saoerang: "bedjana djoeragan oerang rek papak tanding ngadoe kageulisan; koempoelan patih, perdjoerit, toemenggoeng, soldadoe, djaksa, goelang-goelang pada njarandak parabot kabeh, geus heurin oesik kasaeor koe tangtoeng di nagara Koeta Waringin girang, endar noe nawarkeun balabar kawat, papanggoengan opat poeloeh". Barang geus kitoe noe kasep Kalang Soetra toeloej njaoer ka Langen Sari, pokna: "Langen Sari, geura man, doeloer silaing bawa, ajeuna oerang adoekeun kageulisanana!"

Ari tjek Langen Sari: "mo enja semah noe heula, koedoena ge priboemi noe ti heula; geura man, pawarang ratoe tembongkeun". Toeloej Kalang Soetra njaoer ka Si-lengser, pokna: „Lengser, geura kaloearkeun pawarang ratoe, djeung sia koedoe manggoel pajoeng iringkeun kana balabar kawat salambar".

Lengser sanggeus beunang dangdan, toeloej geuat ngalaan sosi lawang padaleman. Barang geus diboeka lawangna, riab pawarang ratoe opat poeloeh poendjoel doea, arangkat ka aloen-aloen kana balabar kawat salambar, ngalioed pawarang ratoe dina papanggoengan.

Ear soerak kalantaka,
morobot lemboer panorop,
saraoeh roetjoekna beusi,
tjampoer djeung boerang malela,
toembak tjagak paloe beusi,

[ 24 ]

pinoeh dina aloen-aloen,
limpas di djalan prapatan,
noe laladjo ngadoe geulis.

Kotjapkeun noe kasep Langen Sari, barang ningal jen pawarang ratoe geus riab, geuat bae njandak doehoeng kaboejoetan djeung ali beusi galigiran. Noe kasep Rangga Wajang njandak roeas djimat Si-oendoer-oendoer, bereset anoe dikandoeng Nji Soemoer Bandoeng. Enggalna bral bae kana balabar kawat salambar.

Inditna ti pangtjalikan,
loegajna ti waton randjang,
koeriling noe ngala hoerip,
nendjrag lemah toedjoeh kali,
mepet bajoe toedjoeh lengkah,
ngarah dawoeh anoe lima,
ngarah poë anoe toedjoeh,
koleang gandeuang angkat,
tjetjetrekan djodjogedan,
rampajak babadajaan,
tjawet poeril poepoerikil.

Bat Rangga Wajang djeung Langen Sari, bat deui Soemoer Bandoeng djeung panakawanna Nji Ogem, soemping kana balabar kawat salambar.

Barang geus soemping ka aloen-aloen, geuat noe kasep Kalang Soetra mapagen bari pokna: „geura pek, geura lawanan koe Soemoer Bandoeng".

Ari tjek Langen Sari : „priboemi heula, geura pek kana balabar kawat salambar!"

Enggal geureuha ratoe noe opat poeloeh toeloej loentjat kana balabar kawat.

Ari noe geulis Soemoer Bandoeng ngan ngadoekeun panakawanna, saoerna: „Nji Ogem, panglawankeun pawarang ratoe noe opat poeloeh!"

Toeloej Nji Ogem ngagedogkeun salirana, ngadjadikeun noe geulis taja tandingna.

Barang geus kitoe, Nji Ogem toeloej dihapit koe moesoehna noe opat poeloeh.

Langen Sari pok njaoer: „Patih, Perdjoerit, Toemenggoeng, Soldadoe, masing awas! geura deuleu koe beungeut, lintang koe sotja, geulis mana doeloer dewek, djeung pawarang ratoe?"

Tembalna Patih, Perdjoerit, Toemenggoeng, Soldadoe: pok ieu „geulis noe tengah".

Ari tjek Rangga Wajang: „koemaha katarana geulis?"

Tembalna Patih djeung sararea, pokna: „geloengna pantjoeh, panganggona rapat, tjahajana teu aja anoe ngoengkoelan".

„Koemaha pawarang ratoe katarana eleh?" tjek Langen Sari.

Djawabna Patih djeung sararea: „noe doea poeloeh teu bisa nganggo, kararendoe papakeanana; noe doea poeloeh deui teu bisa digeloeng". Pok ieu „eleh", pok ieu: „eleh pawarang ratoe noe opat poeloeh!" Ngadjerit Nimbang Waringin, pokna: „Soemoer Bandoeng sia ngeleh-ngelehkeun priboemi, hajoe djeung aing sia pilawaneunana!"

Loentjat Nimbang Waringin djeung maroena Nji-djoerit Hadji kana balabar kawat salambar. Nja kitoe deui noe geulis Soemoer Bandoeng geuat loentjat; toeloej dihapit koe moesoehna noe doea. [ 25 ]Tjek Langĕn Sari: „masing awas patih, perdjoerit, geulis mana Soemoer Bandoeng djeung Nimbang Waringin atawa Nji-djoerit Hadji?"

Goedjroed sanagara, pokna: „geulis semah, geulis semah."

Tjek Langĕn Sari: „koemaha katarana?"

Djawabna djaksa: „ari Soemoer Bandoeng gĕloengna pantjoeh, panganggona rapat, anoe matak djadi kasilĕp pawarang ratoe noe doea."

Saoerna Rangga Wajang: „koemaha katarana eleh geureuha ratoe?"

Djawabna djaksa: „Nji-djoerit Hadji bĕnĕr panganggona rapat, gĕloengna pantjoeh, ngan handjakal garareuneuk teu aja tjahjaan. Ari Nimbang Waringin gĕloengna saroea, panganggona saroea, ngan handjakal oerat tarangna sagĕde haloe loeloempang, pangaroeh djĕlĕma bĕdang."

Gĕr noe soerak dialoen-aloen, pokna: „geureuha ratoe eleh deui, geureuha ratoe eleh deui!"

Nimbang Waringin keuheuleun ka Soemoer Bandoeng, ari pokna: „ajeuna Soemoer Bandoeng, oerang papandjang-pandjang boeoek."

Tjek Langĕn Sari ka Soemoer Bandoeng, pokna: „lawan bae."

Nimbang Waringin djeung Soemoer Bandoeng toeloej loentjat kana balabar kawat; baradal ramboetna dioedar.

Tjek Rangga Wajang: „oerang Koeta Waringin, deuleu koe beungeut, lintang koe sotja, pandjang mana ramboet Soemoer Bandoeng djeung Nimbang Waringin?"

Djarawabna: „saroea! saroea! saroea!"

Ari tjek Rangga Wajang: „tjik deupaan."

Barang pek dideupaan, noe geulis Nimbang Waringin aja opat deupa, ari noe geulis Soemoer Bandoeng aja lima deupa; djadi geureuha ratoe eleh sadeupa, toeloej sakabeh ngomong: „eleh."

Djĕrit nangis Nimbang Waringin bari njaoer, pokna: „katjida teuing sia Soemoer Bandoeng ngeleh-ngelehkeun priboemi, manan oetjoel kalah boeroek, hajoe, ajeuna oerang patapis-tapis dina kĕris."

Tjek Rangga Wajang: „Soemoer Bandoeng geura lawan bae."

Enggalna Njai Nimbang Waringin toeloej njandak doehoengna toeang raka Raden Kalang Soetra bari loentjat kana balabar kawat, didioekan doehoeng perahna.

Soemoer Bandoeng nja kitoe deui njandak doehoengna toeang raka Raden Langĕn Sari sarta barina loentjat kana balabar kawat, didioekan doehoeng tjongona.

Saoer Rangga Wajang: „tapis mana doeloer Kalang Soetra djeung doeloer dewek?"

Pokna noe rea: „tapis keneh Soemoer Bandoeng."

Tjek Rangga Wajang: „koemaha katarana tapis?"

„Ari Soemoer Bandoeng mah dioekna dina tjongo doehoeng, sarta kawatna teu mĕlĕndoeng", tjek sararea.

„Na koemaha ari Nimbang Waringin?" tjek Rangga Wajang.

Pok noe rea : „ari Nimbang Waringin mah dioekna dina landean sarta kawatna mĕlĕndoeng".

Gĕr soerak sanagara: „Nimbang Waringin kawon".

Pok deui Nimbang Waringin, njaoer: „Soemoer Bandoeng, hajoe, ajeuna [ 26 ]oerang silihawoer koe pangaweroeh, ajeuna oerang paloba-loba banda".

Tjek Rangga Wajang ka Soemoer Bandoeng: „geura lawan bae, montong inggis".

Toeloej noe geulis Soemoer Bandoeng njaoer ka panakawanna Nji Ogĕm, pokna: „Ogĕm, geura kadieukeun tjoepoe tea".

Enggalna tjoepoe toeloej disanggakeun koe Nji Ogĕm; sanggeus ditampanan tjoepoe teh toeloej ditaplokeun koe noe geulis Soemoer Bandoeng, nja ngadjadi barang sabeulah aloen-aloen.

Demi pokna Langĕn Sari: „heh, oerang Kota Waringin, banda geura toembakankeun loba mana?"

Mimitina noembakan barangna Njai Nimbang Waringin: loehoerna opat ratoes toembak, lĕgana opat ratoes toembak pasagi. Geus kitoe noe Njai Soemoer Bandoeng: loehoerna lima ratoes toembak, lĕgana lima ratoes toembak pasagi; djadi noe eleh Nimbang Waringin.

Gĕr sanagara soerak kabeh, „pawarang ratoe eleh, pawarang ratoe eleh!"

Tjek Nimbang Waringin: „sia, Soemoer Bandoeng, beuki tjoetjoed, beuki boeroeng; aing kieu eleh, kieu eleh, hajoe, ajeuna oerang paseungit-seungit tai".

Saoerna Langĕn Sari ka Soemoer Bandoeng: „geura lawan bae, wajahna meureut andjeun".

Tjatoerkeun Nimbang Waringin meunang toedjoeh poë toedjoeh peuting tatamboel tjĕngkeh, tjabe areuj, djeung sagala kĕmbang-kĕmbang noe sarareungit.

Kotjapkeun Nji Soemoer Bandoeng, lakotoj sangkeloh mando, boel ngoekoes; neundeun saoer toengtoeng koekoes, panĕdja ka noe kĕrĕsa. Dĕmi saoerna: „Soenan Iboe, koering njoehoenkeun boboreh Batara Goeroe".

Tidinja harita diragragan tjoepoe ti sawargaloka, kĕploek kana lahoenan Soemoer Bandoeng, eusina boboreh Batara Goeroe, seungitna angin-anginan, tĕroes kana dangdaoenan, njirĕt kana tatangkalan, watara toedjoeh djongdjonan.

Ajeuna oerang tjarioskeun deui Njai Nimbang Waringin saoerna: „Lengser, geura tandean aing rek ngising."

Koe Si Lengser oepih ditengkorkeun, pokna: „gan, hĕmpet bisi ngadjoeroeloeng!"

Barang ngambeu tai Nimbang Waringin, Si Lengser oetah.

Ari noe geulis Nji Soemoer Bandoeng mah koe akal keneh bae, nja eta boborehna Batara Goeroe noe didjieun tai; toeloej njaoer ka rakana Rangga Wajang, pokna: „ĕngkang, koering rek ngising."

Enggalna koe Rangga Wajang dipangnengkorkeun oepih, toeloej koe Soemoer Bandoeng ditamplokeun boborehna Batara Goeroe kana oepih tea.

Tjek Kalang Soetra, pokna: „Langĕn Sari, geura man, adoekeun taina".

Tembalna Langĕn Sari: „koedoe priboemi ti heula."

Kalang Soetra toeloej njaoer ka Si Lengser: „Lengser geura bawa tai Nimbang Waringin".

Si Lengser ngahoelĕng bari pokna: „wajahna bae da noe ngawoela".

Si Lengser mawana tai Nimbang Waringin, diharoedoeman sarta bari tanggah leumpangna, lamoen toengkoel da sok ongkek.

Barang datang ka pangadoean, djĕlĕma sanagara aroetah kabeh, baoeëun tai Nimbang Waringin. [ 27 ] Toeloej Langen Sari geuat mawa tai Soemoer Bandoeng bari pokna: „koemaha ieu tai Soemoer Bandoeng?"

Barang geus diteundeun dina pangadoean, djĕlĕma sanagara Kota Waringin patoebroek-toebroek, paheula-heula, pada njolek pada ngadahar, da poegoeh boborehna Batara Goeroe; goedjroed djĕlĕma sanagara pokna; „seungit tai Soemoer Bandoeng."

Nimbang Waringin toeloej nangis bari pok deui njaoer: „Soemoer Bandoeng, ajeuna tina sia ngeleh-ngelehkeun bae ka aing, manan oetjoel kalah boeroek; hajoe, ajeuna oerang ngadoe moending, aing boga moending adoe, poepoendakanana oge mani tiloe tangkeup".

Tjek Soemoer Bandoeng ka toeang raka pokna: „ĕnkang Langĕn Sari, koemaha geuning eta ngadjak ngadoe moending?"

Tjek Rangga Wajang: „oerang lawan bae", sarta bari njaoer ka Kalang Soetra pokna: „Kalang Soetra, aing menta tempo deuk njokot heula moending, da digadoehkeun di anoe gadoer; beh ditoena doea poë, beh dieuna sapoë."

Sanggeus kitoe, toeloej Rangga Wajang njaoer deui ka raina Soemoer Bandoeng, pokna: „Njai, akang djaoeh djoengdjoeng anggang doakeun". Djawabna noe geulis Soemoer Bandoeng: „soemangga ĕngkang."

Koleang angkat noe kasep,
anoe kasep Rangga Wajang,
basana ngadjoedjoer doeloer,
ka tĕgal si-awat-awat,
njorang leuweung sakeukeudeung,
njorang tĕgal sabengbatan,
soempingna ka aki-aki,
Aki-aki Pangalasan.

Barang soemping Rangga Wajang, ngahoelĕng ningali moending; reret ka Aki Pangalasan; noe keur ngoentaj bae bari noenggoean moending keur anakan.

Saoer Rangga Wajang: „Aki, sia keur naon?"

Dĕmi djawabna: „keur noenggoean moending bari ngoentaj; ari agan teh, bade ka mana?"

„Koela teh keur njiar moending Aki", tjek Rangga Wajang.

„Moending pantar koemaha, di koering oge aja noe pantar djeung moending Nimbang Waringin", tjek Aki Pangalasan.

Saoer Rangga Wajang: „ah, tjoemah ari noe gĕde mah, ngadenge soerak meureun kaboer, hajang noe lĕmboet keneh, tah eta eneng geus sabraha peuting oemoerna?"

„Kakara sapoeloeh peuting," tjek Aki Pangalasan.

Saoer Rangga Wajang: „pantar kitoe, sabaraha hargana?"

Djawabna Aki Pangalasan: „eta eneng mah mangga bae, abdi ngahatoeranan."

Sanggeus kitoe, eta eneng toeloej diringkoes, digembol koe djimpo bari njaoer pokna: „Aki doakeun ieu eneng sing pogot ngegel kontol, djeung koe koela didoakeun sia Aki masing tereh hilang".

Rangga Wajang sanggeus njaoer kitoe, ladjĕng angkat bari mawa eneng. [ 28 ]

Rangga Wajang babalapan,
sarta djalanna ka leuweung,
barina ngagembol eneng,
mipir pasir njoekang lĕbak,
soempingna ka aloen-aloen,
ka noe geulis Soemoer Bandoeng.

Tjeuk noe geulis Soemoer Bandoeng: „ĕngkang, koemaha moending teh, meunang atawa hĕnteu?"

Saoerna Rangga Wajang: „meunang, tah ieu dina gembolan".

Kĕdĕproek enengna titingkoeheun, sanggeus beunang ngalaan ringkoesanana.

Ari pokna Soemoer Bandoeng: „engkang, keur naon ieu eneng, da mo koeat diadoekeun!"

Saoerna Rangga Wajang: „keun heulaanan, sina meunang toedjoeh poë, ĕngke di mana ĕnggeus pogot njoesoe diadoekeun".

Tjatoerkeun noe kasep Kalang Soetra njaoer ka Rangga Wajang, pokna: „mana moending teh, meunang ta henteu."

Wangsoelna Rangga Wajang: „boer bae moending silaing geura kĕntjarkeun."

Tidinja dikĕntjarkeun koe Si Lengser moending Nimbang Waringin; gĕr pada njoerakan, moending toeloej brĕk tĕpak dĕkoe barina boentoetna njawĕt.

Koe noe kasep Rangga Wajang, eneng teh, diasong-asongkeun ka moesoehna, eneng toeloej totondjolan, sosongkolan maroekankeun indoengna. Barang dikĕntjarkeun eneng njĕwoek ka moendingna Nimbang Waringin, dibanting koe moending Nimbang Waringin eneng teh ngentja, ngĕdjat ka katoehoe, toeloej moending neunggar, barang diteunggar eneng loentjat ka toekang ngegel kontol moending ganjol pageuh pisan; goeroedoeg moending Nimbang Waringin kaboer, totondjolan, sosongkolan, eneng teh ngan montel bae.

Enggalna ear soerak kalangtaka, goedjroed sanagara njoerakan: „moending Nimbang Waringin eleh".

Nimbang Waringin tambah keuheuleun ka Soemoer Bandoeng, enggalna toeloej ngarontok. Barang ngarontok koe noe geulis Soemoer Bandoeng ditjĕntok; bloek nangkoeban, datang ti toekang disepak, blak nangkarak. Barang rek ngarontok deui, ditewak ramboetna Nimbang Waringin teu tempo deui salirana diïrik koe Soemoer Bandoeng.

Geus kitoe djĕrit noe nangis,
nja eta Nimbang Waringin,
menta toeloeng ka maroena,
maroena noe opat poeloeh :
„geuat geuat mangka gantjang,
kami ajeuna diïrik,
koe ngaran si-Soemoer Bandoeng."

Boeroedoel pawarang ratoe noe opat poeloeh, toeloej pada ngahoeroep ngarontok ka Soemoer Bandoeng, patoempang tindih. Tapi Soemoer Bandoeng mah, tjlok di tĕngah, barang maroena Nimbang njabok, ana keuna, ka maroena keneh bae.

Gantjangna Soemoer Bandoeng menta toeloeng ka rakana Raden Langĕn [ 29 ]Sari, pokna: „ĕngkang, geura toeloengan, koering dihoeroep koe sararea!"

Barang oeninga Langĕn Sari, reup geuneuk raj pias, djĕbet katorekan, tjawĕt poeril poepoerikil, toeloej geuat newak geureuha ratoe noe opat poeloeh, sarta dialoeng-aloengkeun ka padalĕman, paboerantak geureuha ratoe.

Kalang Soetra barang ningali, reup geuneuk raj pias, saoerna: „Langĕn Sari, pĕrang make digoegoeloekeun, sia mah djeung aing pada lalaki, deuleu kana naon ieu ali beusi aing pibĕkeunana".

Ari tjek Langĕn Sari: „bĕk bae kana naon koemaha karĕp sia: hajang oedoeh kana tjadoek, hajang teuas kana tarang, bĕnĕrkeun kana sotja pisan tamba lamoer."

Enggalna Kalang Soetra ngarontok ka Langĕn Sari, tapi koe Langĕn Sari ditjĕntok, bloek nangkoeban, datang ti toekang disepak, blak nangkarak, datang ti gigir dibanting, bloek njoeoeh; barang njĕwoek rek neunggar papaliwat, ditewak koe Langĕn Sari, kiliwing dioewang-awing.

Saoer Langĕn Sari: „kana naon ali aing pibĕkeunana?"

Djawabna Kalang Soetra: „montong loba tjarita, geura bĕk bae, kana naon kahajang sia".

Djengke, Langĕn Sari njabok Kalang Soetra mani nongtrongan sada kohkol.

Ari tjek Kalang Soetra: „pek toedjoeh likoer kali deui mah."

Saoer Langen Sari: „sia totorog menta emboh, menta hoeöet ka noe noetoe, loba di aing oge sakitoe mah".

Enggalna dipaoet doehoeng Langĕn Sari noe ngaran si-toendoeng moesoeh, dioelangkeun kana sotjana, ngagĕndjreng toetoeh tonggongna, gorolong ditĕwĕk didĕdĕtkeun, njoed-njĕd, manan teurak kalah ngĕloek.

Tjek Kalang Soetra: „Langĕn Sari, ajeuna dewek rek malikeun!"

„Seug geura malikeun" saoer Langĕn Sari.

Toeloej geuat Kalang Soetra newak Langĕn Sari sarta barina njabok, djengke, kalah mangplangan sada kohkol, ngĕntoeng sada toetoenggoelan.

Tjek Langĕn Sari: „pek toedjoeh likoer kali deui mah".

Saoer Kalang Soetra: „totorog menta emboh, deuleu kana naon doehoeng dewek noe ngaran si-sĕmpana tjondong nantjĕbna."

„Pek bae, karĕp sia", tjek Langĕn Sari.

Barang ditinggangkeun:

Kana sotjana ngagondjrang,
toedjoeh tjangkeng ngagereleng,
noetoeh tonggong ngagorolong,
ditĕwĕk djeung didĕdĕtkeun,
didĕdĕtkeun kalah njoednjĕd,
doehoeng teu daekeun neurak,
pĕrang geus taja pakarang,
Langĕn Sari teh ditewak,
ditewak pananganana,
sarta dideupa dadana,
ditintjak indoeng soekoena,
disĕndal koe Kalang Soetra,

[ 30 ]

bet kalah bĕngkoeng pamikoel,
hitoetna ge teu kasered.

Saoer Kalang Soetra: „Langĕn Sari, sia mah ngadjĕboeg ngadjangkar haoer."

„Djangkaran mah tjektjekan, kadekan; soengkal koe haloe toedjoeh", tjek Langĕn Sari.

Saoer Kalang Soetra: „ridoe pĕrang mamawa haloe".

„Seureuh beureum nanggeuj tangkaj, tjetek nja wawanen, ka aing sia goegoeroe kawĕdoekan", tjek Langĕn Sari.

Saoer Kalang Soetra: „kitoe patoet; manan aing rek goegoeroe, anggoeran aing rek ngaroeroekeun ka sia!"

Wangsoelna Langĕn Sari: "naha aing geuning teu kasered".

„Meureun maneh tanaga noe euweuh", tjek Kalang Soetra.

Wangsoelna Langĕn Sari: „tjoba, ajeuna kari aing malikeun".

„Baeu, geura malikeun", tjek Kalang Soetra.

Enggalna Langĕn Sari geuat newak pananganana Kalang Soetra, deupa dadana, tintjak indoeng soekoena, dĕmpoel koe toeöer, seundak koe Langĕn Sari; pĕk gĕlĕtĕk noe pĕrang galoengan.

Kalang Soetra teu bisa ngalaga pĕrangna.

Ana toengkoel bĕk ti loehoer,
ana tanggah bĕk ti handap,
ana dek ngoelang disamboet,
gobangna pagalang-galang,
pĕndokna patjorok-tjorok,
kĕrisna pahĕmpik-hĕmpik,
ana dek ngengtjang ditewak,
ana kokang bĕk ditadjong,
ari nangkarak dileak,
nete sĕmplek nintjak sĕmplak,
njoeroewoek kawas boeroedjoel,
gĕnĕp-gĕnĕp wĕlas deupa.

Beuki lila, beuki teu bisa ngalaga pĕrangna Kalang Soetra.

Naradjang kaoeng nganjoendjoeng,
naradjang wahangan njengtjang,
kapoel beunangna taroeng,
kaala beunangna tapa,
dek taroeng sabraha taoen,
dek pĕrang sabraha boelan,
diseundak ka tĕbeh kidoel,
manggih toenggoel digoesroekkeun,
manggih tjatang digasahkeun,
nodjer kana goenoeng roegroeg,
nintjak kana tjadas rĕmpag,
nja tjatang pagalang-galang,
nja kaï patoempang tindih,

[ 31 ]

djeung naradjang korod bongbong,
naradjang ka hoë pones,
toeöerna beak koe tjoetjoek,
bintjoerang beak daronglak,
naradjang lĕbak koelinglang,
ngontong ditjatoer djaoehna,
ngontong diteang anggangna.

Langĕn Sari djeung Kalang Soetra pĕrangna dongkap ka laoetan kidoel, sarta ladjĕng pĕrang di laoetan.

Djeug teundeun anoe pĕrang di laoetan.

Tjatoerkeun deui pĕrang noe geulis Soemoer Bandoeng djeung Nimbang Waringin.

Barang geus keuheuleun pĕrangna, Soemoer Bandoeng toeloej loempat ka padalĕman, enggalna lĕbĕt kana kĕndi sopal hatoeran ratoe; koe Nimbang Waringin dioedag titewak kĕndi bari dibeubeutkeun.

Soemoer Bandoeng loentjat ngadjadi simeut soendang djangdjang salaka.

Nimbang Waringin toeloej ngadjadi kerak poetih, barang rek njambĕr simeut, Soemoer Bandoeng geuat malik ngadjadikeun alap-alap.

Barang kerak poetih rek disambĕr, lĕs leungit, nja ngadjadi deui Nimbang Waringin. Kitoe deui alap-alap lĕs leungit, timboel Soemoer Bandoeng.

Ditewak Soemoer Bandoeng koe Nimbang Waringin, lĕs leungit, ngadjadi goenoeng leungeut. Nimbang Waringin ngarogo bari ngadjadi seuneu; seak leugeut koe seuneu. Leungit leugeut, timboel ĕmbĕl, seuneu teu neurak kana ĕmbĕl, lĕs leungit ngadjadi bĕloet poetih; soep, njoesoep kana ĕmbĕl.

Soemoer Bandoeng ngahoelĕng sakĕdet metra, toeloej lĕs leungit, ngadjadikeun tjadas herang kantjana. Beloet poetih lĕs leungit, ngadjadi linggis beusi; linggis noegaran tjadas koe maneh. Tjadas leungit, timboel hoedjan wadja; linggis beusi boeboek koe wadja.

Lĕs linggis, ngadjadi Nimbang Waringin ngahoelĕng bari pokna: „aing njarĕri teuing awak".

Hoedjan wadja leungit, ngadjadi deui Soemoer Bandoeng. Barang rek newak Nimbang Waringin; lĕs ngaleungit Nimbang Waringin ngadjadi pare. Soemoer Bandoeng ngadjadi beurit poetih; pare beak koe beurit.

Leungit pare djadi goenoeng, beurit poetih katindih goenoeng.

Leungit beurit, ngadjadi landak; goenoeng dipohpor koe landak.

Leungit goenoeng, ngadjadi sagala manoek, warna ngaranna, warna roepana.

Landak ngadjadi saweuj, ngadingding mĕgatan manoek.

Leungit sagala manoek, timboel Nimbang Waringin, sarta bari soesaheun, mikir naon pilawaneun saweuj; enggalna lĕs leungit ngadjadi garoeda paksi. Saweuj lĕs leungit ngadjadi djamparing kantjana. Ngoedag ka garoeda paksi. Barang rek kasoesoel, lĕs leungit, timboel batoe woeloeng.

Leungit djamparing, ngadjadi gĕlap; batoe woeloeng, rĕmoek koe gĕlap.

Leungit batoe woeloeng, timboel heulang di awang-awang. Gĕlap ngadjadi saeran goenting. Kasoesoel heulang di awang-awang koe saeran goenting; digitik sakali heulang ngajapak ka handap. [ 32 ] Leungit heulang, timboel tjampaka warna; leungit saeran, timboel bangbara. Kĕmbang diseuseupan diseureudan.

Leungit tjampaka warna, djadi deui Nimbang Waringin; koleang loempat ka aloen-aloen.

Leungit bangbara, djadi deui noe geulis Soemoer Bandoeng; ngoedag ka aloen-aloen.

Barang rek kasoesoel, Nimbang Waringin lĕs leungit, timboel keujeup kapiting.

Tjek Soemoer Bandoeng: „sia ngadjadi keujeup kapiting, aing koedoe ngadjadi sero, keujeup eleh koe sero".

Leungit keujeup kapiting, timboel andjing, andjing ngoedag sero.

Barang sero geus limpeu, dioedag andjing, lĕs leungit timboel kĕroed. Kĕroed malikan ngoedag andjing, andjing sosongkolan dioedag kĕroed.

Leungit andjing, ngadjadi sagara di aloen-aloen. Kĕroed ngadjadi boehaja, totondjolan dina sagara.

Leungit sagara, timboel deui Nimbang Waringin. Leungit boehaja, timboel deui Soemoer Bandoeng. Ditewak Nimbang Waringin ramboetna koe Soemoer Bandoeng, ditjangreudkeun kana tangkal tjaringin, dibawa loempat, loempat sagĕde kawat kapalang.

Sanggeus kitoe, malikan Nimbang Waringin, ramboet Soemoer Bandoeng ditjangreudkeun kana tjaringin, dibawa loempat sagĕde kawat kapalang.

Soemoer Bandoeng enggalna mikir dina djĕro batin, ari pokna:„beu, lamoen pĕrang kawas kieu mah, hamo aja toengtoengna, anggoeran rek njoehoenkeun ditaloekeun bae ka Soenan Iboe di sawargaloka".

Koleang Soemoer Bandoeng ka sawargaloka:

Inditna ti pangtjalikan,
loegajna ti pangtapaan,
panangan disidakĕpkeun,
sampean ditanghoendjarkeun,
sĕmproeng menak ngawang-ngawang,
tarik batan mimis bedil,
lĕpas batan koeda loempat.
Ari tjek Nimbang Waringin, pokna:
„Aeh-aeh Soemoer Bandoeng,
sia rek loempat ka mana,
anggoer oerang silihawoer,
silihawoer pangawĕroeh,
silihboera pangabisa,
oerang mantekkeun kasakten,
aing ge ngapoeng paranti."

Soemproeng Nimbang Waringin ngoedag Soemoer Bandoeng ka awang-awang.

Pahiri-hiri djeung geuri,
paheula-heula djeung heulang,
tanding djogdjog moro bodjong,
moro panonobanana,

[ 33 ]

tanding heulang pateuh djangdjang,
tanding walik pateuh pingping,
awak wawoeh djeung noe lĕmboet,
loma teuing djeung dewata,
awak ampoel tanding kapoek,
awak hampang tanding kapas,
lĕnting sagĕde papanting,
lĕntong sagĕde papatong,
soekma diboeloe manoekkeun,
loba poho batan ingĕt,
bari ĕntĕr-ĕntĕr bae.

Barang geus deukeut, Nimbang Waringin ngoedagna ka Soemoer Bandoeng toeloej njaoer, pokna: „sia bĕt ngadoetoen bae, dek mantog ka mana?"

Tĕmbalna Njai Soemoer Bandoeng: „geura hiap, toetoerkeun bae".

Noe geulis Soemoer Bandoeng ngapoengna, beuki ka loehoer,

Liwatna ti mega malang,
kareungreuman reuëuk hideung,
kalampat koe mega bodas,
katambah djaoeh ka handap,
nja kitoe djaoeh ka loehoer,
enggalna Nimbang Waringin,
diseuseup pangawasana,
koe noe geulis Soemoer Bandoeng,
geus kitoe Nimbang Waringin,
taja tangan pangawasa,
ngapoengna geus ngaranggosaj,
ripoehna kaliwat langkoeng.

Geus kitoe, Nimbang Waringin nangis bari saoerna: „Soemoer Bandoeng, ieu eteh dagoan, ajeuna eteh nĕda taloek bae, mo pisan deui-deui nganiaja, malah eteh sĕdja koemawoela, ngan ajeuna mah salaki, njelehkeun tjaroge, babanda, mangga, njanggakeun; eteh mah soegih moekti geus kapanggih, beurat beunghar geus kasorang".

Tembalna Soemoer Bandoeng: „hiap, geura toetoerkeun bae, eteh."

„Ontong ditjatoer djaoehna,
montong diteang anggangna,
djoeh mo boeroeng nja tjoendoek,
anggang mo boeroeng nja datang,
soemping ka sawarga loka,
lakotoj sangkeloh mando,
anoe geulis Soemoer Bandoeng,
poeroeloek bidjil kesangna,
kesang anoe tina poendoek,
sagĕde boeah tjaroeloek,
bidjil anoe tina tarang,

[ 34 ]

sagĕde beuti tjariang,
ari anoe tina tjangkeng,
saroea djeung boeah wareng."

Dĕmi saoerna Njai Soemoer Bandoeng.

Barang geus soemping di sawarga loka manggoeng, pokna: „Soenan Iboe, abdi nĕda eureun nama deungdeung, pepes kesang kadjeun sono balik deui".

Ari Nimbang Waringin mah brĕk bae dina lahoenan Soemoer Bandoeng bari nangis, sakĕpĕr godong waringin, sakiwat bawaning angin.

Barang geus kitoe, kadangoe koe Soenan Iboe, ret ka noe geulis Soemoer Bandoeng bari njaoer, pokna: „eh, Soemoer Bandoeng, Iboe rek diadjar tikoro kotokeun, tjareham hajameun, rek diadjar nanja, rek ka mana, poelang ti mana, anoe matak ti boeana pantja tĕngah datang ka dieu".

Soemoer Bandoeng song njĕmbah bari oendjoekan, pokna: „Soenan Iboe, anoe mawi abdi ngadeuheus, abdi njoehoenkeun soepados ieu Nimbang Waringin ditaloekeun pĕrangna sarĕng abdi, noe mawi pĕrang parantos lami teu aja toengtoengna".

„Taroeng geus bĕrtaoen-taoen,
pĕrang geus berboelan-boelan,
hĕnteu aja anoe taloek,
ari asalna simabdi,
arek lalandjang boeboedjang,
manehna teh timboeroean,
timboeroean teu poepoegoeh,
manehna teh toempang tĕrka,
nĕrkana ka noe saliwat,
nja ka abdi anoe poegoeh".

Enggalna Nimbang Waringin koredjat hoedang, song njĕmbah bari njaoer ka Soenan Iboe, pokna: „Iboe, djisimabdi ajeuna hamo deui-deui nganiaja ka Soemoer Bandoeng, bade sĕdja koemawoela bae, bela toemoetoer nitipkeun salaki, njelehkeun tjaroge, sarta abdi soempah: „moegi-moegi ari abdi paeh masing kasaroeng, oelah oemoem reudjeung batoer, masing ngadjadi djoerig djarian ari dek nganiaja deui ka Soemoer Bandoeng"".

Soenan Iboe enggal njaoer ka noe geulis Soemoer Bandoeng, pokna: „tah, kitoe geuning sanggoepna Nimbang Waringin; ajeuna geus disaksian koe Iboe beurang kalawan peuting. Geura maroelih bae atoeh ajeuna mah."

Golosor Soemoer Bandoeng dipaparin pipoetraeun koe Soenan Iboe sagĕde katjang herang, ditĕnggak koe Soemoer Bandoeng, djadi soengsoem djadi baloeng, djadi bagal pangawasa njĕrĕp kana babajoe. Sanggeus kitoe, Soemoer Bandoeng toeloej amit, pokna: „Soenan Iboe, teu lambat nja ngadeuheus, djisimabdi amit wangsoel ka nagara Koeta Waringin".

Soemoer Bandoeng djeung Nimbang Waringin toeloej pareureum; barĕng ras inget geus djlĕg di mega malang tjaralik papajoen-pajoen.

Ari tjek Nimbang Waringin: „Soemoer Bandoeng, ka mana doeloer oerang pĕrangna?" [ 35 ] Reret ka kaler teu aja, reret ka wetan teu aja, ka koelon teu aja, ana ret ka kidoel noe pĕrang geus pada sitarandjang di laoetan.

Ari tjek Soemoer Bandoeng: „tah, geuning noe perang geus taja elinganana, di laoetan geus pada sitarandjang; mangga teteh, oerang saroesoel bae ka laoetan kidoel".

Saoer Nimbang Waringin: „mangga atoeh, eteh mah ngiringan bae".

Enggal sĕblak pananganna,
panangan di sidakĕpkeun,
sampean ditanghoendjarkeun,
inditna ti pangtjalikan,
panangan sidakĕp keneh,
koleang ninggangkeun andjeun,
nja eta ti mega malang,
manggih moending rarakitan,
manggih koeda papasangan,
djeung lantoeng loehoereun goenoeng,
katjatjang handapeun mega,
pahiri-hiri djeung geuri,
paheula-heula djeung heulang,
tanding djogdjog moro bodjong,
kadantja mĕgat raratan,
geus soemping laoetan kidoel,
sĕblak anoe tapak kantjang,
tapak kantjang di sagara,
njandak anoe eukeur pĕrang,
pada njandak hidji sewang,
dina kikisik sagara.

Barang Langĕn Sari ditewak koe raina Njai Soemoer Bandoeng, njaoer bari ngabĕntak, pokna: „sot lesotkeun, tjag etjagkeun, moen djoerig geura njingkir, moen setan geura njingkah."

Tembalna anoe geulis Soemoer Bandoeng: „ih! ieu mah lain djoerig, lain setan, poegoeh doeloerna, abdi teh Soemoer Bandoeng; ĕngkang, tjing meugeus pĕrang teh."

Ti dinja Langĕn Sari eling, enggal toeloej njaoer pokna: „soegan teh lain maneh anoe geulis Soemoer Bandoeng".

Toeloej pada darangdan Langĕn Sari djeung Kalang Soetra, sĕblak notot panganggo sapangadĕg sewang.

Sanggeus dangdan, Langĕn Sari njaoer ka Soemoer Bandoeng, pokna: „Njai, saha noe taloek?"

Wangsoelna Soemoer Bandoeng: „Nimbang Waringin noe taloek, omongna teh kieu: „dek titip salaki, njelehkeun tjaroge, tah, djadi pĕrkara pĕpĕrangan ĕngkang ajeuna oerang boebarkeun bae". „Soemangga, oerang maroelih ka nagara Koeta Waringin".

Koleang angkat maroelih,
mĕndoeng bari papajoengan,

[ 36 ]

lentang bari pipidangan,
manggih moending rarakitan,
manggih koeda papasangan,
moen intĕn mah sakoeroengan,
bat deuï Den Kalang Soetra,
djeung noe kasep Langĕn Sari,
menak gagah parakosa,
wĕdoek taja noe ngoengkoelan,
tara soengkan manggih lawan,
tara ĕmboeng manggih moesoeh,
di lĕmboer taja noe lawan,
di sisi taja noe mahi,
tara inggis sĕbit koelit,
leumpang bari tĕtĕmbangan,
pantĕs monjong heheotan,
ngaleut ngeungkeuj ngabandaleut,
montong ditjatoer djaoehna,
montong diteang anggangna,
soempingna ka aloen-aloen,
aloen-aloen sewoe tjĕngkal,
pingitan sawidak lima,
babantjong dalapan poeloeh,
paseban lima ngadjadjar,
ngaboedjĕngna ka paseban,
tjaralik papajoen-pajoen.

Tjatoerkeun noe kasep Rangga Wajang di aloen-aloen gawena ngan ngadoe oendoer-oendoer bae, dongkap ka ngaroeksakkeun tangkal tjaringin, mani geus raroengkad kabeh tjaringin di aloen-aloen.

Ti dinja ngareret Nji Ogĕm, ningal anoe pĕpĕrangan geus pada maroelih; toeloej bae oendjoekan ka noe kasep Rangga Wajang, pokna: "gan, ĕnggeus ngadoe oendoer-oendoer teh, toeh geuning, gan, Soemoer Bandoeng ĕnggeus soemping".

Rangga Wajang ngoredjat bari newak oendoer-oendoerna, sarta toeloej diroeasan.

Roeasna salaka domas,
besĕsĕt anoe dikandoeng,
koleang noe ka paseban,
njampeurkeun ka Soemoer Bandoeng,
ngoër sindjang kotok nonggeng,
sisi saroeng dina poendoek,
ari soemping ka paseban,
kasampak anoe tas pĕrang.

Saoerna noe kasep Rangga Wajang ka noe geulis Soemoer Bandoeng, pokna: "bagea Njai, saha noe taloek pĕrang teh?"

Wangsoelna Soemoer Bandoeng: "ari noe taloek mah Njai Nimbang Waringin, [ 37 ]malah kieu pokna ka koering: „titip salaki, njelehkeun tjaroge, dek sĕdja koemawoela", kitoe deui doeloerna noe kasep Kalang Soetra, nja sĕdja koemawoela bae"".

Saoerna Rangga Wajang: "lamoenna kitoe, soemangga, ajeuna oerang ka padalĕman bae".

Boeroedoel noe ti paseban,
inditna ti pangtjalikan,
loegajna ti waton randjang,
ngaleut ngeungkeuj ngabandaleut,
ngĕmbat-ngĕmbat ngabantajan,
Kalang Soetra Langĕn Sari,
bat deuï Den Rangga Wajang,
anoe geulis Soemoer Bandoeng,
sinarĕng Nimbang Waringin,
bari taroenggang gamparan,
soempingna ka boemi rintjik,
sinarĕng ka boemi toelis,
boemi ampeuj katanggeujan,
aja teh tjiri wantjina,
abig-abig lojang sari,
ngĕlĕmĕng ditambir intĕn,
wangkilas ĕmas sabeulah,
damar koeroeng dina djoeroe,
damar tjaäng oenggal tihang,
ngabaris korsina gading,
ngadjadjar korsina gojang,
paragpag medja salaka,
loeloehoer salawe tĕmpoer,
rĕrĕgan salawe teëp,
kasangna sawidak djadjar,
kĕlirna salawe lapis,
kasoer woeloeng toedjoeh soengsoen,
nja bantal sawidak lima,
beunang njarib koe kastori,
didasaran koe kananga,
seungitna angin-anginan,
tĕroes kana dangdaoenan,
njirĕt kana tatangkalan,
lakotoj sangkeloh mando,
ret toengkoel barina imoet,
barabat menak noe njĕmbah,
ĕmboet ngoendjoekeun pihatoer.

Sanggeus saroemping di pajoeneun kangdjĕng ratoe, enggal Raden Kalang Soetra geuat oendjoekan, pokna: "goesti, sampoera soen, nĕda eureun nama deungdeung, kadjeun sono pepes kesang balik deui". [ 38 ] Hariring mantri goemaligoet ratoe njaoer, pokna: "he, Kalang Soetra, saha noe taloek?"

Oendjoekan Kalang Soetra: "soemoehoen, Njai Nimbang Waringin, roa banda rek njanggakeun".

Enggalna anoe kasep Rangga Wajang toeloej bae oendjoekan ka kangdjeng ratoe, ari pokna: "soemangga, abdi njanggakeun ieu poen doeloer Nji Soemoer Bandoeng, titip beurang kalawan peuting, njanggakeun soteh hĕnteu sae, hĕnteu sae, hĕnteu hade, kawantoe tatjan bisa popolah popolah atjan, ana popolah sok djabrag-djabroeg djambraolang, moen ngawadjit sok make tarasi, mĕntjok make djaringao, ana ngangeun waloeh sok djeung dadapoeranana, njambaraan angeun sok dibeuweung, sok gĕdag lalampahanana, tah, sakitoe kasaenjanana".

Hariring mantri goemaligoet ratoe njaoer, njabda beukas ka toeang raka noe kasep Rangga Wajang, pokna:

"noehoen pisan rewoe-rewoe,
gĕrah teh balaksa-laksa,
beurat njoehoen beurat nanggoeng,
beurat narimakeun inja,
geulis mah toeroenan mantri,
endah mah toeroenan menak,
aloes mah poetra joegjoegan,
eukeur pantĕng ka noe koneng,
tjoeëut nineung ka noe hideung,
palaj ka noe bangbang awak".

Sanggeus kitoe, kangdjeng ratoe toeloej njaoer ka geureuhana noe geulis Nimbang Waringin, pokna: "Njai, amit, ĕngkang rek njandoeng."

"Soekoer-soekoer loba waroe,
pigeusaneun lege naek,
soekoer-soekoer loba maroe,
pigeusaneun neundeun tjarek."

"Tah, sakitoe", wangsoelanana noe geulis Nimbang Waringin.

Kangdjĕng ratoe toeloej njaoer ka noe geulis Soemoer Bandoeng, pokna: "Njai, ari djeung maroe mah, oelah sok silihtibakeun, koedoe roentoet raoet, lamoen ka saloehoereun mah koedoe miïndoeng, ari ka sahandapeun koedoe mipoetra; laboeh koedoe silihhoedangkeun, ka tjai koedoe djadi saleuwi, ka darat koedoe djadi salogak".

Nimbang Waringin nja kitoe deui misaoer ka noe geulis Soemoer Bandoeng, pokna: "eteh mah nitipkeun salaki, njelehkeun tjaroge; soegih moekti eteh mah geus kapanggih, ajeuna mah soepaja diangkĕn bae".

Tembalna noe geulis Soemoer Bandoeng: "noehoen sareboe, gĕrah salaksa".

Dĕmi Langĕn Sari djeung Rangga Wajang didjĕnĕngkeun papatih di nagara Koeta Waringin.

Kotjapkeun pawarang noe opat poeloeh poendjoel tiloe keur mandoan ratoe.

Tjaritakeun noe kasep Kalang Soetra toeloej njaoer ka Lengser, pokna: "Lengser geura koempoelkeun ponggawa sanagara Koeta Waringin, ajeuna oge oerang tataloe rerendenganana Soemoer Bandoeng sarĕng ratoe". [ 39 ]

Geus pinoeh di aloen-aloen,
limpas ka djalan prapatan,
ngahioeng anoe tataloe,
tjoetjoerak mĕrĕs nagara,
arek ngahaneutkeun dajeuh,
alam padang poë pandjang,
toedjoeh poë toedjoeh peuting,
ngoengkoengan anoe tataloe,
ear soerak kalangtaka,
morobot bedil panorop,
soerakna ngadahan tjaoe,
soerakna onggol-onggolan,
daoen tjaringin tibalik,
kadoepak soara bĕdil,
daoen klapa ting sariak,
kadoepak soara tinggar,
toeroengtoeng kĕndangna bitoeng,
dirarawat hoë woeloeng,
ditabeuh koe indoeng-indoeng,
goöng salawe bangoenan,
toedjoeh likoer kaboejoetan,
goöng sada toemalowong,
kĕndang sada tjiang-tjiang,
manan repeh ditarikan,
manan koerang ditambahan,
tjloeng angkloengna doer bĕdilna,
gĕlĕgĕr mariĕm dalĕm,
djeung teundeun mah batan neundeun,
djag toenda mah batan mawa,
teundeun teh meureun sampeureun,
toenda teh meureun bawaeun,
di nagri Koeta Waringin.

Oerang toenda tjarita anoe keur pesta.

Tjatoerkeun di nagara Roetjoek Pakoean; ari noe kagoengan djĕnĕnganana Raden Djaga Ripoeh sarta kagoengan saderek istri hidji, djĕnĕnganana noe geulis Sĕkar Pakoean.

Kotjapkeun noe kasep Djaga Ripoeh, enggalna emoet ka nagara Bitoeng Woeloeng nja eta ka noe geulis Soemoer Bandoeng sapedah ĕnggeus mantjoeh oeang salaksa, kari-kari ajeuna aja bedjana geus kawin ka ratoe Koeta Waringin.

Ti dinja Raden Djaga Ripoeh soesah katjida manahna.

Ari tjeuk noe geulis Sĕkar Pakoean ka rakana Raden Djaga Ripoeh, pokna: "ĕngkang, pĕrkara ajeuna mah montong soesah-soesah, ari lĕbar koe oeang salaksa anggoer, leuih hade, oerang soesoel bae ka nagara Koeta Waringin, bilelaän sapotong sewang." [ 40 ] Enggalna noe kasep Djaga Ripoeh geuat bae njandak parabot pĕrang, njandak ali beusi galigiran, doehoeng kaboejoetan bari njaoer ka raina noe geulis Sĕkar Pakoean, pokna: "Njai, ĕngkang djaoeh djoengdjoeng, anggang doakeun; akang rek ngamoek ka nagara Koeta Waringin, da bongan si Rangga Wajang tjidra."

Koleang noe babalapan,
gobangna geus ngabar bae,
ngĕntoeg-ngĕntoeg noe ngagoeroeh,
garetek noe goemangmĕngan,
tatjan boeboek sarta anjoet,
anjoet soteh djadi lĕboe,
ngalĕkĕtĕj djadi lĕnga,
tara soengkan manggih lawan,
tara ĕmboeng manggih moesoeh,
montong ditjatoer djaoehna,
montong diteang anggangna,
djaoeh mo boeroeng nja tjoendoek,
anggang mo boeroeng nja datang,
ka nagri Koeta Waringin,
Koeta Waringin beh girang,
barang soemping Djaga Ripoeh,
andjeuna toeloej ngarogo,
ningali patih pĕrdjoerit,
tĕmĕnggoeng djeung saradadoe,
djaksa reudjeug goelang-goelang.

Barang kitoe, noe kasep Djaga Ripoeh ngalahir dina djĕro mamanahan, pokna: "lamoenna datang aing nangtang pĕrang daekeun poelang ngaran, ari itoe mah ragĕm, mangkaning dewek sorangan, ah, anggoeran oerang kĕmat bae noe geulis Soemoer Bandoeng tina sajoeran; noe geulis mo boeroeng kaaïs, noe lĕndjang mo boeroe kabawa."

Enggalna Djaga Ripoeh toeloej loentjat kana kĕbon sajoer ngandjentoel bari mĕtakeun kĕmat, ditioepkeun ka padalĕman, tĕroes rasa ka noe geulis Soemoer Bandoeng.

Katjarita Soemoer Bandoeng,
nangis mipista ka ratoe,
goebrag-gĕbroek mere sĕmoe,
lelewa teu panoedjoeëun,
nja koetoe di hoeloe sapoe,
mareman di sajang hajam,
noe geulis kinteur galieur,
pok njaoer ka kangdjĕng ratoe,
anoe geulis Soemoer Bandoeng:
"goesti koering nĕda amit,
amit arek moelang kĕmbang,
noe mantoeng dina pangamboeng,
ti peuting sakit kaimpi,
ti beurang mani karasa".

[ 41 ]

Ari saoer ratoe: "soemangga, Njai, rek moelang kĕmbang mah, ngan soepaja ngoeninga heula ka paseban".

Toeloej Soemoer Bandoeng ka paseban.

Barang soemping nangis bari pokna:

"koering ĕngkang Rangga Wajang,
amit hajang moelang kĕmbang,
noe mantoeng dina pangamboeng,
koematjatjang dina raraj,
ajeuna koering teh amit,
amit arek ngala kĕmbang".

Rangga Wajang pok ngawalon: "Njai, oelah, kawantoe oerang teh keur meudjeuhna tataloe, keun, oerang toembalan bae, hiap, ka dieu geura nonggong".

Boel ngoekoes Den Rangga Wajang,
njata di dampal panangan,
gorolong sangkala bolong,
dengdekeun ka kaler rehe,
dengdekeun ka kidoel soewoeng,
dengdekeun ka koelon kosong,
dengdekeun ka tĕbeh wetan,
bĕt ngadjĕntoel di sajoeran,
Djaga Ripoeh eukeur ngĕmat,
eukeur ngĕmat Soemoer Bandoeng.

Barang katingali koe noe geulis Soemoer Bandoeng, toeloej bae njaoer ka rakana Raden Rangga Wajang, pokna: "paingan teuing, ĕngkang, koering teh ngan hajang bae ka kĕbon sajoer, da keuna kĕmatna si Djaga Ripoeh".

Ti dinja, harita keneh, rĕndjag noe geulis Soemoer Bandoeng geus tjageur deui.

Tjek noe kasep Rangga Wajang:

"kitjeup hamo meuli noekeur,
sĕmon teh pada ngantongan,
eh Njaï geura soemangga,
nja moelih ka padalĕman.
akang teh arek njampeurkeun,
njampeurkeun si Djaga Ripoeh,
akang arek ngadjadikeun,
diri Njaï Soemoer Bandoeng".

Enggal Rangga Wajang toeloej ngadjadikeun istri, djiga pisan anoe geulis Soemoer Bandoeng, bari angkat ka sajoeran.

Koleang noe ka sajoeran,
leuleus keupat bisa angkat,
leuleus pigeulang panangan,
leuleus batan awi tali,
awi tali anoe ngora,
ditjoekangan monjet mandah,
manan potong kalah ngelaj,

[ 42 ]

soempingna ka kebon kĕmbang,
kapanggih Den Djaga Ripoeh.

Sanggeus soemping, Rangga Wajang ngadodoho ti toekang ka noe kasep Djaga Ripoeh, toeloej ditindjoel, ana ngareret Djaga Ripoeh imoet bari njaoer, pokna: "naha noe geulis teh ngabobodo ka akang, make tjarogean ka ratoe; hiap, Njai, oerang kandoeng, oerang moelih ka nagara Roetjoek Pakoean, ĕngkang njelehkeun banda katoet nagara".

Ari tjeuk Soemoer Bandoeng tiroean: "soemangga teuing, ĕngkang".

Ti dinja Rangga Wajang (Soemoer Bandoeng tiroean) ditewak koe noe kasep Djaga Ripoeh, gĕbloes kana kandoengkeun, gĕlĕnjoe imoet Rangga Wajang dina kandoengan.

Djaga Ripoeh teu oeninga jen ngandoeng pimoesoeheun, mamawa pilawaneun.

Ari tjek Soemoer Bandoeng tiroean: "ĕngkang, koe hajang ngising".

Saoerna Djaga Ripoeh: "dek kiïh, ngising, dina kandoengan bae, eulis".

Barĕng ĕnggeus dikandoengan, Soemoer Bandoeng tiroean, koe noe kasep Djaga Ripoeh toeloej geuat-geuat moelih ka nagara Roetjoek Pakoean.

Koleang noe kabalapan,
ageung tineung tjangkar manah,
bisa ngingkleung anak deungeun,
bisa milĕgok minandjak,
soempingna ka nagarana,
nagara Roetjoek Pakoean,
goeroedjag ka padalĕman,
ka raïna anoe geulis,
noe geulis Sekar Pakoean.

Dĕmi saoerna noe kasep Djaga Ripoeh ka toeang raina, Njai Sekar Pakoean, pokna: "Njai, akang mihape ieu anoe geulis Soemoer Bandoeng, koe Njai koedoe diakoe didjaga sing hade-hade di padalĕman, ari akang ajeuna rek mapag si Rangga Wajang di hoeloe dajeuh, bisi manehna njoesoel".

Oerang toenda tjarita noe kasep Djaga Ripoeh ka hoeloe dajeuh.

Tjatoerkeun noe di padalĕman; leungit Soemoer Bandoeng, timboel Rangga Wajang.

Noe geulis Sĕkar Pakoean,
ngarontok ka Rangga Wajang:
"bage dawĕg kĕmbang djambe,
kamajang bagea datang,
kĕmbang tjalik dina tjĕpil,
anaking kakara soemping,
oelah dihoeroen soeloehkeun,
oelah dikompet daoenkeun,
misah njawa misah badan,
misah diri djeung rĕdjĕki,
koering mah rek miloe bae,
ka Koeta nagri Waringin".

Saoerna Rangga Wajang: "soemangga, Njai, oelah rea kasaoeran, geura hiap bae rek miloe mah". [ 43 ] Enggalna Sĕkar Pakoean dikandoeng, saraoeh radja bandana koe noe kasep Rangga Wajang dibawa ka nagara Koeta Waringin, nagara Roetjoek Pakoean kari parongpong kosong.

Koleang noe ka balapan,
mawa banda djeung doeloerna,
anoe kasep Djaga Ripoeh,
koe Radian Rangga Wajang,
roengkoedoek gandonganana,
gĕdena sagĕde goenoeng,
ringkinik sagĕde pasir,
koleang noe ka balapan,
ka nagri Koeta Waringin,
geus soemping ka aloen-aloen,
aloen-aloen sewoe tjĕngkal,
pingitan sawidak lima,
babantjong dalapan poeloeh,
soempingna teh ka paseban,
banda anoe beunang ngandoeng,
gantjang toeloej didoeoemkeun,
ka sakabeh praponggawa,
ka mantri reudjeung bopati,
geus beak taja sesana,
banda anoe sanagara,
enggal pawarang disosok,
disosok tina kandoengan,
djol montok gĕlĕntjĕng koneng.

Ari tjek Rangga Wajang ka si Lengser, pokna: "Lengser, hajoe, oerang ka padalĕman, oerang sanggakeun ka ratoe".

Ari tjek si Lengser: "mangga, abdi ngiring bae".

Koleang ka padalĕman,
kasampak kasondong aja,
ratoe teh di pangtjalikan,
lakotoj sangkeloh mando,
barabat menak noe njĕmbah.

Rangga Wajang geuat oendjoekkan, pokna: goesti, ieu abdi njanggakeun pawarang enggal, tapi hĕnteu sae, hĕnteu hade".

Hariring mantri goemalinggoet ratoe njaoer njabda beukas ka toeang raka, pokna: "noehoen sarewoe, gĕrah salaksa".

Ti dinja Rangga Wajang toeloej amit moendoer, pokna: "goesti, abdi amit rek moelang deui ka paseban; bisi kaboeroe tjoendoek moesoeh, datang lawan".

Koleang noe ka paseban,
moelih tina ngadeuheusan,
soempingna ka aloen-aloen,
toengkoel ngadji kawĕdoekan,

[ 44 ]

tanggah ngadji kagagahan,
ngadjaga moesoeh rek datang,
moen datang kari ngalawan.

Djeug teundeun noe kasep Rangga Wajang.

Kotjapkeun noe kasep Djaga Ripoeh, barang moelih ti hoeloe dajeuh ana boes ka djĕro nagara ngahoelĕng bari pokna: "beu, tiwas, mo teu si Rangga Wajang noe koe aing dikandoeng teh, ajeuna mantog bari ngagoeboeg doeloer batoer, banda sanagara dibawa. Rasa binasa sia koe aing, dek ditjatjag diwalang-walang, lamoen tatjan boeboek anjoet djadi lĕboe, ngalĕkĕtĕj djadi lĕga tatjan poeas rasa aing."

Djaga Ripoeh reup geuneuk, raj pias, sarta enggal angkat ka nagara Koeta Waringin.

Basana ngĕntoeg ngagoeroeh,
basana ngĕntĕg ngagĕdĕr,
gobang ĕnggeus ngabar bae,
koleang gandeuang angkat,
barang geus soemping di hoeloe,
nagara Koeta Waringin,
djĕgor nangtang ngadjak pĕrang,
totondjolan sosongkolan,
bari njaoer kieu pokna:
"lamoen aja maoeng poendoeng,
lamoen aja badak galak,
tjik aing nja ngamoek inja."

Ngoeng kadangoe, ngeng kadenge koe noe geulis Soemoer Bandoeng, tjoendoek moesoeh datang lawan, enggalna njaoer ka toeang raka, Raden Rangga Wajang, pokna: "ĕngkang, moesoeh teh geus datang, geura lawan."

Saoerna Rangga Wajang: "Njai, akang mo waka mawa parabot pĕrang, noe kasep Djaga Ripoeh dek diadjak taloek bae."

Koleang bari pajoengan,
anoe kasep Rangga Wajang,
tjĕtrek toenggangna gamparan,
mĕntĕlĕng lilingga intĕn,
soempingna ka hoeloe dajeuh,
anoe eukeur nangtang pĕrang,
kasampak keur sosongkolan,

Rangga Wajang toeloej njaoer ka noe kasep Djaga Ripoeh, pokna: "ji, montong teuing ngadjak pĕrang, oerang koemawoela bae anggoer, da toeang rai, anoe geulis Sĕkar Pakoean, geus di dieu, banda pon nja kitoe deui."

Tembalna Djaga Ripoeh: "nadjis teuing, ngawoela djoerig djarian, ngawoela ka djanggĕl djagong, dewek mah teu rek koemawoela, barina deui sia, Rangga Wajang, djahat katjida, koe naon doeloer batoer digoeboeg banda dibawa?"

Barang kitoe, Rangga Wajang didoepak koe noe kasep Djaga Ripoeh, tapi teu pisan-pisan ambĕk, kalah kaimoet bae.

Sanggeus keuheul ngadoepakan, Djaga Ripoeh toeloej njingsatkeun sindjangna [ 45 ]bari ngabĕkok, dongkap ka kabawa boekoerna sagĕde moentjang gĕndoel dina boengkoel iroeng Den Rangga Wajang.

Enggalna Rangga Wajang reup geuneuk, raj pias, djĕbet katorekan, sarta njaoer, pokna: "hajang hiroep oendoer, hajang paeh tagĕn".

Ana ngarontok Djaga Ripoeh ditjĕntok; blok nangkoeban, datang ti toekang disepak, blak nangkarak, datang ti gigir ditampiling, bloek njoeoeh; barang hoedang rek ngarontok dipapagkeun koe djimat roeas si oendoer-oendoer diteunggeulkeun bĕnĕr sirahna.

Djaga Ripoeh oetah gĕtih leuleundjeuran barina ngaleupaskeun njawa. Saoer Rangga Wajang: "modar sia, mo hiroep deui. Tapi koe aing dek dihiroepan deui, soegan bae daekeun koemawoela".

Ditjoendoekkeun bajoena ti kidoel, datang akmana ti wetan, diawoeran tjai kahiroepan, ramboetna didoedoet tiloe koerĕn, toeloej diseuseup tiloe kali. Enggalna lilir tanghi Djaga Ripoeh, girap milĕpas manah.

Ari tjek noe kasep Rangga Wajang, pokna:

"deuk taroeng sabraha tahoen,
deuk pĕrang sabraha boelan,
koe aing meureun diajoen,
ajeuna rek taloek hamo,
atawa rek pĕrang deui?"

Djaga Ripoeh toeloej tjong njĕmbah bari pokna: "pĕrkara koering ajeuna njoehoenkeun taloek bae, dek sĕdja koemawoela, barina oge doeloer sarta banda koering geus dikieu-ieu".

Toeloej pada maroelih ka paseban: noe kasep Djaga Ripoeh sarĕng Rangga Wajang.

Barang geus soemping ka paseban, Djaga Ripoeh enggal ngadeuheus ka kangdjĕng ratoe, bari oendjoekan, pokna: "goesti, abdi sĕdja hoeroen soedjoed ka ratoe, sĕdja koemawoela ka menak".

Ti dinja Djaga Ripoeh ditampi koe kangdjĕng ratoe kalajan soeka boengah. Ti sĕmĕt harita ĕndar di nagara Koeta Waringin loba papatih.

Tjatoerkeun di padalĕman,
soara mani geus ĕndar,
ratoe loba pawarangna,
daroëh baroerĕj keneh,
noe geulis beunang njĕliran,
noe endah beunang ngiwatan,
djongdjon keur mandoan ratoe,
marando di padalĕman,
keur meudjeuhna soegih moekti,
keur meudjeuhna beurat beunghar,
tara boetoeh koe rewoean,
tara soesah koe laksaan,
baranah loba rahajat,
nagara keur hedjo lembok,

[ 46 ]

hedjo lembok di djerona,
nagara hegar di loear,
aloen-aloen sewoe tjĕngkal,
tina midjina sakĕti,
djeung Toean Batara Toenggal,
rogrog boerang malelana,
beunang ngahoentoe kalakeun,
keur njawisan moesoeh datang,
noe datang ti mega malang,
keur meudjeuhna pisan hoeroeng,
hoeroeng tatadjoeranana,
siang pĕpĕlakanana,
mĕlĕntoeng poetjoek kaoengna,
bareres poetjoek djambena,
papak poetjoek kalapana,
kaoeng keur meudjeuhna toeroen,
meudjeuhna toeroen tjaroeloek,
kalapa toeroen manggarna,
djambena keur tjoemawene.

Djeug teundeun batan neundeun, djag toenda batan bawa di nagara Koeta Waringin girang.

Sakitoe pitoetoer karoehoen pĕrtengtang poesaka. Moela-moela tjarita leungit, boekti kari noe dikawihkeun, leungit roepa timboel tjarita.




[ 47 ]

B.

TJARITA

NJAI SOEMOER BANDOENG,

PIGARWAEUNANA

RATOE AGOENG POERBA MANTRI PANGERAN POERBA KOESOEMA

RATOE NAGARA

KOETA WARINGIN





RADJAHNA:
„Neda agoeng nja paraloen,
neda pandjang nja hampoera,
bisina nebak koekoemboeng,
bisina nebak larangan”.
Sarehna rek diadjar njaritakeun noe baheula.

Katjarita aja hidji poetra ngalalakon, djenenganana Ratoe Agoeng Poerba Mantri Pangeran Poerba Koesoema.

Demi ngalalakonna ka wetan ka nagara Daha, sedja arek njiar piwarangeun, tapi henteu manggih, ana manggih nja ti nagara Koeta Waringin, malah tiloe pisan nja eta: Njai Tandjoeng Waringin noe hidji, Njai Nimbang Waringin noe kadoea, noe katiloe Njai Djoerit Adji Lendjang Sari, noe lendjang sari dewata.

Ti dinja Ratoe Agoeng Poerba Mantri Pangeran Poerba Koesoema toeloej nikah ka Njai Tandjoeng Waringin, didamd pangtjikalna, panengah Njai Nimbang Waringin, boengsoena Njai Djoerit Adji Lendjang Sari, noe lendjang sari dewata.

Samalah djoemeneng ratoe pisan di nagara Koeta Waringin. Ari papatihna lantjeuk pawarang, nja eta Raden Gadjah Waringin, sarta doea panakawanna: hidji ngaran Tjandra Wali, kadoea Tjandra Terebang.

Kotjapkeun dina hidji mangsa ratoe miwarang ka patih Raden Gadjah Waringin, didawoehan naloekkeun nagara Koeta Siloeman, tatapi henteu sanggoepeun.

Enggalna Gadjah Waringin toeloej oendjoekkan, pokna: „goesti, djisim abdi [ 48 ]henteu sanggup nalukkeun nagara Kuta Siluman, tapi aya nu sanggupeun nya éta satria ngalalakon, jenengan Radén Langen Sari, lanceukna Nyi Sumur Bandung; samalah ayeuna gé aya di nagara ieu, keur tapa ngarupakeun aki-aki."

Ti dinya ratu tuluy miwarang nyaur ka aki-aki tadi. Barang geus sumping ka payuneun ratu, geuat ratu ngandika, pokna: "Aki manéh sanggup nalukkeun nagara Kuta Siluman?"

Gancangna aki-aki unjukan, pokna: "Perkawis nalukkeun nagara Kuta Siluman, abdi sanggup, sumawonna nagara, dalah dipiwarang mabok ulam batu ogé teu jadi sawios yén aya piwarangan mah."

Sanggeus kitu, ratu tuluj ngadawuhan ka patih Gajah Waringin masihan panganggo sapangadeg ka aki-aki téa, ku duméh sanggup nalukkeun nagara Kuta Siluman.

Ti paséban aki-aki lajeng angkat ka alun-alun. Barang datang ka alun-alun, tuluy ngagédogkeun salira, leungit rupa aki-aki, timbul rupa Langen Sari, nya kasép tur dedeg hadé pantes sarta aya tumandinganana.

Énggalna tuluy ngapung ka méga malang. Sorolok, basana ngapung ka manggung, basana ngapak ka awang-awang: saparéntang anggang, léyar-léyar ka tebéh handap ngajugjug nagara Kuta Siluman.

Sadongkapna di méga malang, Radén Langen Sari nyidikkeun palebah-lebahna nagara Kuta Siluman. Sanggeus sidik, jut turun ka handap, nya datang saluareun kuta, ana ditingal kutana tambaga tujuh lapis kandelna.

Ti dinya Langen Sari seja rék lebet ka alun-alun, tapi jalanna aja nu tunggu, nu tunggu ogé jambrong jeung gulang-gulang malah diparintu baé, ari lawangna aya tilu pisan.

Gancang Langen Sari mundut dibukakeun lawangna ka éta jambrong-jambrong.

Ti dinya jambrong-jambrong barempug jeung batur-baturna, pokna: "Kumaha ieu, hadé dibéré lawang atawa entong? Karana cék timbalan: ulah aya nu meunangkeun liwat, sumawonna ménak atawa kuring, kalakay ogé upama asup kudu ditepak dikaluarkeun deui; tah, kitu dina saeusining timbalan."

Ari cék jambrong nu saurang, pokna: "Enya, ari cék timbalan mah, kudu kitu; tapi ieu lain ménak joré-joré, pantes ku urang dibéré lawang, ningal sakitu kakasépanana."

Ti dinya jambrong-jambrong rempug pisan, tuluy lawang dibukakeun. Énggalna Radén Langen Sari tuluy lebet ka éta lawang sarta kebat manggih deui lawang reujeung loba nu ngajagana, nya éta jambrong jeung gulang-gulang.

Langen Sari mundut dibukakeun deui lawang, tapi manan dibéré anggur beuki dipageuhan, dipaksa-paksa weléh teu méré baé.

Langen Sari tuluy napsu; panto didupak mani datang ka sémpog kutana sabeulah, nu ngajaga pada katarindih: aya nu paéh, aya nu hirup, sawaréh nu lalumpatan, sarta sanggeus sémpog panto, kuta muka ku manéh.

Langen Sari tuluy baé angkatna terus ka palataran bumi, nya nyondong aya hiji istri keur ngeuyeuk baé.

Saoerna Langen Sari: "Sampura sun, neda eureun." [ 49 ]Demi wangsulna: "Sumangga, rampés calik."

Ti dinya Langen Sari tuluy calik, sarta bari mariksakeun jenengan istri nu keur ngeuyeuk, pokna: "Njai téh, saha nya tuang jenengan?"

Ari jawabna: "Kaula anu ngaran Nyi Mas Maya Siluman."

Gancang Nyi Mas Maya Siluman ngaréséhan ku lemareun sareng sesepeun.

Sanggeus ngalemar atanapi nyesep, Langen Sari tuluy mariksa deui ka nu geulis Nyi Mas Maya Siluman, pokna: "Nyai téh, saha nya carogé?"

Diwalon ku Nyi Mas Maya Siluman bari imut, pokna: "Kaula mah teu gaduh carogé, ngan dulur lalaki baé nya kagaduh."

"Saha sadérék Nyai téh?"

Demi walonna Nyi Mas Maya Siluman: "Ari katelahna mah akang, Rangga Siluman."

Langen Sari nyaur deui, pokna: "Naha tuang sadérék téh mana degig teuing, teu pisan ngaku ka sémah."

Nyai Mas Maya Siluman tuluy baé ngageroan ka rakana, pokna: "Engkang, ieu, aya sémah."

Demi rakana Radén Rangga Siluman harita keur nyatutan janggot, barang nguping yén aya tamu, tuluy ditunda baé, nya ngaburu ka tatamu téa.

Barang geus patepung Rangga Siluman tuluy nyaur ka nu anyar sumping pokna: "Ieu satria ti mana, lamun nagara, nagara naon, lamun lembur, lembur naon, bumi banjar pamidangan jeung saha nya tuang jenengan?"

Langen Sari ngawalon: "Kaula ti nagara Kuta Waringin katelahna Radén Langen Sari."

Rangga Siluman mariksa deui, pokna: "Langen Sari, ka dieu ngemban utusan atawa karsa ku anjeun baé?"

"Kaula ngemban timbalan ratu Kuta Waringin."

Pok deui Rangga Siluman: "Dipiwarang naon ku ratu Kuta Waringin?"

Jawaban Langen Sari: "Suku sambung laku, biwir sambung lémék; timbalan néyangan sadérék, nya di dieu aya jenengan Radén Rangga Siluman, nya anjeun rupana."

Rangga Siloeman ngawalon: "Naha mana ngangken sadérék ka kaula? Kaula hanteu sadérék ngaran sampéan nagara boga sorangan. Saréhna sampéan ngaku dulur ka kaula, éta rék naon?"

Saurna Langen Sari: "Urang ngawula ka nagara Kuta Waringin."

Ti dinya Rangga Siluman ngawalon bari séwot, pokna: "Henteu rék nyaeuran gunung nguyahan sagara."

Ari cék nu geulis Nyi Mas Maya Siluman, pokna ka tuang raka: "Engkang, hadé urang ngawula baé, ratu mah taya kakurang, ratu mah bengkong ngaréong; urang najan jagjag lempeng da pangawak sakieu tangtu éléh ku karageman."

Rangga Siluman séwot ka tuang raina, bari nyaur: "Keur naon urang ngawula; péndék mah embung urang diajak ngawula."

Langen Sari keukeuh pangajakna, Rangga Siluman keukeuh panghenteuna. Énggalna Rangga Siluman tuluy baé nangtang perang ka Langen Sari, pokna: [ 50 ]"Sia mawa sabraha widak balad ti nagara Kuta Waringin, hayu, sina ngarubutan aing."

Ari cék Langen Sari: "Déwék teu mawa widakan balad, teu mawa widakan gagaman; éstu ngan pangawak déwék sorangan, nandakeun awak petingan."

Gancangna Rangga Siluman nyéwot bari narik kerisna, ditewekkeun ka Langen Sari, tapi weléh, henteu teurak.

Langen Sari nya kitu deui, narik tuang curiga, tuluy silihtewekkeun, tapi hiji taya nu teurak, dongkap ka pada maréngkél keris téh.

Cul keris nu perang, tuluy galungan silihsérédan; disedekeun Langen Sari ku Rangga Siluman, teu obah-obah acan, kukuh sariga gunung. Ana males Langen Sari, Rangga Siluman kabregedeg ka saluareun kuta, nepi ka leuweung pisan.

Ti dinya anu geulis Nyi Mas Maya Siluman geuat baé lumpat nuturkeun nu keur perang di leuweung. Demi kai-kai di leuweung sakur nu kasorang ku nu perang, mani rarebah kabéh; kayaning:

Tangkal tapak jeung kilalak,
kikamonténg kiara konéng,
bungbungdelan handayakan,
huru dapung jeung kimaung,
hantap heulang jeung bungbulan,
kai sapi jeung kiputri,
tangkal kopi jeung kihuni.

Kocap anu perang, paséréd-séréd dongkap ka nagara séjén, nya éta nagara Pucuk beusi, samalah nu kagungan nagara kasampak keur di paséban, jenengan Rangga Campaka, sarta kagungan sadérék istri hiji ngaran Nyi Mas Campaka Larang Mantri Kembang.

Ti dinya nu perang ngarumpak paséban, énggalna ku Rangga Campaka dipariksa bari nyéwot, pokna: "Ieu urang mana, rék ka mana, eukeur naon mana ngarumpak paséban urang?"

Pokna Rangga Siluman: "Urang ti nagara Kuta Siluman, keur macakkeun perang jeung Langen Sari."

Saurna Rangga Campaka: "Urang gé rék macakkeun perang, tapi weléh teu manggih lawan, ayeuna urang hurup baé Langen Sari."

Sanggeus kitu, ngarontok Rangga Campaka ka Langen Sari; ditéwak Rangga Campaka ti katuhu, Rangga Siluman ti kénca, diadu-adukeun ku Radén Langen Sari, énggalna tuluy kabereg ka leuweung, geus jauh ti nagara Pucuk beusi, teu kacaritakeun deui kai-kai nu karumpak.

Malah raina Nyai Mas Campaka Larang Mantri Kembang nuturkeun ka leuweung, ka nu eukeur perang.

Gancangna anu parerang geus dongkap ka nagara Daha, nya pada areureun dina hiji sayuran sisi nagara, ari eureunna dina handapeun tangkal kembang campaka.

Pokna Langen Sari: "Ulah eureun nganggur, da jeung musuh, anggur urang perang leuleutikan tamba cicing."

Témbalna Rangga Siluman jeung Rangga Campaka: "Hayu, urang silihsintreuk bari eureun." [ 51 ]Langen Sari dihurup ku duaan, disintreukkan dampal leungeunna, tapi teu dirasa; ana males ka musuhna anu dua mani tingkalopér.

Eureun silihsintreuk, tuluy silihgusrukkeun kana tangkal kembang campaka; pangheulana ngagusrukkeun nya éta Langen Sari ka musuh anu dua, mani kadua musuh datang ka roakan tonggongna; ana dibales Langen Sari, anggur baé tuluy saré, da geus capé asa digaroan.

Rigeg anu keur perang.

Caturkeun nu kagungan nagara Daha, jenenganana Pati Jalak Mangprang, sarta sadérék istri hiji, nya éta Nyai Mas Mangprang Wayang.

Ti dinya Nyai Mas Mangprang Wayang ngandika ka tuang sadérékna Pati Jalak Mangprang, sapédah ngadéngé sora ngaguruh di hulu dayeuh nya éta di palebah sayuran, ari pokna: "Engkang, éta aja naon mana ngaguruh-guruh teuing di hulu dayeuh. Palangsiang aya sijalu diadu, boa sijarah teuteunggar, palangsiang si banténg ngagénténg. Ayeuna, akang, urang layad baé: beunying meulit kana kai, kandang nyampay kana dahan, sumangga, urang darangdan."

Gancangna Jalak Mangprang tuluy dangdan, sanggeus dangdan, tuluy angkat nyalira baé ka sayuran.

Barang sumping ka sayuran, ningali aya jelema tilu dina handapeun tangkal kembang campaka, geus pada ngajaropak kapaéhan tina bawaning capé parerang. Ti dinya teu tata-pasini deui, geuat baé dicandak jelema nu tiluan bari dikeupatkeun dibawa mulih ka padaleman.

Sasumpingna ka paséban, tuluy tiluanana didiukkeun sila, bari nyaur ka raina Nyi Mas Mangprang Wayang, pokna: "Nyai, tah, geuning ieu nu ngaguruh di hulu dayeuh téh."

Gancangna ditingali ku raina Nyi Mas Mangprang Wayang; ana enggeus ningalianana, tuluy nyaur ka tuang rakana, pokna: "Beu, geuning bugang, engkang, naha mana dicilikkeun, anggur urang piceun baé."

Ku Jalak Mangprang bugang nu dua tuluy dialungkeun ka juru alun-alun, kantun hiji deui, nya éta Langen Sari.

Pok deui mariksa Nyai Mas Mangprang Wayang: "Naha, engkang, teu geura dipiceun deui:

barina leuwih nya kasép,
bakalna panyiuk tarum,
bakalna panimba nila,
bakalna carogé kuring."

Ari saur Jalak Mangprang: "Njai, ieu mah tacan paéh, masih kénéh karasa haneut awakna, nu paéh mah kudu tiïs awakna."

Ti dinya tuluy dicagap ku Nyi Mas Mangprang Wayang sarta bari saurna: "Engkang, palangsiang enggeus paéh, geuning, ayeuna mah enggeus tiïs salirana, hadé piceun deui baé."

Saur rakana bari bengis: "Nja tiïs ogé, tapi tiïs nu paéh mah alah batan cai jeung deui panonna gé sok hauk; ieu mah tacan hauk."

Pok deui Nyi Mas Mangprang Wayang: "Tah, geuning, ayeuna mah geus hauk; hayu, urang piceun baé." [ 52 ]Saur jalak Mangprang: "Teu, mo waka dipiceun, sabab masih leuleus, mait mah kudu heuras."

Langen Sari tuluy heuras alah batan bontot.

Nyi Mas Mangprang Wayang geuat nyaur deui ka rakana, pokna: "Engkang, ayeuna mah enggeus heuras, geura piceun baé."

Demi sayaktosna Radén Langen Sari henteu paéh, ngan saré bawaning ku tibra, jadi sapertos anu paéh, sarta eukeurna dicandak ku Radén Jalak Mangprang, Langen Sari parantos éling, tapi ngahaja jiga nu hilang baé.

Barang keur ditingalian paéh henteuna ku Jalak Mangprang, Langen Sari ngajak-ngajak baé barina ngadupak salira Jalak Mangprang, tuluy beunta kawas sasarina.

Sanggeus katingali ku Radén Jalak Mangprang, geuat nyaur ka raina Nyai Mas Mangprang Wayang, pokna: "Beu, Nyai, paingan teuing teu daék paéh da ieu mah dulur urang nu jenengan Radén Langen Sari, lanceuk Nyai Sumur Bandung."

Énggalna ku Nyi Mas Mangprang Wayang tuluy diaku sarta dihormat-hormat.

Radén Jalak Mangprang pok deui nyaur ka raina Nyi Mas Mangprang Wayang: "Nyai, itu dua jelema nu dipiceun ka juru alun-alun geura-geura hirupan deui."

Gancang Nyi Mas Mangprang Wayang nyandak landong bari ngawatek isimna, dua ponggawa didudut buukna sakuren bari nénjrag lemah tilu kali. Gancang harirup malah sila sarta mando di hareupeun paséban.

Ku Raden Langen Sari tuluy dipariksa, pokna: "Kumaha, Rangga Siluman jeung Rangga Campaka, ayeuna manéh rék ngawula atawa bangga, lamun bangga dipaéhan tapi lamun ngawula dihirupan."

Demi walonna Rangga Siluman jeung Rangga Campaka: "Perkara ayeuna mah kuring rék ngawula baé, sumangga, kuring nyanggakeun beuheung teukteukeun, suku genténg belokkeun, awak sakujur sempaleun."

Saurna Langen Sari: "Atuh nya hadé ari rék kumawula mah, mangga, geura caralik di paséban."

Kitu deui sadérékna istri duanana ogé ngiring kumawula, sakumaha tuang rakana.

Gancangna tuluy pada caralik di paséban, pameget pada pameget, istri pada istri: nya éta hiji Langen Sari, kadua Pati Jalak Mangprang, katilu Rangga Siluman, kaopatna Rangga Campaka. Demi istrina hiji Nyi Mas Mangprang Wayang, pamidang nagara Daha, kadua Nyi Mas Maya Siluman, katilu Nyi Mas Campaka Larang.

Ti dinya Langen Sari nyaur ka Pati Jalak Mangprang, nya éta kagungan nagara Daha, demi saurna: "Akang, kaula titip ieu boyongan: dua lalaki, dua awéwé; wiréh kaula rék nepungan pun adi Nyai Sumur Bandung tala gangsa emas beureum Bitung Wulung, kaula papisah enggeus heubeul pisan."

Dijawab ku sakabéh: "Sumangga, ngan ulah lawas baé."

Byur Langen Sari, tuluy ngapung ka awang-awang. [ 53 ]

Basana ngapung ka manggung,
basana ngapak ka awang,
ngapung sataraju jauh,
ngapak saparéntang anggang,
léarna dangdeung nya eureun.

Di mega malang Langen Sari ngan ngawas-ngawaskeun palebahna nagara Bitung Wulung; ana béh kapanggih, tuluy ngalahir dina mamanahan, pokna: "Tan, geuning nagara Bitung Wulung, malah Sumur Bandung ge tétéla aya."

Gancang Langen Sari turun ti méga malang, notogkeun manéh, sorolok-sorolok léar, dangdeung ka tebéh handap.

Tuluy sumping ka alun-alun nagara, kawantu nagara babakan, tacan pepek eusina nagara, atuh teu mamaapan deui lajeng baé ka bumi bari nyaur ka raina, pokna: "Sumur Bandung, geura tepangan, ieu dulur geus datang."

Saurna Sumur Bandung: "Kuring mah teu boga dulur, kawantu pangawak sakieu."

Langen Sari keukeuh ngaku dulur; Sumur Bandung keukeuh pangteu ngakuna, pokna:

"Keukeuh teuing kula alim,
sok sieun bajag ngalana,
sok sieun bajo ngalakon,
sok sieun gélo ka diri."

Kaula gé boga dulur, nya éta lanceuk, tapi ayeuna keur tatapa, jenenganana Langen Sari."

Jawabna Langen Sari: "Puguh nya ieu lanceuk Nyai téh, nu jenengan Langen Sari; ieu mentas turun ti pangtapaän."

Saurna Sumur Bandung: "Seug, ari keukeuh mah, tapi kaula rék ngadoja heula, sabab kula boga pangdojaan sémah, nya éta tiwuan bodas sakembaran."

Pokna Langen Sari: "Seug ku akang dék disambat":

"Breng tiwuan bodas,
boga akang,
boga nyai,
tangtu boga kakang."

Gancangna tiwuan sakembaran jadi nyamberan ka Langen Sari; demi ku Langen Sari tiwuan geuat ditepuk ku carétét, datang ka paéh sakembaranana, henteu kungsi nyeureud ka sémah.

Cék Nyi Sumur Bandung: "Naha, sémah téh kitu, tiwuan kaula datang ka paéhan, éta téh nu ngajaga kaula. Seug baé, ari keukeuh pangakuna mah, tapi dék didoja deui, lamun ki sémah bisa icikibung di jero kendi, tangtu dulur kaula."

Langen Sari tuluy baé bus kana jero kendi sartana bari icikibung; sanggeus kitu, tuluy bijil deui tina kendi.

Ari cék Sumur Bandung: "Seug, ari keukeuh jeung keukeuk mah; tapi kaula ménta néang ciri dina sirah ki sémah, lamun bener aya ciri dina lebah embun-embun, geus tangtu dulur kaula." [ 54 ]Langen Sari gancangna ngagoloyoh kana lahunanana Nyai Sumur Bandung bari dicuplak iketna sarta dikoréh sirahna. Barang geus dikoréh, tétéla aya céda dina lebah embun-embunan, nya éta urut ditakol ku sinduk waktu di dapur.

Reguk ceurik Sumur Bandung sartana bari ngaku dulur.

Sanggeusna ceurik Sumur Bandung, tuluy nanya, pokna: "Engkang, naha mana heubeul-heubeul teuing ngumbara téh. Meunang naon ti pangumbaraan?"

Saurna Langen Sari: "Akang mah ngumbara sotéh lain nyiar banda, nyiar élmu jeung nyiar pisalakieun Nyai, nya meunang ti nagara Kuta Waringin ratu kasép jeung pantes, malah tacan kagungan putra, kakara incu baé tujuh."

Témbalna Nyi Sumur Bandung: "Atuh nuhun, iraha urang angkat ka nagara Kuta Waringin?"

Cék Langen Sari: "Nya ayeuna pisan urang ka nagara Kuta Waringin."

"Atuh mangga, kula rék dangdan, tapi kula henteu bisa jampé midang, ku engkang kudu parinan, wantu anu mentas tatapa, meureun meunang jampé midang baé mah."

Saurna Langen Sari: "Enya, akang éstu tapa, tapi jampé midang mah teu meunang, éta mah kumaha Nyai baé jampéna."

Énggalna Nyi Sumur Bandung tuluy dangdan.

Dangdan nganggo sinjang sutra,
poléng cina dua warna,
pelok balon belang kari,
anjasmara pagulingan,
ngaran poléng nu dianggo,
raksukan sutra winangun,
kekemben layung kasunten,
anu nganggo geus reresan,
ditaksir ku Langen Sari,
ditilik ti gigir lenggik,
ditingal ti tukang lenjang,
nya keusik-keusik barentik,
nya cadas-cadas harérang.

Hérang kahibaran ku nu geulis Nyai Sumur Bandung, tala gangsa emas beureum Bitung Wulung, nya geulis kawanti-wanti, nya éndah kabina-bina, pantes pisan pigarwaeun ratu.

Saurna Nyi Sumur Bandung: "Nganggo geus reresan, kari ieu nagara Bitung Wulung, kumaha? tapi hadé urang bawa baé pikeun kumawula, demi piwadaheunana panjara beusi."

Témbalna Langen Sari bari ngagebeg: "Naha, nagara dikumawula, lain umum, lain mupakat, sarta kumaha diwadahanana nagara sakieu gedéna?"

Jawabna Nyi Sumur Bandung: "Naha, akang, apan aya élmu, nu gedé sok jadi leutik, nu leutik sok jadi gedé."

Saurna Langen Sari: "Nya geura pék baé bawa ku Nyai."

Wantuning Sumur Bandung beurat tapa, gancang baé nagara diriutkeun kana panjara, sarta dititah ngapung ti heula. [ 55 ]Saurna Langĕn Sari: "Pedah nagara geus ti heula, kumaha nya diri, Nyai, kira-kira bisa ngapung nuturkeun panjara, atanapi ku akang, Nyai, dikandung atawa digandong arek dibawa ngapung?"

Pokna Sumur Bandung: "Ari dikandung atawa digandong, kula mah alim; ayeuna urang gancang lĕbuh baur binih bae, jadi pada ijen."

Enggalna tuluy pada ngarapung.

Byur ngapung ka awang-awang,
basana ngapung ka manggung,
basana ngapak ka awang,
ngapung sataraju jauh,
ngapak saparentang anggang,
lear dangdeung nya prok tĕpung,
mega malang jeung panjara.

Di mega malang tuluy areureun bari ningali ka lautan, dĕmi di lautan eukeur aya nu keur lalayaran. Barang Langĕn Sari ningal geuat nyaur ka raina, pokna:

"Nyai, itu naon ngambang di lautan?"

Tembalna Sumur Bandung: "Lain naon-naon, ĕngkang, eta teh parahu."

"Aya nu ngeusian ta euweuh?"

Saurna Sumur Bandung: "Atuh aya pisan, eta teh nu ngeusian jĕlĕma teu boga nagara, jadi urang lautan bae."

"Saha, sugan Nyai, apal ngaranna?"

Tembalna Sumur Bandung: "Jĕnĕnganana Raden Gangsa Wayang, ari adina istri ngaran Nyi Salasa Wayang."

Pokna Langĕn Sari: "Atuh sukur, Nyai, boa teuing dulur urang oge aya di dinya akang Rangga Wayang. Pĕrkara ayeuna akang arek netelakeun ka kapal aya hĕnteuna, ku Nyai dagoan bae di dieu."

Jawabna Sumur Bandung: "Kaula mah hayang reujeung bae, da keueung di dieu tinggal sorangan."

Pokna Langĕn Sari: "Montong teuing ngilu, Nyai, da akang ge hĕnteu lila."

"Mangga bae, ĕngkang, ari hĕnteu lila."

Pok deui Langĕn Sari: "Nyai, akang mere pintonan: di mana aya koleangkak disada luhureun Nyai, geus tangtu yen akang kasambut ku urang lautan, mangka gancang Nyai kudu neang."

"Sumangga," jawabna Sumur Bandung.

Langĕn Sari pek morongkol,
moreat ti mega malang,
jauh hamo burung cunduk,
anggang hamo burung datang,
learna ka tĕbeh handap,
trus ka dasar ing lautan,
sarta bisa cai pamiak,
anggang tina cai lautan.

Gancangna Langĕn Sari geus sumping ka dasar ing laut, sarta tuluy bae calik dina cadas gancar bari ngantosan datangna kapal. [ 56 ]Henteu lila datang kapal laboeh djangkar; ti dinja koe Langen Sari ditjekel djangkarna sarta dieureunkeun.

Barang kapal ngarandeg, Gangsa Wajang ngalahir ka raina, pokna: „naha, eureun koe naon kapal teh? Tjik, Njai, bisi aja badjo ngalalakon badjag ngalalana; geura teang dina padoman.”

Toeloej ditingali padoman, ana katingal jen dina dasar ing laoet aja noe njekelan djangkarna, sarta djelemana kasep pisan. Enggalna Nji Salasa Wajang toeloej njaoer ka rakana, pokna: „paingan teuing, engkang, kapal teh eureun, da aja semah di dasar ing laoet sarta kasep.”

Gangsa Wajang geuat njaoer ka Rangga Wajang, pokna: „geura teang koe maneh ka dasar ing laoet, bet aja semah, sartana titah ka dieu, lamoen teu daekeun paehan bae, bawa tjeulina djeung ngaranna.”

Rangga Wajang toeloej geuat ngaraoe oendoer-oendoerna kana roeaskeun, sarta toeloej ditjawet bari njorenkeun roeasna oendoer-oendoer. Sanggeusna dangdan, toeloej njaoer ka Gangsa Wajang, pokna: „oepama teu beunang dikeureut tjeulina, meureun noe boga tjeuli bae disanggakeun ka dieu.”

Tjeuk Gangsa Wajang: „kitoe ge sae.”

Rangga Wajang gantjang toeroen ka dasar ing laoet. Ana ditingali semah teh doeloer pribadi, ti dinja mikir sadjeroning manah, pokna: „semah teh koe oerang henteu dek dikitoe-kieu, da poegoeh doeloer sorangan, si Langen Sari, lantjeuk Njai Soemoer Bandoeng.”

Rangga Wajang toeloej bae njoempoet kana goeha.

Sigeg Rangga Wajang.

Kotjapkeun noe dina kapal. Njai Salasa Wajang njaoer ka rakana, Raden Gangsa Wajang, pokna: „engkang, geuning, euweuh kang Rangga Wajang dina dasar ing laoet, mangga, pada oerang teang bae.”

Gantjangna pada darangdan, toeloej taroeroen ka dasar ing laoet. Barang soemping, Nji Salasa Wajang njaoer ka rakana, pokna: „naha semah teh kasep-kasep teuing, tjing, geura pariksa koe engkang.”

Gangsa Wajang geuat mariksa: „ieu semah oerang mana, tas ti mana, mana wani-wani njekel laboeh djangkar kapal kaoela? Sarta kaoela teu gadoeh pikeun pangakoe, ngalemar taja seureuh, langka pinang, salangkoeng teu gadoeh apoe; rek njoegoeh njesep teu aja seuneu, langka bako, salangkoeng teu gadoeh kaoeng. Pangakoe kaoela ngan pentil hiris, roaj ngora, tikoro kotokeun, tjareham hajameun, gehgeran. Geura hajang pok bae nanja ka sampean, sampean oerang mana, mentas ti mana, noe matak aja di dasar ing laoet.”

„Sampean nja lemboer matoeh,
nagara mana noe enja,
dajeuh mana anoe heuëuh,
nagri bandjar pamidangan,
lemboer mana noe didjoegdjoeg,
nagri mana dipisedja,
dajeuh mana dipitineung,
saha nja toeang djenengan,

[ 57 ]

nja pare sabeulah tjaeng,
koemaha nja pisedjaeun,
toetoep djoeroe oempak lintjar,
ajeuna geura waktjakeun,
sing walehkeun koe sampean.”

Djawabna Langen Sari: „lemboer ti Bitoeng Woeloeng, nagara ti Koeta Waringin, ari ngaran katelah Langen Sari.”

Pok deui Gangsa Wajang: „piwarangan ta karep sorangan?”

Saoerna Langen Sari: „kaoela ngemban timbalan ti ratoe Koeta Waringin, didaoehan ngadongdon ieu kapal; koe sampean rek dibantjang atawa henteu.”

Gangsa Wajang ngawalon bari njentor: „ieu kapal teu didjoeal, lain sabab koe boga oeang, ngan sabab henteu niat.”

Pokna Langen Sari: „sakira dek ditoekeurkeun atawa diïndjeumkeun?”

Ari tjek Gangsa Wajang: „naha Langen Sari teh keukeuh-keukeuh teuing, da lamoen rek meuli teu mawa doeit, niat noekeuran teu mawa pikeun panoekeur. Sigana lamoen kitoe mah, Langen Sari, rek ngarah pati kaoela, pati tea teu dibikeun; tjindekna mah sampean mawa sabraha balad, mawa sabraha gagaman nja rek ngarah pati kaoela, ari pati lawanna koedoe djeung perang.”

Langen Sari njewot pokna: „koela mah teu mawa balad, teu mawa pakarang, ngan mawa timbalan ratoe bae.”

Gangtjangna Gangsa Wajang toeloej matek kerisna bari njaoer: „seug, geura tampanan keris, ieu, ari enja ngarah pati kaoela.”

Langen Sari nja kitoe deui geuat matek kerisna, toeloej bae silihtewekan.

Ti dinja keris roeksak, teu pada aja noe teurak. Tjoel keris, der perang silihgaloengan, soeroeng-sinoeroeng di dasar sagara.

Gangsa Wajang kaseundak ka kaler koe Langen Sari; anoe matak pepetek njajeud ka kaler, ka tanah Paparean nja eta tatkala Langen Sari njeundak Gangsa Wajang.

Diseundak ka wetan; noe matak peda loba di wetan, tanah Tji-rebon. Diseundak ka kidoel; noe matak penjoe loba di laoet kidoel. Diseundak malik ngoelon; mana kapiting maboer ka sisi, nja eta tatkala Langen Sari njeundak Gangsa Wajang ka koelon.

Ti dinja bawaning kalilaan teuing perang, Gangsa Wajang ngoemaha ka raina Njai Salasa Wajang, pokna: „koemaha, Njai, akang mah geus weleh nahan paneundjakna si Langen Sari, tjik, ajeuna geura iroet pangawasana koe Njai,

„soegan ipis paradjina,
soegan koerang boedjanggana,
soegan atah keneh tapa.”

Gantjang koe Njai Salasa Wajang diseuseup emboen-emboenanana; Langen Sari ngaroempoejoek sarta toeloej ngaloengsar.

Geus kitoe ngentjar soekmana Langen Sari tina kakoeranganana njoeroep kana koleangkak.

Ti dinja koleangkak hiber ka mega malang ka raina Nji Soemoer Bandoeng bari disada: „moen teang! moen teang!” [ 58 ]Soemoer Bandoeng eling kana pintonan rakana, dimana aja koleangkak disada diloehoereunana tangtoe kasamboet perangna.

Gantjang Nji Soemoer Bandoeng njipta salira kana angin leutik toeroen ka dasar ing laoet, sartana Gangsa Wajang teu ningali, koe sabab ingkah; rasana geus kasamboet Langen Sari.

Barang geus kapanggih, didoedoet ramboetna sakoeren bari nendjrag lemah tiloe kali. Koredjat hoedang deui Raden Langen Sari, toeloej njaoer, pokna: „aeh, Njai, geus lila atawa tatjan?”

Pokna Soemoer Bandoeng: „kaoela mah geus lila, engkang.”

Ti dinja Langen Sari toeloej nangtang deui perang ka Gangsa Wajang; enggalna der perang deui.

Demi lahirna Nji Salasa Wajang: „naha, noe paeh teh hiroep deui, mana kitoe ge aja doeloerna noe ngahoeripkeun; tjik, oerang tingali djelmana.”

Barang ditingali, tetela jen aja doeloerna, nja eta Nji Soemoer Bandoeng, geuat dioedag koe Nji Salasa Wajang. Ana dioedag, Nji Soemoer Bandoeng loempat ka leuweung nja njoempoet kana kaso.

Ti dinja toeloej dikorehan koe Nji Salasa Wajang; barang kapanggih der bae dioeleng.

Nji Salasa Wajang njambat ka Iboe dewata, njoehoenkeun ditoeroenan pakarang.

Enggalna koe Iboe dipoeragan tiloe pakarang: hidji bedog, kadoea peso, katiloe pedang. Ana ditelaskeun koe Nji Salasa Wajang ka Nji Soemoer Bandoeng, peso sakali kadoea leungit, bedog kitoe deui, pedang pon nja kitoe deui, ditelaskeun sakali kadoea leungit, njoesoep ka salira Njai Soemoer Bandoeng.

Sanggeus beak pakarang, Nji Salasa Wajang menta dibales.

Soemoer Bandoeng toeloej bae males, ngadjedjek ka Nji Salasa Wajang.

Barang didjedjek Nji Salasa Wajang, ber ngapoeng ka awang-awang, sabab teu koeat nadahan djedjekna Nji Soemoer Bandoeng.

Gantjangna disoesoel koe Nji Soemoer Bandoeng ka mega malang. Ana kapanggih, ditewak Nji Salasa Wajang, diasoepkeun kana pandjara beusi. Pandjara beusi toeloej ditepak ka handap bari ditoetoerkeun koe Nji Soemoer Bandoeng ti pandeuri.

Pandjara ragrag kana Palaboehan boelan, nja eta hoeloe dajeuh nagri Koeta Waringin.

Pandjara ditoenda. Di hoeloe dajeuh, Nji Soemoer Bandoeng malikan rakana noe keur perang di dasar ing laoetan.

Katjaritakeun demi tjahjana Nji Soemoer Bandoeng mah geus ngendong bae di nagara Koeta Waringin, tjahja teh moeroeb mantjoer tapi noe kagoengan tatjan soemping.

Kotjapkeun deui, Nji Soemoer Bandoeng lampahna geus soemping ka dasar ing laoetan, malah njampak noe perang masih keneh bae. Ti dinja Soemoer Bandoeng njaoer ka toeang rakana, pokna: „akang, naha perang teh masih keneh bae, katjek koe awewe, koering mah geus poegoeh toengtoengna. Tjik, atoeh, ajeuna geura elingkeun beunang tapa teh.”

Langen Sari eling kana adjianana. Gangsa Wajang toeloej ditjandak dialoeng[ 59 ]aloengkeun, nja ninggang ka daratan. Enggalna toeloej loempat ka leuweung Raden Gangsa Wajang.

Ti dinja Langen Sari toeloej njaoer ka raina Nji Soemoer Bandoeng, pokna: „Njai, ieu kapal ajeuna geus euweuh noe boga kadjaba ti sorangan, tapi akang dagoan heula, rek neangan kang Rangga Wajang.”

Diteangan Rangga Wajang koe Langen Sari di dasar ing laoet, nja kapanggih di djero goeha keur ngadoe oendoer-oendoer.

Ari tjek Langen Sari: „koemaha ajeuna kang Rangga Wajang, rek reudjeung atawa henteu perkara kapal geus djadi milik kaoela.”

Saoer Rangga Wajang: „nja soekoer ari kapal geus beunang koe doeloer- doeloer, koe Langen Sari djeung Soemoer Bandoeng, demi akang mah rek miloe reudjeung bae djeung doeloer-doeloer.”

Pok deui Langen Sari: „mangga atoeh, oerang taroempak ka kapal.”

Djawabna Rangga Wajang bari ngarawoe oendoer-oendoer: „hajoe atoeh.”

Tina goeha toeloej arangkat Langen Sari djeung Rangga Wajang, nja soemping ka kapal, toeloej pada taroempak bae.

Kapal dipadjoekeun ka tengah, bari saroekan-soekan, pedah oenggoel perangna.

Sigeg noe saroekan-soekan.

Kotjapkeun Gangsa Wajang, di leuweung amprok djeung djelema doea: noe hidji ngaran Gadjah Hambalang, noe hidji deui ngaran Badak Hambalang sarta bari marawa heurap beusi.

Ari tjek Gangsa Wajang: „sampean marawa heurap beusi keur ngaroengkoep naon?”

Pokna Gadjah Hambalang: „tatjan poegoeh roengkoepeunana, sabab tatjan manggih.”

Saoerna Gangsa Wajang: „ari tatjan poegoeh roengkoepeunana mah, koela manggih roengkoepeun, nja eta hidji kapal, sarta aja poetrina geulis kawanti-wanti. Demi engke, lamoen geus beunang karoengkoep, koela kapalna, sampean eusina.”

Wangsoelna Gadjah Hambalang: „mangga, tapi koering ajeuna menta ditoedoehkeun di mana ajana.”

Tembalna Gangsa Wajang: „soemangga, atoeh oerang boeroe-boeroe ka sisi laoet.”

Geus kitoe, toeloej arindit ka sisi laoet. Barang tepi ka sisi laoet, tjek Gangsa Wajang: „tah geuning kapalna, soemangga, geura roengkoep.”

Ti dinja kapal toeloej diroengkoep koe Gadjah Hambalang djeung Badak Hambalang; enggalna kapal toeloej ngarandeg teu bisa ladjoe.

Barang kapal ngarandeg, Njai Soemoer Bandoeng ngahoeleng bari pokna: engkang, koe naon jeu kapal lebah dieu wet teu bisaeun madjoe, tjik atoeh, geura teang sababna.”

Gantjang Langen Sari kaloear ti djero kapal, sarta naek ka loehoer; nja beh bae katingal tetela aja heurap beusi ngaroengkoepan kapal. Heurap beusi koe Langen Sari toeloej dibebekeun, datang ka djadi doea. [ 60 ]Sanggeus heurap djadi doea, noe ngaroengkoep geuat laloempatan ka leuweung; ana keur meudjeuhna tarik loempatna, ngadak-ngadak kasarimped koe areuj soekoena, nja toeloej laboeh datang ka kaparaehan.

Ti dinja katingali koe Langen Sari, enggalna diboeroe. Sanggeus kaboeroe, toeloej njaoer, pokna: „ieu djelema koemaha, hiroep ta paeh?”

Pokna djelema anoe doea: „koering enggeus paeh.”

Saoer Langen Sari: „ajeuna paeh, tapi bet nembalan.”

Pok deui noe doea djelema: „noe matak ngawalon paeh, tina sieun koering dipaehan.”

Langen Sari pok deui njaoer: „geura haroedang, lamoen hajang hiroep mah; sarta oerang dek nanja, sabab naon noe matak kapal oerang diroengkoep?”

Tembalna doea djelema: „sapanjana tea sanes kapal kagoengan adjengan; demi ajeuna mah koering njanggakeun beuheung teukteukeun, soekoe genteng belokeun; sedja koemawoela ka adjengan.”

Saoerna Langen Sari: „hade, lamoen kitoe mah; hajoe, ajeuna oerang ka kapal.”

Ti dinja toeloej arangkat sadajana. Barang keur pada laleumpang di tengah-tengah djalan amprok djeung Gangsa Wajang. Enggalna ditjekel koe Langen Sari bari dipariksa, pokna: „Gangsa Wajang, koemaha perkara ajeuna, maneh rek baha atawa rek ngawoela?”

Pokna Gangsa Wajang bari mamandapan: „sedja koemawoela bae.”

Enggalna toeloej ngaladjengkeun angkatna Raden Langen Sari sarta taloekan anoe tiloe. Barang nepi ka sisi laoet nja areureun dina handapeun kiara bari ngagero-gero ka Rangga Wajang djeung Soemoer Bandoeng.

Kotjapkeun noe di djero kapal. Barang ngareungeu jen aja noe ngageroan, toeloej baridjil sarta geuat njampeurkeun ka handapeun kiara.

Langen Sari pok ngalahir ka sadajana: „ajeuna oerang toenda bae di leuwi Tji-sanggiri kapal teh, mangke di mana Njai Soemoer Bandoeng geus kagoengan poetra ti ratoe Koeta Waringin, ieu kapal oerang sampeur, oerang pake lalajaran di dieu saroekan-soekan. Demi ajeuna oerang teroeskeun moelang ka nagara Koeta Waringin, tapi njimpang heula ka nagara Daha, sabab boga keneh bojongan pibatoereun ngawoela.”

Tembalna para saderek: „soemangga, ngiringan bae.”

Gantjangna toeloej arangkat sadajana, sarta henteu ditjatoer di djalanna, tjatoerkeun geus soemping ka nagara Daha bae.

Ti dinja Langen Sari geuat njaoer ka noe kagoengan nagara, pokna: „Njai Mangprang Wajang, Pati djalak Mangprang, geura temonan ieu kaoela geus datang.”

Barang katingali koe Nji Mangprang Wajang geuat diboeroe bari njaoer: „engkang mangga, atoeh tjalik:

„kembang tjalik dina tjepil,
kembang njangsang dina tarang,
da wet bogan kembang djambe,
kamajangan akang soemping.”

Toeloej pada tjaralik di paseban, sarta dikoempoelkeun para taloekan-taloekan: tjalikna istri pada istri, pameget pada pameget, bari dihoermat-hoermat koe Nji Mas [ 61 ]
61
 

Mangprang Wajang ; disoegoehan saneskanten katoeangan anoe sarae sareng noe raraos.

Sanggeus ngareureuhkeun tjapena, Langen Sari toeloej njarios ka toeang rakana Raden Rangga Wajang, pokna: „akang, ari tjek timbalan mah, kaoela koedoe djagrag ponggawa dalapan kasalapan loeloegoe. Tjik, geura mangga koe akang dibilang; lamoenna leuih akang pinjoetateun, lamoenna koerang, akang noe pinambaheun."

Rangga Wajang toeloej ngadjoemblah noe baris ngawoela ka nagara Koeta Waringin : hidji Rangga Siloeman, doea Rangga Tjampaka, tiloe Pati Djalak Mangprang, opat Gadjah Hambalang, lima Badak Hambalang, genep Gangsa Wajang, toedjoeh noe keur milang, kadalapan loeloegoe nja adi Langen Sari.

Gantjangna Rangga Wajang toeloej nanja ka djelema anoe genep, pokna : „tjik, ka sadaja bae, soegan aja papanggihan noe longger di nagara batoer, pikeun ngadjedjegan ieu kakoeranganana."

Aja hidji noe ngawalon, nja eta Pati Djalak Mangprang, pokna: „aja, nja eta nagara Pakoe roetjoekan Beusi, djenengan Raden Soetra Panandoer Wajang, malah kagoengan saderek istri, djenengan Njai Mas Soetra Kembang Padma Larang."

Pok deui Rangga Wajang : „tan, lamoen kitoe, tjik, saha noe sanggoep naloekeun?"

Djawabna noe genep djelema: „henteu sanggoep, koering mah soeka dikorombongan bae."

Saoerna Gangsa Wajang: „beu, ari kitoe mah, tamiang meulit ka bitis, katempoeh diri sorangan."

Ti dinja Rangga Wajang toeloej njaoer ka raina sakalian, pokna : „Langen Sari, Soemoer Bandoeng, akang amit rek njiar pidjedjeganeun ka nagara Pakoe roetjoekan Beusi".

Pokna Nji Soemoer Bandoeng :

„kirim koering kembang boelan,
kirim koering kembang taoen,
kembang sagala dongdoman,
kembang kopi aloem aking,
bisi akang meunang boelan,
bisi akang meunang taoen,
oelah salah nja dongdonan,
soepaja poelang ka koering."

Enggalna Rangga Wajang toeloej dangdan ; njoren roeas oendoer-oendoer, njo-rendang kantong, nanggoeng tjalongtjong awad-awad hajamna leupas, bari kebat mangkat.

Teu kotjap didjalanna, kotjapkeun geus soemping ka nagara Pakoe roetjoekan Beusi.

Barang geus soemping ka nagara Pakoe roetjoekan Beusi, Rangga Wajang nger- sakeun ngaganti roepa ; les roepa Rangga Wajang timboel roepa aki-aki; nja toeloej ka paseban.

Ti dinja kapanggih koe si Lengser panakawan kakasih ratoe. Enggalna aki-

aki toeloej disebakeun ka pajoenan ratoe, nja eta Raden Soetra Panandoer Wajang. [ 62 ]
62
 

Gantjangna toeloej dipariksa koe Soetra Panandoer Wajang, pokna : „tjoba aki, ngomong sing enja, lamoen lemboer, lemboer mana, nagara mana djeung saha aki nja ngaran ?"

Demi walonna aki-aki : „djisim koering mah lain ti nagara mana-mana, nja eta ti lemboer leutik, katelah lemboer Bodjong Eurih; ari ngaran katelah Aki Moksel."

Saoerna Soetra Panandoer Wajang : „aki, poeroen ta henteu tjitjing di aing, atawa emboeng ?"

Pokna aki-aki : „kabeh-kabeh, sedja rek koemawoela."

Ti dinja aki-aki ditjandak ka boemi. Barang soemping, geuat njaoer ka raina Nji Mas Soetra Kembang Padma Larang, pokna: „Njai, ieu akang meunang piboedjangeun aki-aki, katelahna Aki Moksel."

Nji Soetra Kembang Padma Larang malikkeun saoer, pokna: „engkang, pariksa mangka tetela, bisi ngagelo ka oerang, bisina aki ngadodja ngarantjana."

Saoerna toeang raka Raden Soetra Panandoer Wajang: „geus tetela, Njai, djalma ti Bodjong Eurih, sarta lain rek ngadodja ngarantjana; malah koe akang oge ajeuna rek dititah ngarit."

Tjek Nji Soetra Kembang Padma Larang: „atoeh mangga bae."

Toeloej aki-aki dititah ngarit; ana pek ngarit lain ngarit djoekoet, sirit koeda noe diarit, atoeh koeda teh toeloej paeh.

Dititah deui ngala tjai; lodong diasoepan tjaroeloek, atoeh tjaina djadi ateul, geus bae teu kapake.

Ana dititah ngored, kakajonan ditoegaran, mani datang ka tjaang nagara teh.

Dina hidji waktoe Soetra Panandoer Wajang djeung raina Njai Mas Kembang Padma Larang ka tjai anoe rada tebih meuëusan ti boemi, sarta Aki Moksel dipiwarang toenggoe dapoer.

Barang enggeus pada arangkat noe ka tjai, aki-aki toeloej ngaroesak hawoe, didaroepakan dalang ka raroentoeh hawoe dapoer. Los ka boemi, nja maheuman sangoe, beak doea said, datang ka kamerekaan ; ari noe sasaid deui diawoer-awoerkeun ka tengah boemi mani ngalantrak. Toeloej ngising di pipir pangkoeleman ; sanggeus ngising, toeloej kekedengan dirandjang pakoeleman, toer henteu tjetjewok-tjetjewok atjan.

Ana geus kekedengan goera-giroe toeroen sieun kaperego. Seug bae ka pipir dapoer ngadoe oendoer-oendoer, awad-awad teu asoep ka boemi.

Gantjangna noe tas sariram saroemping; nja ngaroris ka dapoer, hawoe roentoeh; los ka boemi said ngalajah di tengah imah; los ka enggon sare ngambeu tai, ana ditingal pipir enggon ngadoengkoek tai.

Sigeg noe keur ngaroris.

Kotjapkeun Aki Moksel les leungit, timboel Rangga Wajang, sarta toeloej matek adji pangnjirepan, disirep Soetra Panandoer Wajang djeung Nji Padma Larang sarta menak koeringna, kabeh geus djempe pada sarare.

Ti dinja Rangga Wajang toeloej bae soep ka djero boemi, nja njampak Nji

Soetra Kembang Padma Larang keur sare tibra. Enggalna toeloej bae ditjandak diasoepkeun kana djero kandoengan, toeloej dibawa ngapoeng, sarta djalanna mabras kana kampig. [ 63 ]
63
 

 Sorolok bioer nja ngapoeng,
basana ngapoeng ka manggoeng,
basana ngapak ka awang,
ngapoeng sataradjoe djaoeh,
ngapak saparentang anggang,
lear sor ka tebeh handap.

Gangtjangna geus soemping ka nagara Daha, sarta toeloej diserenkeun ka raina Njai Soemoer Bandoeng. Demi pokna Rangga Wajang : „Njai, ieu akang njerenkeun pibatoereun ti nagara Pakoe roetjoekan Beusi djenengan Njai Soetra Kembang Padma Larang.

Toeloej ditarima koe Nji Soemoer Bandoeng sartana diakoe dihade-hade.

Sigeg Nji Soetra Kembang Padma Larang.

Kotjapkeun di nagara Pakoe roetjoekan Beusi, nja eta Raden Soetra Panandoer Wajang sabalad-balad, atanapi koeringna geus pada njararing kabeh.

Ti dinja Soetra Panandoer Wajang njaoer ka raina Njai Soetra Kembang Padma Larang, tapi weleh teu nembalan ; ana diteang geus euweuh , Aki Moksel nja kitoe deui geus euweuh.

Soetra Panandoer Wajang ngalahir dina mamanahan, pokna : „beu, ieu teu salah deui, tangtoe Aki Moksel anoe boga lalampahan, tjik, ajeuna oerang soesoel ka nagara Daha, soegan aja."

Enggalna angkat ka nagara Daha. Barang soemping geus disampakkeun ponggawa opat anoe mapagkeun perang.

Gantjangna der bae perang Raden Soetra Panandoer Wajang sareng ponggawa anoe opat. Tapi eta pongawa teu koeat ngalawan perangna, toeloej laloempatan.

Nja ana madjeng Raden Langen Sari, der perang deui rame pisan. Toeng- toengna Soetra Panandoer Wajang kasamboet.

Ari tjeuk Langen Sari: „koemaha, sia ajeuna rek baha atawa rek ngawoela ?"

Djawabna Soetra Panandoer Wajang : „sedja njanggakeun diri, roemasa geus kawon djoeritna."

Ti dinja Langen Sari toeloej njaoer ka sadajana, pokna : „wireh ajeuna geus djedjeg ponggawa, soemangga, ajeuna oerang boedal ka nagara Koeta Waringin."

Tembalna praponggawa : „soemangga, ngiringan bae."

Sanggeus kitoe, toeloej pada darangdan, ladjeng boedal ti nagara Daha sadajana sarawoeh eusi nagara, ngadjoegdjoeg ka nagara Koeta Waringin.

Teu kotjap di djalanna.

Kotjapkeun geus datang ka nagara Koeta Waringin, enggalna toeloej sakabeh ponggawa pada saroekan-soekan ; dahar, ngaleuëut, ngalemar sarta njesep.

Oerang toenda. [ 64 ]

C.

TJARITANA

NJAI SOEMOER BANDOENG

NOE DIGARWAÄN

KOE

PRABOE GOEROE GANTANGAN

RATOE PADJADJARAN

______

Kawarnaha kang djoemeneng ratoe Padjadjaran, djenenganana Praboe Sena Pakoean Menak oerang Padjadjaran Praboe Goeroe Gantangan, ngadaoeh ka papatih dalapan poeloeh : „ajeuna koedoe nakol bende di paseban ngoempoelkeun ponggawa-ponggawa kabeh, krana kami dek miwarang ngalamar ka nagara Bitoeng Woeloeng, ka Njai Soemoer Bandoeng, saderekna Koeda Pati Langen Sari, katjdoek ka awoen-awoen, kakotjap ka djanaprija[4] tina kaaloesanana."

Sakitoe daoehan ratoe.

Oendjoekan papatih dalapan poeloeh : „noen, goesti Goeroe, sembaheun, hatoer soemangga ; toetas daoeh gamparan, abdi hatoer amit, kaoelanoen."

Toeloej indit papatih dalapan poeloeh ka paseban nakol bende ngoem- poelkeun parasaderek sadajana, rehna aja daoehan kangdjeng ratoe sakitoe.

„Ajeuna oerang koedoe iang ka nagara Bitoeng Woeloeng, sakitoe daoehan ratoe."

Oendjoekan parasaderek sadajana pisan : „abdi-abdi kabeh teu aja noe saranggoep iang ka nagara Bitoeng Woeloeng."

Barang ti dinja papatih dalapan poeloeh oendjoekan deui ka goesti : „abdi-abdi njanggakeun beuheung teukteukeun, soekoe genteng bdokeun, rehna henteu aja noe werat iang ka nagara Bitoeng Woeloeng."

Katjarios djenenganna Njai Raden Atji Kembang Majang Soenda, saderekna ratoe praboe, oendjoekan ka rakana : „noen, kangdjeng raka, awon teu kapioendjoek [ 65 ]

HET VERHAAL VAN

NJAI SOEMOER BANDOENG

DIE TOT GEMALINNE GENOMEN WERD

DOOR

PRABOE GOEROE GANTANGAN

VORST VAN PADJADJARAN.




Er wordt verhaald, dat de doorluchtige vorst van Padjadjaran, genaamd Praboe Sena Pakoean Menak oerang Padjadjaran Praboe Goeroe Gantangan,(') zijnen tachtig patih's beval: „thans moet het bekken in de vergaderzaal geslagen ter op- roeping van alle ponggawa's, daar wij een bode naar het land Bitoeng Woeloeng wenschen te bescheiden tot werving om de hand van Njai Soemoer Bandoeng, de zuster van Koeda Pati Langen Sari, befaamd tot aan het uitspansel en op aller lippen zwevend wegens hare schoonheid."

Dus luidde de koninklijke opdracht.

De tachtig patih's antwoordden: „goed, heere Goeroe, te eerbiedigen, wij aanvaarden den last; heeft onze gebieder uitgesproken, dan vragen wij ons afscheid."

Daarop vertrokken de tachtig patih's naar de ontvangzaal ten einde het bekken te slaan tot het doen samenkomen van alle onderhoorigen, naardien des verhevenen begeer zoo gebood.

„Er moet nu naar Bitoeng Woeloeng gegaan worden, aldus is 's konings bevel."

Alle onderhoorigen, geen uitgezonderd, verklaarden: „niemand der dienstbaren neemt op zich, naar Bitoeng Woeloeng te gaan."

Deswegen deden de tachtig patih's den koning weder kond: „we bieden den hals ter afsnijding en de enkels tot sluiting in het blok, dewijl er geen is, die het aandurft naar Bitoeng Woeloeng afgevaardigd te worden."

Men vertelt, dat Njai Raden Atji Kembang Majang Soenda, zuster des konings, tot haren broeder zeide: „met uw verlof, doorluchtige oudere broeder, het moge


(') De eerste deelen van den naam zijn eigenlijk titels en kunnen vertaald worden met: Grootvorst van Pakoean,- de hoofdstad van Padjadjaran - Edele der Parljadjaransche rid-derschap,

9 [ 66 ] eta, aja aki-aki tapa dina[5] kolong papanggoengan. Tjoba, koe kangdjeng raka dipiwarang iang ka nagara Bitoeng Woeloeng, tangtoe daekeun, Tapi poma pisan oelah dipaparin panganggo, koe andjeun, poen Lengser bae maparinkeun panganggo, kandjeng raka, noen."

Ngadaoeh praboe Sena Pakoean : „aki, maneh ka dieu."

Indit eta aki-aki, rehna disaoer koe ratoe, sarta djaroegdjag-djarigdjeug.

Matana kawas tjika-tjika dina Hang kitjeupna, karihidji deui ; toeloej ka aloen- aloen djalanna bari kondang iteuk.

Ari datang ka pangtjalikan ratoe, aki teh toeloej njembah barina mando ; kitoe ge nangankeun maneh.

Ngadaoeh ratoe praboe : „aki, ditjaloekan teh koe dewek dititah ka nagara Bitoeng Woeloeng, panglamarkeun ka Njai Soemoer Bandoeng, saderekna Koeda Pati Langen Sari, sarta maneh koe dewek nitah dibere pakean anoe araloes ; eta awewe koedoe beunang koe maneh, aki."

Oendjoekan aki-aki : „hatoer soemangga ari dikersakeun koe ratoe mah, oelah bon beurang peuting, sedja koemawoela poen aki, noen."

Ti dinja aki-aki toeloej njembah barina indit, toeloej ka aloen-aloen.

Ari datang ka aloen-aloen, aki-aki teh kersana ngagedogkeun salira ; nja eta djenenganana Koeda Pati Langen Sari ngadjadikeun aki-aki tapa dina kolong papanggoengan eukeur neangan pitjarogeëun raina Njai Soemoer Bandoeng.

Ari geus meunang praboe Sena Pakoean, menak oerang Padjadjaran, sedjana moelih ka nagara Bitoeng Woeloeng.

Teu ditjarioskeun di djalanna mah.

Katjarios noe tjalik di nagara Bitoeng Woeloeng, djenenganana Njai Raden Soemoer Bandoeng.

Saraoeh eusi boemina, istri pameget, pada ngadeuheusan kabeh keur ngantosan rakana Koeda Pati Langen Sari, geus sapirang-pirang alam teu soemping ka nagara.

Barang ti dinja soemping ka nagara Bitoeng Woeloeng.

Ana soemping, teu diakoe koe Njai Soemoer Bandoeng, sabab sieun kabobodo bawaning koe kalawasan.

Ari geus maehan ingon-ingon mah, tiwoean sakembaran, djeung siram dina djero kendi, kakara dek diakoe saderek koe Njai Soemoer Bandoeng.

Ari geus kitoe, ngalahir rakana Koeda Pati Langen Sari : „Njai Emoer,[6] kakang teh geus meunang pitjarogeëun Njai, djenenganna Praboe Sena Pakoean, menak oerang Padjadjaran ; ajeuna, Njai djeung kakang, oerang iang ka Padjadjaran." [ 67 ]
67
 

niet nagelaten blijven, het feit te melden, dat er een grijsaard onder den schouwkoepel boete doet. Welaan hij worde door uwe hoogheid naar Bitoeng Woeloeng gezonden, gewis wil hij. Doch geef hem vooral zelf gen kleed, Lengser (') maar geve hem een gewaad, doorluchtige broeder"

„Herwaarts gij, oude!" beval Pakoean's oppervorst.

De grijsaard stond op, daar hij door den koning ontboden werd, strompelend en wankelend.

Zijn oogen waren gelijk vuurvliegjes in de kassen, als hadde hij nog één oogwenk (slechtste te leven) (-); dan schreed hij naar het hofplein, steunend op een stok.

Bij den koninklijken troon gekomen, maakte hij de sembah en zette zich eerbiedig; daartoe zelfs moest hij zich vermannen.

„Oude", dus de koning, „je bent door mij geroepen om naar Bitoeng Woeloeng gestuurd te worden, tot het doen van aanzoek bij Njai Soemoer Bandoeng, de zuster van Koeda Pati Langen Sari; met fraaie kleederen zal ik je doen begiftigen ; die vrouw moet door je verkregen worden, oude."

Eerbiedig antwoordde de grijsaard: „gelijk door uwe majesteit verlangd wordt, laat staan des daags, zelfs des nachts, zal de oude tot uwen dienst bereid zijn."

Daarna groette de grijsaard onderdanig, stond op en ging naar het hofplein.

Aldaar gekomen, verlangde hij zijn wezen af te schudden; hij toch was Koeda Pati Langen Sari, boeteling onder den schouwkoepel geworden op den zoek naar een echtgenoot voor zijne zuster Njai Soemoer Bandoeng. Nu hij daartoe den oppervorst van Pakoean, den edele van Padjadjaran gevonden had, wenschte hij naar Bitoeng Woeloeng terug te keeren.

Van zijn reis wordt niet gesproken.

Wij verhalen van haar, die in Bitoeng Woeloeng gevestigd is, met name Njai Soemoer Bandoeng.

Hare huisgenooten, vrouwen en mannen al te gader, maakten hunne opwachting bij haar en gezamenlijk verbeidden zij haren broeder, die sedert onheuglijken tijd het land niet betreden had.

Hij is in Bitoeng Woeloeng aangekomen.

Bij zijn verschijnen, werd hij door Njai Soemoer Bandoeng niet erkend, daar zij vreesde bedrogen te zullen uitkomen wegens den langen duur zijner afwezigheid.

Eerst nadat hij haar waakdieren, een paar bijen, doodgeslagen en in een koelkruik gebaad had, ( 3 ) wilde Njai Soemoer Bandoeng hem als haren broeder erkenen.

Koeda Pati Langen Sari zeide daarop: „juffrouw Emoer, ik heb bereids een gemaal voor je opgespoord, hij is de oppervorst van Pakoean, de edele van Padjadjaran, koning Goeroe Gantangan; nu gaan dus jufje en broer naar Padjadjaran."

(1) Welk ambt voorheen met lengser aangeduid werd, is heden vergeten. Vermoedelijk evenwel stemde die betrekking ongeveer overeen met de positie van den huidigen mantri kaboepaten. Hoe dit zij, een feit is, dat de lengser bijna altijd ingevoerd wordt als toonbeeld van plichtsbetrachting.

(2) De eigenlijke uitdrukking is : „hitoetna tinggal hidji deui."

(3) Zie voor het volbrengen dezer proefstukken den teksl hier voren, blz, 53. [ 68 ]Oendjoekan kang rai : „hatoer soemangga, tanapi koering alim noeroet nagara, hajang mawa nagara sorangan."

„Koemaha Nji Emoer bae, kakang mah teu bisa."

Ladjeng nagara dipandjarabeusi.[7]

Ari geus dipandjara, oendjoekan ka kang raka : „soemangga, kakang, eta pan- djara geura tjandak."

Ngalahir kang raka : „koemaha, Njai, dibawana, kakang mah teu bisa mawa, enja ditanggoeng euweuh lajanna, disoehoen sieun tidedel."

„Kadjeun, kakang, ari teu bisa mah."

„Koemaha kang rai bae."

Ladjeng Njai Soemoer Bandoeng djeung rakana ka mega malang, njandak pandjara.

Ari geus soemping ka mega malang[8], ningali noe lalajaran di sagara, ari djenenganana Raden Pati Gangsa Wajang, Raden Pati Rangga Wajang ari istrina Njai Sarasa Wajang.

Ngalahir Koeda Pati Langen Sari, kieu pokna : „Njai Emoer, saha djelema noe lalajaran di sagara batoer? loekak djapakan ngoenghak temen."

Hatoeran Njai Soemoer Bandoeng: „sok teu oemoem teuing, sagara aja noe boga, bisi kakang teu tingali teu oeninga eta ten lalaki satangkoebing langit, lalanang sakabeh djagat, djenenganana Raden Pati Gangsa Wajang, saderekna Rangga Wajang, istrina Njai Sarasa Wajang ?"

Ngalahir rakana Koeda Pati Langen Sari ; „Njai, koe kakang rek diteang djelema noe loekak djapakan lalajaran di sagara batoer ; mo sabraha koelitna"

„Tjoba, seug bae sia, akang, oelah henteu koeat."

„Sageuj, Njai, ajeuna ge geus datang deui."

„Soemangga bae, akang, ari teu beunang dipegatan mah koe adi."

„Tapi akang boga djangdji ka Njai, lamoen kakang eleh djoerit, tangtoe aja datangna ka Njai hoedjan getih loeloewoekan mega nangnajeumeun sabeulah sarta aja koleangkak[9] poetih disadana : „moe teang ! moe teang ! tjitjiren kakang eleh djoerit, koedoe geuat diteang."

Oendjoekan kang rai : „hatoer soemangga."

Ladjeng loengsoer ti mega malang.

Soemping ka sagara, njandak laboeh djangkar.

Kaget Pati Gangsa Wajang ngarandeg kapalna.

Ngalahir ka Rangga Wajang : „ieu, toeroe:ian, parahoe koe naon mana nga- randeg, eureun, atawa tikait kana toenggoel atawa kana djangkar?"

Oendjoekan Rangga Wajang: „hatoer soemangga," bari indit ka dasar sagara. [ 69 ]
69
 

„Tot je dienst" beaamde zijn zuster, „maar ik neem de gewoonten van dat land niet aan, ik verlang mijn eigen gebied mede te nemen."

„Doe wat je goeddunkt, Nji Emoer; ik kan zulks niet."

Daarop sloot zij het gebied in een ijzeren kooi.

Toen dit geschied was, zeide zij : „met je welnemen, broer, neem voort dien kooi op."

„Wat meisje", hernam deze, „hem torsen, ik kan hem inderdaad niet vervoeren ; om hem te pikoelen ontbreekt de tegenvracht, neem ik hem op het hoofd dan vrees ik ineengedrukt te worden."

„Laat 't dan maar, broer, jij als het niet kan." . „Zooals zusje wil."

Nu begaven Njai Soemoer Bandoeng en haar broeder zich naar de hellende wolk, den kooi medenemend.

Aangekomen in deze, zagen zij dat op zee aan het zeilen waren Raden Pati Gangsa Wajang, diens broeder Rangga Wajang en zijn vrouw Njai Sarasa Wajang.

„Wie zijn die lieden, Njai Emoer, die op anderer zee zeilen?" vroeg Koeda Pati Langen Sari: „metterdaad is dat te ergerlijk en te vrijpostig."

Njai Soemoer Bandoeng hernam: „stellig gaat dat niet aan, daar de zee een eigenaar heeft, en zou je niet weten noch ermede bekend wezen, dat die lui, helden geroemd en heel den hemel en dapperen over al de wereld, geheeten zijn Raden Pati Gangsa Wajang, diens broeder Rangga Wajang en zijn vrouw Njai Sarasa Wajang?"

„Dan zus", hernam Koeda Pati Langen Sari, „zal ik hen, die zoo vrijpostig zijn op andermans zee te varen, gaan opzoeken ; hun huid zal wel zoo dik niet zijn.'V)

„Welaan, ga jij je gang maar, doch schiet niet te kort."

„Dat is onmogelijk, meid; daar loopt me de gal weer over."(' 2 )

„Vooruit dan maar broer, ik kan je toch niet tegenhouden.

„Intusschen beloof ik je, zus, dat indien ik het onderspit delf, zonder fout een pleksgewijs vallende bloedregen tot je zal komen, die de wolk deels van buiten en van binnen bevochtigt en droog laat, en dat een witte valk zal verschijnen, roepend : moe teang! moe teang ! dit zal het teeken zijn, dat ik overwonnen ben en je dus schielijk naar mij toe moet snellen."

„Zoo zal 't wezen, broer," verzekerde zijn zuster.

Daarop daalde hij uit de schuinsche wolk naar beneden.

In zee gekomen, greep hij het ankerval.

Pati Gangsa Wajang onstelde, wijl de prauw stopte.

Hij gebood Rangga Wajang: „op, duik naar dat ding, wat is er met de schuit dat haar doet stil liggen; houdt ze op, is ze aan een boomtronk of aan uitsekende wortels blijven haken?"

„Goed" antwoordde Rangga Wajang en liet zich naar den boden der zee afzakken.

(') Smalende uit drukking voor: ze zullen wel niet onkwetstaar wezen, (') Hierbij wordt napsoe gedacht; vollediger zegt men: „ajeuna ge napsoe geus datany deui", i. e. de toorn is weer vaardig over mij geworden, [ 70 ]70

Ari datang ka dasar sagara, kasampak keur njekelan laboeh djangkar Koeda Pati Langen Sari.

Ari Rangga Wajang teu daekeun mariksa, anggoer toeloej neangan endog penjoe, ki Rangga Wajang.

Katjarios noe kagoengan kapal ngadaoeh ka raina, ka Njai Sarasa Wajang : „ajeuna kakang dek noeroenan, parahoe kana naon tikaitna, mana lila teuing Rangga Wajang."

Ladjeng Pati Gangsa Wajang ka dasar sagara.

Ari kasampak keur njekelan laboeh djangkar Koeda Pati Langen Sari, mariksa Pati Gangsa Wajang : „eukeur naon silaing njekelan laboeh djangkar anoe batoer loekak lanjap djapakan silaing."

Ngawangsoel Koeda Pati Langen Sari : „bongan silaing loekak djapakan lalajaran di sagara batoer."

„Di mana sagara aja noe boga, mana heuleutna tjaletjerna sagara aja noe boga ?" saoer Pati Gangsa Wajang.

Gantjangna ger perang di dasar sagara ; saroea rosana Koeda Pati Langen Sari djeung Pati Gangsa Wajang.

Ari soemping Njai Sarasa Wajang, toeloej diseuseup pangawasana Koeda Pati Langen Sari koe Njai Sarasa Wajang, djadi kawon djoeritna Koeda Pati Langen Sari. (1)

Ari geus kitoe, soemping kila-kilana ka mega malang, ka noe geulis Njai Soemoer Bandoeng, hoedjan getih toetoemploekan mega nangnajeumeun sabeulah, sarta aja koleangkak poetih disadana : „moe teang ! moe teang !"

Barang ti dinja kadangoe koe Njai Soemoer Bandoeng, ngadjerit maratan langit, ngagoak maratan mega, barina loengsoer ti mega malang ka dasar sagara.

Ari soemping kasampak geus kawon djoeritna Koeda Pati Langen Sari, toeloej dihoedangkeun deui koe Njai Soemoer Bandoeng pangawasana.

Ana tanghi, ger deui perang.

Katingali koe Njai Sarasa Wajang, ger perang djeung Njai Soemoer Bandoeng. Nji Sarasa Wajang taloek koe Njai Soemoer Bandoeng, diasoepkeun kana pandjara beusi.

Barang ti dinja toeloej Njai Soemoer Bandoeng njampeurkeun ka rakana ; kasampak keur perang keneh. Geus kitoe, toeloej diseuseup pangawasana Pati Gangsa Wajang koe Njai Soemoer Bandoeng ; Pati Gangsa Wajang djadi kalah perangna sarta njanggakeun diri, saraoeh njanggakeun doeloer. Ngalahir Koeda Pati Langen Sari : „itoe Rangga Wajang tjeloekan, keur ngendek-ngendek bae penjoe."

(1) Hoe dit geschiedt, meldt de tekst hier voor, blz. 57. [ 71 ]
71
 

Daar aangeland, vond hij er Koeda Pati Langen Sari bezig met het ankerval vast te houden.

Rangga Wajang sprak hem niet aan, beter docht hem schildpadeieren te zoe- ken, die oude Rangga Wajang. (1)

Wordt medegedeeld, dat de eigenaar van het vaartuig tot zijn zuster Njai Sarasa Wajang zeide: „nu ga ik omlaag; waar zit die boot toch aan vast en waar blijft Rangga Wajang zoo lang."

Thans begaf Pati Gangsa Wajang zich naar den bodem der zee.

Toen hij er Koeda Pati Langen Sari, die nog steeds het ankerval vasthield, aangetroffen had, vroeg hij : „waartoe houdt gij eens anders ankerval vast, verwaten, onbeschaamde vlegel."

„'t Is je eigen schuld, ongelikte schoft", verweet hem Koeda Pati Langen Sari, „door op andermans zee te zeilen."

„Hoe, de zee heeft een eigenaar ; waar staan dan de eindpalen en de bakens van dien bezitter des oceaans?" gaf Pati Gangsa Wajang terug.

Voort vingen zij een gevecht aan op den bodem der zee; ze waren even sterk Koeda Pati Langen Sari en Pati Gangsa Wajang.

Toen kwam Njai Sarasa Wajang erbij, en ontrok de kracht aan Koeda Pati Langen Sari, (door hem gelijk een vampir hem aan den kruin te zuigen) met het gevolg dat hij overweldigd werd. (2)

Onmiddellijk daarop verschenen bliksemflitsen in de wolk vóór de schoone Njai Soemoer Bandoeng alsmede de bloedregen vallend in vuistgroete droppen, die de wolk deels buiten deels binnen bevochtigden; ook de witte valk kwam, schreeuwend: „moeteang! moe teang!"

Zoodra dit door Njai Soemoer Bandoeng gehoord werd, gaf zij een gil, die opsteeg tot het uitspansel, een kreet die in de wolk weergalmde; dan daalde zij uit de schuinsche wolk af tot op den boden van de zee.

Bij haar aankomst was Koeda Pati Langen Sari reeds ontzield, dies werd hij door haar weder opgewekt (3) en van versche kracht voorzien.

Opgestaan, begon hij den strijd opnieuw.

Dit ziende, wierp Njai Sarasa Wajang zich op Njai Soemoer Bandoeng; Njai Sarasa Wajang moest voor laatstgenoemde onderdoen en werd door haar in de ijzeren kooi opgesloten. (4)

Andermaal zocht Njai Soemoer Bandoeng nu haar broeder op en vond hem nog aan het vechten. Deswegen onttoog zij thans de kracht aan Pati Gangsa Wajang, die het dientengevolge aflegde en zich overgaf met zijn broeder. Toen zeide Koeda Pati Langen Sari : „roep dien Rangga Wajang, hij toeft maar kalm bij de schildpadden."

(1) Hier neemt de verteller een loopje met Rangga Wajang; deze toch is bang voor Koeda Pati Langen Sari en durft hem daarom niet aan te spreken.

(2) Vergelijk den tekst hiervoren, blz. 57.

(3) Ibidem blz. 58.

(4) Ibidem blz. 58. [ 72 ]72

„Rangga Wajang, silaing ka dieu euj !"

„Noen soemangga."

Ser njampeurkeun barina njembah.

Saoer Koeda Pati Langen Sari : „koemaha euj, silaing rek taloek atawa rek ngalawan ka dewek ?"

„Eh, djoeragan, ajeuna teu kadoega, ajeuna doeloer koering geus taloek, tjatjak bareto ge teu kadoega, ajeuna kos doeloer koering bae rek koemawoela, kaoelanoen."

Ngalahir Koeda Pati Langen Sari: „soekoer sariboe, gerah salaksa, ari ajeuna oerang toeloej ka Padjadjaran."

Ladjeng menak tiloe lajar toeroet sagara.

Katjarioskeun noe moendaj di mega malang, ari djenenganana Badak Hambalang djeung Gadjah Hambalang, ngaroengkoep Melang kantjana.

Kaget Koeda Pati Langen Sari.

Ngalahir ka Pati Gangsa Wajang : „ajeuna toenggoean Melang kantjana, dewek rek njoesoel noe ngaroengkoep parahoe."

Ladjeng ditaekan ka mega malang, barina poentang kalong.

Ari geus kitoe, kasoesoel doea ponggawa dipariksa koe noe kasep Langen Sari : „euj, naha silaing wani-wani ngaroengkoep Melang kantjana, hah ?"

Oendjoekan doea ponggawa : „soemoehoen, pariksa naon, soegan teh lain kagoengan djoeragan, kaoelanoen ?"

Ngalahir Koeda Pati Langen Sari: „euj, koemaha silaing teh, rek ngalawan atawa henteu ?"

Oendjoekan Badak Hambalang : „eh, djoeragan, koering sedja koemawoela bae." ( )

„Soekoer, ari kitoe mah, hajoe, oerang leumpang djeung dewek."

Ladjeng menak djeung opat ponggawa soemping kana poelo ngersakeun eureun.

Mariksa ka Rangga Wajang: ;; soegan aja geulis adina, gagah rakana ; tjek, euj, di mana ?"

Oendjoekan poen Ranga Wajang : „noen, soemoehoen, aja noe geulis adina, gagah kakangna di nagara Koeta Waringin (-), ari djenenganana Gadjah Waringin saderekna istri Njai Atji Waringin.

Ngalahir noe kasep Langen Sari: „koemaha, Rangga Wajang, sanggoap meunangkeun ?"

Ngawalon Rangga Wajang : „soemangga, koering meunangkeun."

Ladjeng Rangga Wajang angkat.

Katjarios Rangga Wajang soemping ka hoeloe dajeuh.

Bingoeng pipetaeunana hajang ngadeuheus ka noe kagoengan nagara, Rangga Wajang pek ngagedogkeun salira, ngadjadikeun aki-aki ; kakara dek ngadeuheusan aki-aki teh.

(1) Dit wordt anders en veel uitvoeriger hier voren verhaald ; ook speelt de gebeurtenis daar op het land, blz 59.

(2) Op 't eiland Borneo. [ 73 ]73

„Rangga Wajang, hier jij!"

„Ten dienste."

Al schuivend naderde hij met eerbiedigen groet.

„Wel," sprak Koeda Pati Langen Sari hem aan, „wil je je vrijwillig overgeven, of met geweld door mij tot onderwerping gedwongen worden?"

„Meester, dat moet wel nu mijn broer het heeft afgelegd, zelfs te voren kon ik niet anders, dus treed ik gelijk hij in uw dienst, heer."

„Dat doet mij duizendvoudig genoegen en stemt mij tienduizendvoudig tot vreugde", riep Koeda Pati Langen Sari uit, „komt, voort thans naar Padjadjaran."

De drie ridders zeilden vervolgens weg.

Nu spreken wij van Badak Hambalang en Gadjah Hambalang, die uit een hellende wolk met een werpnet vischten, waarmede zij de Melang Kantjana (l) overdekten.

Koeda Pati Langen Sari verschrok.

„Pati Gangsa Wajang," beval hij, „gij blijft bij de Melang kantjana, terwijl ik hen, die deze in hun net vingen, ga nazetten."

Hij klom vervolgens omhoog naar de hellende wolk en haakte zich daaraan vast gelijk een kalong. (2)

Zoodra hij het tweetal ingehaald had, beet de welgemaakte Langen Sari hun toe: „hei daar, wat geeft jullie den moed, de Melang Kantjana te vangen, zeg!"

De beide ponggawa's antwoordden: „met uw verlof, wat geldt uw vraag, gij zijt toch wel niet haar eigenaar, heer?"

„Wat bezielt jullie", hernam Koeda Pati Langen Sari, „wil jullie je te weer stellen of niet?"

Badak Hambalang betuigde: „meester we willen u maar liever dienstbaar zijn."

„Gelukkig, en nu vooruit, jullie gaat met me mede."

Alsnu bereikte Koeda Pati Langen Sari met zijn vier trawanten een eiland, waar hij wenschte op te houden.

En hij vroeg aan Rangga Wajang: „is hier misschien een lief zusje en een dappere broer, toe, zeg eens waar?"

„Om u te dienen", gaf Rangga Wajang te kennen, „in het land Koeta Waringin bevinden zich het lieve zusje en de dappere broeder, het zijn Gadjah Waringin en zijn zuster Njai Atji Waringin." (3)

„Rangga Wajang", sprak Langen Sari weer, „neem je op je, mij die te verschaffen?"

„Ik zal ze u bezorgen", beloofde Rangga Wajang.

Daarop vertrok hij.

Melden wij dat Rangga Wajang het centrum der stad bereikt heeft.

Hij was in 't onzekere, hoe het aan te leggen, doch wenschend voor den heerscher des lands te verschijnen, schudde hij zijn gestalte af en werd een grijsaard ; als oude eerst wilde hij zijn opwachting maken.

(1) De naam van het vaartuig.

(2) De groote vleermuis, Vliegende hond, Peteropus edulis.

(3) Het eiland, waar zij ankerden, was dus ook Borneo, gelijk in de voorafgaande lezingen.

10 [ 74 ]Kasampak noe kagoengan nagara keur ngadjanggot koe koedjang boentoeng ; ana ngareret, ningali aki-aki ngadeuheusan.

Ladjeng Gadjah Waringin mariksa, kieu pokna: „aki, maneh oerang mana?”

Oendjoekan aki-aki teh: „noen, soemoehoen pariksa, koering teh ti dinja, ti lemboer nenggang.”

„Dek naon, nja pikarepeun, noe matak datang ka aing?”

„Noen, sedja koemawoela bae.”

Ari saoer Gadjah Wajang: „hade, aki, maneh ari dek koemawoela, tapi maneh koedoe djadi toekang babad.”

Ngawalon aki-aki teh: „hatoer soemangga.”

Toeloej ka kebon bari ngadjingdjing parang.

Ari datang ka kebon, toeloej ngababad tatangkalan, tapi djoekoet teu dibabad.

Barang ti dinja dironda koe noe kagoengan kebon, ger diseuseul: „naha, aki, ari djoekoet teu dibabad, ari tatangkalan dibabad.”

Ngawalon aki-aki teh: „noen, soemoehoen, bebendoe wantoening aki-aki geus pikoen.”

„Meugeus, aki, maneh oelah djadi toekang babad koedoe pindah gawe.”

„Ajeuna koering ka mana nja pindah gawe?”

„Maneh, aki, koedoe djadi toekang ngarit.”

Aki-aki toeloej nanggoeng soendoeng njoren arit. Mangaritkeun koeda sapoë hade, doea poë hade saregep, katiloena njapoean gedogan.

Ari enggeus njapoean tai koeda, toeloej ngagantaran arit doemeh nendjo sirit koeda oelad-oelad oeladan; toeloej diarit sirit koeda, datang ka paeh koeda teh.

Barang ti dinja kadangoe koe noe kagoengan koeda goegoeroeboegan di gedogan, barang ditingali koeda paeh sarta pegat siritna, kaget noe kagoengan koeda barina njeuseul: „aki, koe naon koeda paeh, dikoemahakeun koe maneh?”

Ngawalon aki-aki teh: „noen, soemoehoen pariksa, ari koering keur njapoean tai koeda, soren koering arit, ari sirit koeda keur heuras, kaarit koe koering siritna.”

Saoer ratoe: „aki-aki bangkawarah kieu-kieu goreng bae gawena, meudjeuh maneh, aki, oelah ngarit; ajeuna, aki, koedoe djadi toekang ngala tjai pranti aing mandi.”

Ngawalon aki-aki: „hatoer soemangga.”

Toeloej nanggoeng lodong sapoë doea poë hade, katiloena ka handapeun kaoeng mebek tjaroeloek, diasoepkeun kana lodong. Toeloej ngala tjai diadoek djeung tjaroeloek.

Barang ti dinja, toeloej dianggo siram koe ratoe, liwat langkoeng ratoe teh siramna garoganjang arateul.

Barang geus kitoe, njeuseul ka aki-aki: „koe naon, aki, maneh ngala tjai mana arateul teuing?” [ 75 ]Kaca:Verhandelingen van het Bataviaasch Genotschap van Kunsten en Wetenschappen LVIII.djvu/93 [ 76 ]Ngawalon aki-aki: „soemoehoen pariksa, tjai teh ti girangna disalea meri."[10]

Ngalahir ratoe: „meudjeuh maneh, aki, oelah ngala tjai matak djengkel teuing aing; di ditoe bae maneh toenggoe boemi djeung njai."

„Soemangga kaoelanoen."

Toeloej aki-aki ka boemi. Ngarengkol di pipir hawoe, liang hawoe dikarantjang. Toeloej aki-aki ka tengah boemi manggih sisihan hatoeran ratoe, toeloej koe aki-aki didadaharanan[11] datang ka beak. Geus kitoe, manggih tempat seureuh, aki-aki toeloej njeupah, njidoeh ka mana daekna, mani pinoeh saloear boemi koe loedah. Toeloej ka pangkoeleman barina totonggengan tjetjemplongan kasoer, anggel dikorowot pinoeh saloear boemi koe kapoek. Geus kitoe, pindah deui ka pipir hawoe ngarengkol kawas peusing.

Ari ti dinja soemping istrina entas nepa. Ari ka boemi njampak sisihan geus beak, tempat seureuh geus kosong, loeah saloear boemi.

Ari ti dinja istrina nangis barina njeuseul ka rakana: „aki-aki batan kitoe koedoe diteundeun di boemi, liang hawoe dikarantjang, katoeangan enggeus beak, lemareun geus kosong, tjidoeh, kapoek saloear imah."

Saderekna ngalahir: „ih, Njai, akang mihape eta aki-aki loemajan tamba keueung."

Toeloej keuna koe sirep Njai Atji Waringin, reup bae koelem Nji Atji Waringin.

Barang ti dinja, aki-aki nendjo istri geus koelem, toeloej baksa barina ngomong kieu pokna: „lakadalah! nja eta dipenta, koe dewek beunang ajeuna mah."

Barang ti dinja, toeloej diakeup toeroen ti boemi, toeloej ka hoeloe dajeuh ngagedogkeun salira, djadi deui Rangga Wajang, ladjeng moelih ka poelo.

Ari soemping ka poelo, mariksa koeda Pati Langen Sari barang soemping dibageakeun: „koemaha, Rangga Wajang, prakara awewe teh, kabawa atawa henteu?"

Oendjoekan poen Rangga Wajang: „soemoehoen pariksa, prakawis timbalan, ajeuna, soemoehoen, kabantoen, soemangga njanggakeun ieu istrina."

Ngalahir Koeda Pati Langen Sari: „geus katarima eta prakara istrina, tapi ari doeloerna koemaha piakaleunana?"

Ngawalon poen Rangga Wajang: „ari eta prakawis doeloerna, malah-malah ajeuna geus ngadjaga di wates sapirang-pirang pradjoeritna; ari koering ajeuna dek balik deui ka wates, dek ngakalan Gadjah Waringin.”

Saoer Koeda Pati Langen Sari: „hade."

Ladjeng Rangga Wajang angkat. Ari soemping ka djalan bingoeng, henteu aja pakeun seba ka ratoe rehna kaleungitan istri.

Barang ti dinja manggih noe mararak doeaan, toeloej disaoer noe marak teh, kieu pokna: „paman, keur naon di dinja?"

Ari wangsoelanana: „kaoela keur marak." [ 77 ]Kaca:Verhandelingen van het Bataviaasch Genotschap van Kunsten en Wetenschappen LVIII.djvu/95 [ 78 ]Saoer Rangga Wajang: „soekoer, paman, kaoela ngahiras heulaän sakeudeung pangalakeun hoemboet kaoeng pakeun seba ka ratoe, bedjana kaelang-elangan poetri."

Barang ti dinja, toeloej djelema doea ngarala hoemboet kaoeng; ari datang toeloej dibikeun ka Rangga Wajang.

Saoer Rangga Wajang: „paman, oelah kapalang nja ibadah, panggotongkeun sakali, paman". Toeloej digotong koe doeaan, ari Rangga Wajang moentang kalong di tengah.

Katjarioskeun noe keur ngadjaga dina wates, radja Gadjah Waringin djeung pradjoerit pirang-pirang djeung para-ponggawa kabeh.

Katjarios Rangga Wajang soemping kana wates sarta mawa hoemboet kaoeng pakeun seba ka ratoe, rehna ratoe keur kasoesahan kapalingan poetri.

Barang katingali, Rangga Wajang nindihkeun hoemboet kaoeng, toeloej dipariksa koe ratoe: „sampean oerang mana mawa hoemboet kaoeng ka dieu?"

Oendjoekan poen Rangga Wajang: „soemoehoen pariksa, koering teh ti dinja ti lemboer Kaoeng ngaloeoek satangkal, kaoelanoen, ari ngaran koering Beunjing meulit.[12] Noe matak ngadeuheus tea mah, koering sedja oeloen koemawoela, tapi taja njapaseba ngan hoemboet kaoeng."

Ngalahir Gadjah Waringin: „sampean naon nja kabisa?"

Ngawalon poen Beunjing meulit: „soemoehoen taja kabisa ngan nepoes keris.”

Saoer Gadjah Waringin: „sampean, lamoen bisa nepoes keris, kaoela sapirang-pirang."

Poen Beunjing meulit hatoer: „soemangga."

Ladjeng ditepoes eta keris.

Kira-kira doeapoeloeh noe geus ditepoes, tatjan keneh bae kapanggih noe dipikahajang tea mah. Lila-lila kapanggih keris noe dipikahajang teh, saoer Beunjing meulit: „nja ieu keris noe sae teh." Ladjeng ditepoes barina loeak-lieuk.

„Sampean oelah djalingeur", saoer Gadjah Waringin.

Ngawalon poen Beunjing meulit: „henteu loeak-lieuk, noen."

Ti dinja pek ditepoes eta keris, pokna:

„ari kieu tepoes eh"
„ari kieu tepoes ah"
„lahdalah;"

barina loempat Beunjing meulit.

Ari geus kitoe, disoesoel koe sararea.

Barang tepi kana sawah rambeteun rek eureun kasoesoel Beunijng meulit, toeloej ngarambet bae bari bobolokot koe leutak.

Ari pokna anoe njoesoel: „euj, soegan aja djelema noe mawa keris ka dinja?"

„Ari tjek noe ngarambet: „teu aja ka dijeu." [ 79 ]Kaca:Verhandelingen van het Bataviaasch Genotschap van Kunsten en Wetenschappen LVIII.djvu/97 [ 80 ]„Ari tjek noe njoesoel: „geuning kawas sampean." Kalieus-kalieusna mah.

„Henteu, kaoela mah ti isoek ge ngarambet bae njatjaran galeng di dieu."

Ti dinja katingali koe Rangga Wajang noe njoesoel njorendang kantong, ari Rangga Wajang njampeurkeun barina imoet kieu pokna: „soegan njandak lemareun, noen, dina kantong, koering toehoereun soengoet, ti isoek teu njeupah."

Tjek noe njoesoel: „rampes, seupaheun mah loba." Toeloej disodorkeun kantongna.

Ari saoer Rangga Wajang: „aloes temen kantongna, sabaraha digaleuhna?"

„Ari dibeulina tiloe roepia koe kaoela."

„Handjakal koerang poerek tiba sakieu." Bari disingset-singset sina pageuh; „beurat naker kantong teh, aja doewitna?"

„Noen", tjek noe boga, „aja doewitna genep baroe dina kantong."

Ari geus kitoe, teu tata-pasini, geledeg bae dibawa loempat eta kantong. Henteu kasoesoel bawaning tarik noe loempat, teu poegoeh ka kaler-kidoelna.

Katjarioskeun Rangga Wajang soemping ka poelo ngadeuheusan ka Koeda Pati Langen Sari, sarta njanggakeun keris; gantjang diasta eta keris.

Ladjeng ti poelo sadajana.

Ari soemping kana wates, kapendak sareng noe ngadjaga ti Koeta Waringin. Ari gantjangna ger bae perang rame pisan, meunang perangna Koeda Pati Langen Sari, ari Gadjah Waringin taloek sarta njanggakeun diri, saraoeh radja-bandana. Geus ditarima koe Koeda Pati Langen Sari.

Katjarioskeun Rangga Wajang dipiwarang ngiberan ka Padjadjaran, rehna Njai Soemoer Bandoeng geus soemping ka wates sarta moendoet dipapag ti Padjadjaran.

Barang ti dinja njaoer goendal, kieu pokna: „goendal, maneh ka dieu mawa koeda, koe aing dek ditoempakan."

Toeloej disanggakeun eta koeda.

„Ari maneh, goendal, moentang kana boentoetna."

Barang ti dinja tjeklak toenggang koeda berebet diloempatkeun, digitik oenggal ngalengkah koedana.

Ari goendalna datang ka oetah oeger; bawaning tjape teu meunang tinggaleun.

Barang soemping ka Padjadjaran, Rangga Wajang loengsoer, ari goendalna pajah teu inget-inget bawaning tjape. Geus reureuh sakeudeung, toeloej dititah ngarit.

Ari Rangga Wajang ladjeng ka paseban, ngadaoehkeun, jen dipiwarang ngiberan, jen Koeda Pati Langen Sari djeung Njai Soemoer Bandoeng geus soemping ka wates. „Sakitoe hatoer kaoela," tjek Rangga Wajang. [ 81 ]Kaca:Verhandelingen van het Bataviaasch Genotschap van Kunsten en Wetenschappen LVIII.djvu/99 [ 82 ]Barang ti dinya budal ti Pajajaran, ku ratu dikĕrsakeun mapag sadayana.

Ari sumping ka watĕs, geus pasondong jeung nu dipapagkeun, lajĕng ka Pajajaran.

Kacarios Kuda Pati Langĕn Sari nyanggakeun saderekna Nyai Sumur Bandung sarĕng kairid ponggawa lima. Hiji Pati Gangsa Wayang, kadua Pati Rangga Wayang, katilu Gajah Hambalang, kaopat Badak Hambalang, kalima Gajah Waringin.

Geus katarima ku Ratu Pakuan, menak urang Pajajaran sarta lajĕng nikah Prabu Gantangan ka Nyai Sumur Bandung. Liwat langkung ramena teu kintĕn-kintĕn sarta tĕtĕp di Pajajaran jumĕnĕng ratu prabu.





[ 83 ]Kaca:Verhandelingen van het Bataviaasch Genotschap van Kunsten en Wetenschappen LVIII.djvu/101 [ 84 ]Kaca:Verhandelingen van het Bataviaasch Genotschap van Kunsten en Wetenschappen LVIII.djvu/102
  1. Tijdschrift voor Ind. Taal-, Land- en Volkenk., dl. XL1X, blz. 1- 159.
  2. Soendasche handschriften, No. 110.
  3. Bij het persklaar maken der teksten volgens de thans algemeen aangenomen spelling „Holle" werd een en ander stilzwijgend verbeterd en aangevuld. In de hierachter volgende teksten is echter de $ door e wedergegeven, omdat de drukkerij over het noodige aantal ë 's niet beschikte.
  4. Djanaprija is bekend uit de Javaansche wangsalan en beteekent: beroemd en vermaard. Sanskrit djanaprija van de mensehen bemind. Zie: Jav. Nederd. Wdb. i. v. djanaprija.
  5. In verband met het hedendaagsche spraakgebruik, dat dina slechts voor op, binnen een kleine ruimte en di in denzelfden zin voor grootere uitgestrektheden bezigt, zou men hier di verwachten. Oudtijds werd dina echter ook in laatstgpnoemde beteekenis genomen, getuige het slot van den steen te Kawali: pakeun heubeul djaja dina boeana, opdat zij lang blijvend overwinnaars zijn in de wereld.
  6. Vriendelijke afkorting van den naam : Soemoer.
  7. Hoe dit geschiedde, vindt men uitvoeriger in den tekst hiervoren, blz. 54.
  8. Deze dient in de tjarita pantoen steeds tot observatiepost en vervoermiddel.
  9. Een valksoort in het lokaal Maleisen van Batavia oeloeng-oeloeng geheeten ; Batawi ora : boeroeng ngek.
  10. Disalea verouderde uitdrukking vermoedelijk beteekenend plassen.
  11. Didadaharanan verouderd part. perf. van dahar, thans korter didahar.
  12. In den tekst hiervoren geeft hij voor van Bodjong Eurih te zijn en Moksel te heeten. Die naam is een aardigheid, een verdraaing van eksel, nietigheid, zie blz. 62.