Verhandelingen BGKW LVIII/All

Ti Wikipabukon
INHOUD van DEEL LVIII
De Ballade NJAI SOEMOER BANDOENG De lotgevallen van TJIOENG WANARA De legende van den LOETOENG KASAROENG Woordenlijst All


[ Jilid ]

VERHANDELINGEN

VAN HET

BATAVIAASCH GENOOTSCHAP

VAN

KUNSTEN EN WETENSCHAPPEN.

DEEL LVIII.

BATAVIA, 'S HAGE,
ALBRECHT & Co. M. NIJHOFF.
1911

[ Percetakan ]

Druk van G. KOLFF & Co. - Bandoeng.

[ - ]

INHOUD van DEEL LVIII.

(Dit Deel bestaat uit vier stukken).


C. M. PLEYTE, De Ballade „NJAI SOEMOER BANDOENG”, met inleidend Voorwoord.

C. M. PLEYTE, De lotgevallen van TJIOENG WANARA, naderhand vorst van Pakoean Padjadjaran, met inleidend Voorwoord.

C. M. PLEYTE, De legende van den LOETOENG KASAROENG, een gewijde sage uit Tji-rĕbon, met inleidend Voorwoord.

C. M. Pleyte, Woordenlijst tot de bovengenoemde teksten.

[ - ]

DE BALLADE

„NJAI SOEMOER BANDOENG”

Eene Soendasche pantoenvertelling

DOOR

C. M. PLEYTE.


OVERGEDRUKT UIT DE

VERHANDELINGEN VAN HET BATAVIAASCH GENOOTSCHAP VAN

KUNSTEN EN WETENSCHAPPEN.


DEEL LVIII.

EERSTE STUK.


BATAVIA, 'S HAGE,
ALBRECHT & Co., MARTINUS NYHOFF,
1910.

[ I ]

DE BALLADE

„NJAI SOEMOER BANDOENG”


Eene Soendasche pantoenvertelling

DOOR

C. M. PLEYTE.




OVERGEDRUKT UIT DE

VERHANDELINGEN VAN HET BATAVIAASCH GENOOTSCHAP VAN

KUNSTEN EN WETENSCHAPPEN.



DEEL LVIII.


EERSTE STUK.


BATAVIA,'S HAGE,

ALBRECHT & Co., MARTINUS NYHOFF,

1910.

[ III ]

VOORWOORD.

De drie hierachter volgende teksten, behooren, gelijk de vroeger medegedeelde overlevering aangaande Raden Moending Laja di Koesoema,[1] tot den cyclus der zoogenaamde tjarita pantoen, epische vertellingen uit het verleden, deels in proza, deels berijmd, die zingend, onder citherbegeleiding, voorgedragen worden.

Onderscheidenlijk zijn deze drie teksten, die wij gemakshalve metA., B. enC. zullen aanduiden, opgesteld in de dialecten van Galoeh, Zuid-Tji-rebon, Bandoeng en Baloeboer Limbangan, d. i. het land van Garoet.

Lezing A. werd door ons verkregen tijdens een verblijf te Tji-amis en omstreken. Op tekst B., destijds vermoedelijk op schrift gebracht door den tolk, tevens translateur voor de Soendasche taal Raden Karta Winata, vestigde onze aandacht de heer C. J. van Haastert, het uiterst kundige, den Soendanees door en door kennende hoofd der „Sakola radja" te Bandoeng, die helaas op zoo treurige wijze ontijdig aan zijn werkkring werd ontrukt.

De laatste karangan maakt deel uit van de handschriften door wijlen den heer K. F. Holle nagelaten en in het Bataviaasch Genootschap van Kunsten en Wetenschappen bewaard.[2]

Aangezien geen tekstkritiek in de bedoeling van deze uitgave ligt, geven de lezingen geen aanleiding tot bizondere opmerkingen; alleen zij vermeld, dat aller taal hoogst onzuiver is, een gebrek dat afschriften van pantoens steeds aankleeft, terwijl nagenoeg alle interpunctie ontbreekt.[3]

Intusschen, wijl in de medegedeelde redacties meerdere woorden en uitdruk- kingen gebezigd zijn, die men in de bestaande woordenboeken tevergeefs zal zoeken, werden de teksten, vooral ten behoeve van Nederlandsche lezers, van een glossarium voorzien, waarin tevens een plaats vonden, de bij het vragen naar de verklaring dezer door mij vernomen gezegden, in zoover die eveneens in de lexica ontbreken. Voor zooveel dit de duiding der in tekst A. voorkomende Tji-rebonsche woorden betreft, mocht ik de meeste toelichtingen ontvangen van Raden Adipati Arija Koesoema Soebrata, Boepati Galoeh, die der lezingen B. en C. werden door mij op verschillende tochten door de Pasoendan verzameld. Bij de samenstelling van de woordenlijst werd Coolsma's Soendaneesch- Hollandsch woordenboek tot uitgangspunt aangenomen; de achter de woorden genoemde synoniemen, voor zoover zij niet in het glossarium zelf voorkomen, zoeke men dus aldaar. x ) '0

J ) [ IV ]Kaca:Verhandelingen van het Bataviaasch Genotschap van Kunsten en Wetenschappen LVIII.djvu/16 [ V ]Kaca:Verhandelingen van het Bataviaasch Genotschap van Kunsten en Wetenschappen LVIII.djvu/17 [ 1 ]

A.

TJARITA

NJAI SOEMOER BANDOENG,

anoe kapigarwa ratoe nagri

KOETA WARINGIN
GIRANG




Katjarita aja hidji nagara, ngaranna Koeta Waringin girang, bogoh koe palataran nagara:

Lemboer semoe noetoer ngidoel,
dengdek ngaler tjobor ngoelon,
lemboer karioeng koe goenoeng,
nandjak djalan ka tjaïna,
ngaranna Sri Katampian,
bogoh koe tata nagara,
lemah loehoer beunang ngoekoer,
lemah poetih beunang ngoekir,
lemah beureum ngagandonkeun,
diawoeran koe keusik seungit,
diawoeran koe batoe boeleud,
tingkaritjeup tingkarireum,
tanding oraj santja mojan,
njieun sitoe tebeh kidoel,
rantja genggong tebeh koelon,
aloen-aloen sewoe tjengkal,
tina midjina saketi,
djeung Toean Batara Toenggal,
pingitan sawidak lima,
babantjong dalapan poeloeh,
paseban lima ngadjadjar,
sok ngelir koetana beusi,
sok ngembat koetana wadja,

[ 2 ]

rogrog boerang malelana,
meunang ngahoentoe kalakeun,
nja eta awisan moesoeh,
moesoeh noe ti mega malang.

Ditingali pandjara beusi dalapan poeloeh lobana paragi noe lolongok kapelengok, noe maling kapanggih, noe nagih ge tara balik deui, sok dikekesek didjieun pangarih; tjadoe balik deui.

Ditingali pandjara babah baroeangna, warna ngaranna, warna roepana: baroeang leunggeuh, baroeang djoebleg, kidang, mandjangan, samber njawa.

Ditingali parabot perang: lisoeng beusi, kampaän beusi, tjalongtjong beusi.

Oraj welang pasarampaj,
babakaoer tebeh kidoel,
kamarangna tebeh wetan,
sapina toedjoeh gantoengan,
ngemplang timahna parigi,
ageungna toedjoeh pembedel,
paragi njedekkeun moesoeh,
reudjeung keur meudjeuhna hoeroeng,
hoeroeng tatadjoeranana,
siang pepelakanana,
melak doekoeh reudjeung manggoe,
melak nangka djeung tjampedak,
korma reudjeung mandalika,
melak gedang djeung bangkoeang,
melak ganas djeung rampenas,
djawer kotok djaringao,
antanan djeung gandaroesa.

Bisi ratoe poejeng nja mastaka, bisi galigir panas-tiris, mo weleh moepoekan njimboeran, tjaroge meunangkeun ratoe, teroes kana babantjong, paseban lima ngadjadjar, teroes kana papatihna di nagara Koeta Waringin, bat kalampitan panakawan kadeuheus noe kasep Koeda-aing-Lengser, Moending Waringin, Koeda Waringin. Aja deui noe panggagahna dahoean ratoe, noe kasep Kalang Soetra Panandoer Wajang, sakitoe reana papatihna.

Tjatoerkeun di padaleman rogrog ingon-ingon ratoe: poer poejoeh boentoetan sakembaran, oetjing tjantel tjandra mawa sakembaran, peusing sihoengan sakembaran, ngadangong banteng lilin sakembaran.

Saha djenengan ratoe?

Moending Keling Poespa Mantri, noe kasep bengker Menak Pakoean, Menak Pelag Padjadjaran, Satria Mangkoekawasa; sakitoe djenengan ratoe.

Endar loba pawarangna,
daroëh baroerej keneh,
noe geulis beunang ngeliran,
noe lendjang beunang ngiwatan,
opat poeloeh poendjoel doea,

[ 3 ]

noe katjatoer mah ngan doea,
anoe geulis Njaï ratoe,
Goerit Hadji Wira Mantri,
parandene aja keneh,
noe geulis Nimbang Waringin,
sakitoe anoe katjatoer,
dirioeng-rioeng koe geloeng,
dipeuseulan koe pinareup.
bisi ratoe njoenggoeh ngidoel,
bisi raden dengdek ngaler,
bisi bengkok koemaoela,
ratoe bendoe palaj taloe,
alam padang poë pandjang,
lakotoj sangkeloh mando,
ret toengkoel barina imoet,
barabat menak noe njembah,
ratoe teh bendoe koe naon,
hariring mantri ngalahir,
goemaligoet ratoe njaoer:
Nji bendoe hojong tataloe,
sapi moending teu sakedik,
koeda domba masih loba,
seug ngoeninga ka paseban,
ka noe kasep Kalang Soetra.

„Goesti, amit, koering rek ka paseban”, tjek pawarang.

„Soemangga Njai”, saoer ratoe, „geura miwarang tataloe rahajat loba, nini-nini, aki-aki, toekang soeling djeung karinding, toengkeb ka hoeloe dajeuh”.

Si-lengser indit ka hoeloe dajeuh, ngoengkoengan nakolan bende. Barang kitoe kadenge koe oerang pilemboeran rahajatna, goedjroed oerang pilemboeran, pokna: „ieu bende nahaon?”

Ari tjek noe saoerang: „bedjana djoeragan oerang tjoetjoerak meres nagara, koempoel ka nagara Koeta Waringin, pinoeh di hoeloe dajeuh, Patih djeung Peredjoerit, Toemenggoeng djeung Saradadoe, Djaksa djeung Goelang-goelang”.

Saoer noe kasep. Kalang Soetra: „Lengser, bedil geus dieusian? geura bawa ka hoeloe dajeuh seungeutan”.

Enggalna bedil toeloej dibarawa ka hoeloe dajeuh, sarta koe Si-lengser toeloej disoendoet bari tjeulina diboentel koe djimpo, bisi katorekan; soet bedil disoendoet:

Pak geletek-geletek goer,
geus tjampoeh anoe tataloe,
tjloeng angkloengna doer bedilna,
geleger mariem dalem,
ear soerak kalangtaka,
goöng sada toemalawong,
ketoek sada oengkoet-oengkoet,

[ 4 ]

daoen tjaringin tibalik,
kadoepak sorana bedil,
daoen klapa tingsariak,
kadoepak sorana tinggar,
toekang soeling djeung karinding,
topeng katoet reudjeung ronggeng,
ngoengkoengan anoe tataloe,
goemaledag-goemaledoeg.
sada goegoer ka pingpitoe,
sada gelap ka limana,
manan koerang ditambahan,
manan repeh ditarikan,
djeug teundeun batan neundeun,
djag toenda batan bawa,
anoe diteundeun sampeureun,
anoe ditoenda bawaeun,
anoe keur pada tataloe,
di nagri Koeta Waringin.

Oerang njatoerkeun sora goöng djeung sora bedil, tjondong rokoj ka nagara Bitoeng Woeloeng, ka noe geulis Soemoer Bandoeng, Talagangsa Bitoeng Woeloeng, Emas beureum Toendjoeng poelo.

Soesah noe geulis Soemoer Bandoeng, ngadadangoekeun noe ngagoeroeh ; soesah teu boga tanjaeun. Ras inget ka saderekna pameget noe keur tatapa dina dasar sagara, noe djenengan Rangga Wajang, aja djangdji memehna indit, soebaja memehna tapa, lamoenna boga kasoesah soepaja digeulngkeun bae.

Ari Nji Soemoer Bandoeng kagoengan rentjang istri, ngaran Njai Oegem, noe sok atjin ngemil pingping moending, njisigna koe samak boetoet, iroeng sakotak djeung mata, boeoekna ngan toedjoeh lambar m^nod pinoeh koe koetoe, koelit beuteung lilimboeheun, paragi ngenggon toembila.

Enggalna Njai Oegem dipiwarangan njajagikeun paroekoejan:

Lakotoj sangkeloh mando,
boel Nji Soemoer Bandoeng ngoekoes,
neundeun saoer toengtoeng koekoes,
panedja ka noe ker^sa,
sarta bari kieu pokna:

„Kang Rangga Wajang geura moelih ti patapaan!”

Teroes rasa ka noe tatapa, lilir tanghi, girap milepas manah, loentjat kana kikisik sagara bari newak roeas djimat Si-oendoer-oendoer ; ngadaweung dina kikisik sagara, bari ngitoeng-ngitoeng pilakoekeun, ngetang-ngetang pilampaheun.

Eling ka doeloer, ka noe geulis Soemoer Bandoeng: „aing teh boga djangdji memeh indit, soebaja memeh tatapa, mana kitoe oge Soemoer Bandoeng boga kasoesah."

Inditna ti pangtjalikan,
loegajna ti pangtapaan,

[ 5 ]

ranggeong toenggang gamparan,
mintdeng lilingga inten,
mendoeng bari papajoengan,
lentang bari pipidangan,
soemping kana ioeh tandjoeng,
kana kalangkang handjoeang,
mipir dina gambir woeloeng,
tjetjetrekan djodjogedan,
egang nintjak djoeroe sindjang,
djalan ditintjak sisina,
tengahna mah pidjagaeun,
soempingna ka aloen-aloen,
aloen-aloen sewoe tjengkal,
pingitan sawidak lima,
goeroedak ka padaleman,
ka noe geulis Soemoer Bandoeng,
kasampak kasondong aja,
ladjeng njaoer kieu pokna:

„Njai, engkang sampoerna soen neda eureun, nama deungdeung kadjeun sono pepes kesang balik deui."

Reret Njai Soemoer Bandoeng:
„bage daweg kembang djambe,
kamajang bagea datang,
kembang tjalik dina tjepil,
anak ing kakara soemping."

Tjalikna papajoen-pajoen ladjeng njaoer, kieu pokna: „Njai, akang rek diadjar tikoro kotakeun, tjareham hajameun, rek diadjar galehgeran ; nanja, koe naon noe matak akang keur tatapa digeuingkeun?"

Wangsoelna Njai Soemoer Bandoeng: „akang, koering gadoeh dedengean, naon eta noe ngagoeroeh; didengekeun di loehoer asa di handap tjondong rokoj ka nagara oerang, nagara reugreug, nagara pageuh, nagara asa ajoen-ajoenan".

Saoer noe kasep Rangga Wajang: „noe matak akang moelih oge ti patapaan, gadoeh dedengean!

Tjeuk noe geulis Soemoer Bandoeng:

„kasab akang sok patanja,
koering mah lalaki gawir,
koering mah lalanang sentar,
koering mah ewer-eweran,
engkang koering mah teu njaho".

Saoer Rangga Wajang: „Njai koedoe njaho bae".

Wangsoelna Njai Soemoer Bandoeng: „engke atoeh engkang, oelah sok soentar-sentar matak kaboer pangatjian."

Seblak ngatja dina dampal panangan, dengdekeun ka tebeh kaler, barakbak nagara dina dampal panangan ; barakbak roehaj anoe tataloe di nagara Koeta [ 6 ] Waringin; geurakeun teuing bagdja deungeun, tjaroge meunangkeun ratoe.

Demi kasaoeran Rangga Wajang: „Njai, hajang kagoengan tjaroge ka ratoe? Soemangga oerang nanjaan ka nagara Koeta Waringin, oerang reboet tjarogena, tjaroge Nimbang Waringin."

Saoer noe geulis Soemoer Bandoeng: „engkang, koering man alim teuing, kawantoe noe geulis Nimbang Waringin sok timboeroean teu poegoeh, toempang tereka ka noe saliwat, sok nampiling semah awewe."

Saoer Rangga Wajang:

„geus koemaha engkang bae,
ngamoek soengkoen perang lawan,
lamoenna arek bitjara,
hamo sabaraha boelan,
dek taroeng sabraha taoen,
mangga Njaï geura dangdan,
ratoe teh oerang tanjaan.”

Saoer noe geulis Soemoer Bandoeng:

„soemangga engkang simkoering,
soemangga toeroen bantajan,
lamoen metoe sapamoendoet,
lamoen roepa sapamenta,
da koering emboeng badarat,
koering hajang toenggang banteng,
banteng lilin semoe gading,
kolotok bentang ranggeujan,
tandoekna salaka domas,
sareng boentoetna banjoe mas,
taroempah tambaga soekra,
tjeker warang oesoe-asa,
koe koering meureun ditoenda,
ditoenda di leuweung ganggong,
dina tangkal kopo tjondong,
sareng dina tjadas ngampar,
mangga engkang pangngalakeun.”

Wangsoelna Rangga Wajang: „Njai, akang man teu loedeung ka leuweung; noe bisa ngala banteng ngan Langen Sari Djaja Mantri Mas Wira Djajamanggala, adi akang, lantjeuk Njai, noe keur tatapa dina Sanghyang dampit noenggal, dipaparin djimat werat sadjagat."

Ari pokna noe geulis Soemoer Bandoeng: „soemangga engkang Rangga Wa- jang, koering pangneangankeun noe kasep Langen Sari.”

Saoer Rangga Wajang: „Njai, djaoeh djoengdjoeng, anggang doa'keun.”

Koleang noe kasep Rangga Wajang:

inditna ti pangtjalikan,
loegajna ti waton randjang,
ranggeong toenggang gamparan,

[ 7 ]

longok ka djorong pendokna,
soreang ka kalangkangna,
ragap kana tjangkeng genteng,
genteng tjangkeng hamo potong,
Dewata anoe ngajoega,
Galoedra tempoehanana,
Banaspati noe ngadjadi,
ka hareup ngarah sadjeudjeuh,
ka toekang ngarah salengkah,
ka hareup ladjoerkeun tineung,
ka toekang ngawawaasan,
soempingna ka noe tatapa,

Watara satoembak, brek tapak dekoe, pok gontowong, pak gantawang, segor noe kasep Rangga Wajang: „raji ieu toeang raka, sampoera soen, kadjeun sono pepes kesang balik deui.”

Djongdjon bae noe kerek noe tatapa.

Rangga Wajang sor ka hareup, toeloej newak toeoer Langen Sari, digeuingkeun teu daek njaring. Rangga Wajang keuheul, ditewak boeloe sotjana, ditongtak koe Rangga Wajang: „raji geura njaring, ieu toeang raka bade aja pitjarioseun!”

Enggalna Langen Sari lilir tanghi, girap milepas manah, njaring barina ambek, pokna: „kana naon ali beusi aing pidekkeunana, hajang hiroep geura oendoer, hajang paeh tagen.”

Saoer Rangga Wajang: „raji, poma oelah waka bendoe, ieu engkang toeang raka noe ngageuingkeun.”

Atjong Langen Sari anoe njembah: „ampoen sarewoe ampoen, soega'n teh lain toeang raka.”

Saoer Rangga Wajang: „deuk diadjar tikoro kotokeun, tjareham hajameun.”

Saoer Langen Sari: „dipiwarang naon koe noe geulis Soemoer Bandoeng.”

Wangsoelna Rangga Wajang: „raji dipiwarang ngala banteng; ari toeang raka teu loedeung ka leuweung. Poen Soemoer Bandoeng ngadjak toeroen bantajan, ngadjak nanjaan ka nagara Koeta Waringin.”

Demi djawabna Langen Sari: „noen soemangga, raji loedeung ka leuweung ngala banteng.”

Koleang noe moelih ti pangtapaan:

manggih moending rarakitan,
manggih koeda papasangan,
moen inten mah sakoeroengan,
tjetjetrekan djodjogedan,
rampajak babadajaan,
ramboet pandjang diroendajkeun,
menod ramboet make gengge,
lain gengge noe galede,
sagede siki sasawi,
beunang narapang koe emas,

[ 8 ]

beunang ngarenjek koe inten,
menak gagah parakosa,
wedoek taja noe ngoengkoelan,
menak manggoelang-manggoeling,
soempingna ka padaleman,
kasampak kasondong aja.

„Njai, engkang sampoera soen.”

Djawabna noe geulis Soemoer Bandoeng: „aeh, engkang, mangga, atoeh oelah tjalik didinja, ka dieu kaloehoer Sala manggoeng:

„mangga oerang dioek tepoeng,
tepoengan sapanandoekan,
anoe geulis Soemoer Bandoeng,
sok hanteu ngamoending pasir,
da hanteu ngagadjah reuma,
hanteu santen doedoek-dadak,
sarolong noe diasorkeun,
sereleng noe dikeserkeun,
gawawak dimadanaän.

„Soemangga engkang, geura ngalemar, didjodjode dimomorekeun, hatoeran djelema hade.”

Tjalik papajoen-pajoen sarta bari ngalemar; hariring noe kasep Langen Sari, pokna: „noe matak akang keur tatapa digeuingkeun, rek aja naon pikarsaeun?”

Saoer noe geulis Soemoer Bandoeng: „engkang, koering pangngalakeun banteng di leuweung ganggong.”

Ari pokna Langen Sari: „Njai, akang teh hanteu njaho di roepa banteng, hajoe atoeh djeung Njai oerang ka leuweung, soepaja ditoedoehkeun bae roepana banteng ngamoekna mah koemaha akang.”

Wangsoelna Njai Soemoer Bandoeng: „soemangga.” Sareng ka rakana Rangga Wajang kieu pokna: „akang Rangga Wajang, mihape nagara, koering rek ka leuweung ganggong.”

Saoer Rangga Wajang: „Njai, noen soemangga.”

Koleang Njai Soemoer Bandoeng ka leuweung djeung rakana Langen Sari.

Mendoeng bari papajoengan,
lentang bari pipidangan,
tjetjetrekan djodjogedan,
leuleus keupat bisa angkat,
leuleus pigeulang panangan,
leuleus batan awi tali,
awi tali anoe ngora,
adat-adat anoe kasep,
anoe kasep Langen Sari,
ngewer sindjang kotak nonggeng,
kotak nonggeng popohoan,
sisi saroeng dina poendoek,

[ 9 ]

boedjoer mah tembong toenggirna,
mipir pasir njoekang lebak,
dina leuweung sakeukeudeung,
soemping kana kopo tjondong,
soemping kana tjadas ngampar.

Saoer Njai Soemoer Bandoeng: „engkang, banteng teh rek ditjaloekan ti dieu bae.”

Tjek Langen Sari: „soemangga kersa Njai.”

Lakotoj sangkeloh mando,
ret toengkoel barina imoet,
boel anoe ngoekoes di leuweung,
neundeun saoer toengtoeng koekóes,
panedja ka noe keresa,
„Banteng lilin sia hiap,
ka dieu tjoendoek ka boekoe,
kadieu datang ka mangsa.
sakeudeungan oelah lila”.

Geus kitoe banteng teh loeak-lieuk ngadenge sora Njai Soemoer Bandoeng; gantjangna koleang banteng anoe njampeurkeun.

Banteng lilin semoe gading,
kolotok bentang rangeujan,
tandoekna salaka domas,
ari boentoetna banjoe mas,
taroempah tambaga soekra,
tjeker warang oesoe-asa,
tjongklang lemboet manggoet-manggoet,
sisirig banteng adean.
soempingna ka anoe geulis,
anoe geulis Soemoer Bandoeng,
eta banteng teh brek depa,
depa moendoet ditoempakan,
ditalian tjinde woeloeng.
banteng ditatap dioesap.

Demi saoer Njai Soemoer Bandoeng ka banteng: „ajeuna oetoen, oerang toeroen bantajan ka nagara Koeta Waringin girang.”

Banteng toeloej oenggeuk, moenna madjar: „soemangga”.

Ari saoer noe geulis Soemoer Bandoeng ka toeang raka: „engkang Langen Sari, ieu geus beunang banteng teh.”

Tjek Langen Sari: „atoeh soemangga Njai, geura angkat”.

Koleang Nji Soemoer Bandoeng,
sarta bari toenggang banteng,
dina leuweung sakeukeudeung,
dina tegal sabengbatan,
mipir pasir njoekang lebak,
leuweung ganggong sima gonggong,

[ 10 ]

kaïna bangban djeung bingbin,
bangban-bingbin bobonelan,
tapok djeung kiara djanggot,
soempingna ka aloen-aloen,
aloen-aloen sewoe tjengkal,
pingitan sawidak lima,
babantjong dalapan poeloeh,
paseban lima ngadjadjar,
soempingna ka padaleman,
ka noe kasep Rangga Wajang.

Saoer Njai Soemoer Bandoeng ka Rangga Wajang, pokna: „engkang, ieu simkoering sampoera soen, neda eureun nama deungdeung, kadjeun sono pepes kesang balik deui.”

Segor noe kasep Rangga Wajang ngawalon: „Njai, banteng koe saha beunangna? akang ajeuna mah, mo inggis ngadjoeroengkeun.”

Saoer noe geulis Soemoer Bandoeng: „beunangna koe noe kasep Langen Sari.”

Ari tjek Rangga Wajang: „Njai, soemangga, atoeh ajeuna oerang toeroen bantajan ka nagara Koeta Waringin, tapi banda Njai koemaha dibawana?”

Enggalna Njai Soemoer Bandoeng njandak tjoepoe djimat, toeloej banda sanagara ditoenggoeloeng ditjoepoean kabeh; beak lenglang, nagara djadi tarikolot.

Saoer noe geulis Soemoer Bandoeng: „engkang Rangga Wajang, ieu banda geus beunang njoepoean, kamanakeun?”

Tembalna Rangga Wajang: „bikeun bae ka Si-ogem.”

Koe noe geulis Njai Ogem, tjoepoe anoe eusi banda sanagara sanggeus ditampanan, dipake paseuk geloeng.

Enggalna Njai Soemoer Bandoeng djeung Si-ogem toeloej toenggang banteng, sarta bari njaoer ka rakana, pokna: „hajoe, engkang, oerang toeroen bantajan tea.”

Demi saoer rakana: „Njai, atoeh soemangga.”

Rangga Wajang njandak djimatna, roeas Si-oendoer-oendoer, Langen Sari njandak doehoeng kaboejoetan, noe ngaranna Si-toendoeng-moesoeh.

Inditna ti pangtjalikan,
loegajna ti waton randjang,
koeriling noe ngala hoerip,
nendjrak lemah toedjoe kali,
mepet bajoe toedjoeh lengkah,
ngarah dawoeh anoe lima,
ngarah poë anoe toedjoeh,
kalapati geus dipoengkir,
kalabaja geus ka toekang,
ka hareup ngarah sadjeudjeuh,
ka toekang ngarah salengkah,
ngabroel-ngabroel ngaboeboehan,
ngembat-ngembat ngabantajan,
bat deuï Den Langen Sari,

[ 11 ]

bat deuï Den Rangga Wajang,
Soemoer Bandoeng toenggang banteng,
ngaleut ngeungkeuj ngabandaleut,
adat Raden Langen Sari,
neglak bari tetembangan,
tjetjetrekan djodjogedan,
rampajak babadajaan,
tara soengkan manggih lawan,
tara emboeng manggih moesoeh,
tara inggis sebit koelit,
tara rempan bentjar dada,
ana toengkoel njoö doehoeng,
ana tanggah santen imoet,
soreang ka kalangkangna,
ragap kana tjangkeng genteng,
genteng tjangkeng hamo potong,
soempingna ka aloen-aloen,
aloen-aloen sewoe tjengkal,
pingitan sawidak lima,
babantjong dalapan poeloeh,
goeroedoeg ka hoeloe dajeuh,
ka nagri Koeta Waringin,
Koeta Waringin beh girang.

Ari tjek noe geulis Soemoer Bandoeng: „engkang, ieu teh nagara naon tea?”

Saoerna Rangga Wajang: „nja ieu, Njai, nagara Koeta Waringin teh".

Toeloej noe geulis Soemoer Bandoeng hatoeran ka rakana, kieu pokna: „engkang, atoeh sae oerang ngarereb heula sakeudeung di dieu.”

Enggalna pada tjalik papajoen-pajoen, bari Rangga Wajang njaoer ka toewang raji: „Njai, nja ieu ka dieu oerang nanjaan teh!”

Ari saoer noe geulis Soemoer Bandoeng: „atoeh lamoen kitoe, ajeuna geura engkang geuwat ngadeuheus ka paseban, ka noe kasep Kalang Soetra, sarta oelah poepoelih arek nanjaan, koedoe poepoelih arek lalandjang boedjang bae.”

Saoer Rangga Wajang: „antosan ka Njai di dieu, engkang rek ngadeuheus ka paseban, ditampa teu ditampa, engkang tangtoe gantjang moelang deui ka dieu.”

Wangsoelna Njai Soemoer Bandoeng: „noen soemangga.”

Enggalna Raden Rangga Wajang indit:

Koleang noe ka paseban,
Ngdak bari tetembangan,
mendoeng bari papajoengan,
longok kadjorong pendokna,
soreang ka kalangkangna,
ragap kana tjangkeng genteng,
anoe gilik boeboedina,
anoe leah lelewana,

[ 12 ]

pantes monjong heheotan,
ngelak bari tetembangan,
soemping ka kalapa gading,
datang ka kalapa gendjah,
mipir dina gambir woeloeng,
soempingna mah ka paseban,
paseban lima ngadjadjar,
kasampak kasondong aja,
pok gontowong pak gantawang,
anoe kasep Rangga Wajang,
barina ngotjopkeun pajoeng.

Demi soerna Rangga Wajang: „ji, Kalang Soetra, ieu akang, sampoera soen, neda eureun nama deungdeung, pepes kesang balik deui.”

Reret noe kasep Kalang Soetra bari njaoer: „aeh, raka, mangga atoeh, oelah tjalik didinja, ka dieu ka loehoer Sala manggoeng, lampit hidji sapotong sewang, oerang dioek tepoeng sapanandoekan.”

Adat Rangga Wajang: bangkong lodor, tjaktjak lewaj; da halal, hade loentjat kana korsi gojang, edeg-edegan dina korsi gojang, sisikoe paseban moeroeboet.

Ret noe kasep Kalang Soetra, saoerna: „raka, raji rek diadjar tikoro kotokeun tjajeham hajameun, rek diadjar galehgeran nanja:

„timana nja lemboer matoeh,
timana nja dajeuh maneuh,
bandjar karang pamidangan,
lemah tjaï kapoetihan,
nagara antjik-antjikan,
maksoed teh arek kamana,
atawa poelang ti mana,
djeung saha deuï nja batoer,
lemboer mana noe didjoegdjoeg,
nagri mana noe disedja,
toetoep djoeroe oempak lintjar,
ajeuna geura tembalan.”

Saoer noe kasep Rangga Wajang: „noehoen sarewoe dipariksa; ari dipariksa lemboer teu pati djaoeh, nagara teu pati anggang, ti nagara Bitoeng Woeloeng.

Ari dipariksa batoer ragem, ditoenda di hoeloe dajeuh, ponggawa tiloe. Ari dipariksa djenengan, noe geulis Soemoer Bandoeng Talagangsa Bitoeng Woeloeng, emas beureum; panakawanana Nji Ogem. Ari dipariksa pamegetna, anoe kasep Langen Sari, pamojokan boedak angon; nja ieu beungeutna noe kasep Rangga Wajang. Ari dipariksa lemboer noe didjoegdjoeg, nagara anoe disaija teu aja, sedja ngadeuheus bae ka adjengan, soeganna ditampa rek miloe hoeroen soedjoed ka ratoe, tangkal ing bakti ka mantri, dek djadjap koemaoela, dek lalandjang dek boeboedjang, hanas aja sawah sabraha baoe keun ninggalina mah koemaha koering, hanas aja toetoeeun sabaraha tjaeng keun koemaha noe geulis Soemoer Bandoeng ningalina mah [ 13 ]Ari saoerna Kalang Soetra: „raka, koering teh mo gantjang-gantjang narimakeun; kawantoe boga doeloer awewe sahidji dianggo geureuha ratoe noe panggeulisna, noe djenengan Njai Nimbang Waringin, sarta sok bedang ti boeboedak, sok timboeroean teu poepoegoeh, toempang terka ka noe saliwat, sok nampilingan semah awewe; perkara ajeuna koemaha noe geulis bae Njai Nimbang Waringin, ditampa teu ditampa.”

Pokna Rangga Wajang: „perkara ieu mah diampihan tjitjing, teu diampihan tjitjing, oepama noe boga nagara ngamoek, soengkoen perang lawan, bitjara mo sabaraha boelan.”

Kalang Soetra per moeriang teu kawajan, rasana, ngan sirikna teu ngahilingkeun ka noe boga nagara. Pok gontowong, pak gantawang, segor njaloekan Si-lengser: „Lengser sia ka dieu!

Torodjol Lengser ti pongpok gedong.

Ai saoerna Kalang Soetra: „Lengser, geura oendjoekeun ka padaleman, ka noe geulis Nimbang Waringin, jen ajeuna aja tatamoe djaoeh, baraja anggang, tampa atawa entong?”

Koleang Si-lengser noe babalapan ka padaleman.

Basana ngentoeg ngagoeroeh,
basana ngentag ngageder,
naradjang kikis paboeïs,
kandang djaga patoelajah,
soempingna ka padaleman,
atjong Si-lengser noe njembah.

„Goesti, ieu abdi, sampoera soen, neda eureun, nama deungdeung pepes kesang balik deui.”

Reret ratoe ti padaleman, hariring mantri, goemaligoet ratoe njaoer, njabda beukas ka panakawan: „Lengser sia dek kamana, poelang ti mana, dipiwarang naon ti paseban koe noe kasep Kalang Soetra.”

Tjek Si-lengser: „goesti, abdi manggoel pioetoes, ngemban piwarangan; dipiwarang ngoendjoekkeun jen aja tatamoe djaoeh, baraja anggang.”

Saoer ratoe: „pangdenge aja semah, semah awewe atawa lalaki?”

Tembalna Si-lengser: „soemoehoen awewe doea, lalaki doea.”

Saoer ratoe: „Lengser, saha ngaranna semah teh?”

Tembalna Si-lengser: „doepi djenenganana noe ka paseban Rangga Wajang, ari noe tiloean deui ditoenda di hoeloe dajeuh, anoe djenengan Langen Sari, Soemoer Bandoeng, djeung panakawanna Njai Ogem; menggahing kasaoeranana: „rek lalandjang rek boeboedjang, rek miloehoeroen soedjoed ka ratoe, tangkal ing bakti ka mantri, djadjap ngawoela ka menak.”

Saoer ratoe: „pangdenge teh, Soemoer Bandoeng?”

Tjek Si-lengser: „goesti, soemoehoen.”

Ari kasaoeran ratoe:

„Lengser geura tampa bae,
eukeur ponteng kanoe koneng,
tjoeëut nineung ka noe hideung,

[ 14 ]

palaj ka noe bangbang awak,
ajeuna mah oeningakeun,
ka kang raka Kalang Soetra,
Soemoer Bandoeng tampa bai,
Noe geulis Nimbang Waringin,
djongdjon-djongdjon ngadangoekeun,
ratoe eukeur sasaoeran,
noe geulis Nimbang Waringin,
gebrag-gebroeg mere semoe,
lelewa teu panoedjoeëun.

Toeloej noe geulis Nimbang Waringin njaoer ka Si-lengser, pokna: „Lengser, dedengean teh aja semah, sabaraha oerang djeung saha ngaranna?”

Tembalna Si-lengser: „ari djenenganana anoe geulis Soemoer Bandoeng Talagangsa Bitoeng Woeloeng Emas beureum Toendjoeng poeloe, Rangga Wajang djeung Langen Sari, sareng panakawanna ngaran Njai Ogem, ari kasaoeranana: rek miloe koemawoela, rek lalandjang rek boeboedjang.”

Saoer Nimbang Waringin: „Lengser, palangsiang ditampa!”

Tjek Si-lengser: „ari saoer toeang raka, Raden Kalang Soetra, koemaha Nimbang Waringin bae, anoe matak henteu gantjang-gantjang ditampa, ajeuna mah agan, geura tjalik ka paseban bae.”

Saoer Nimbang Waringin; „paingan Lengser, aing kekerenjedan dampal panangan, tajoh geus heubeul teu nampilingan semah awewe.”

Nimbang Waringin garetek noe goemamengan, bari sasaoeran: „Lengser, kadjoedi koe aing, kailo koe badan djompo, eta teh Si-soemoer Bandoeng lain rek lalandjang, lain rek boeboedjang, rek nanjaan ka ratoe.”

Enggalna noe geulis Nimbang Waringin sarong si-Lengser toeloej angkat ka paseban.

Koleang noe ka paseban,
garetek noe goemangmengan,
beunangna di samping djangkoeng,
soempingna mah ka paseban,
kasampak kasondong aja.

Barang soemping Nimbang Waringin, ohek, ngareuhak ka Rangga Wajang. Tapi koe Rangga Wajang reuhak ditakis, ditakisna koe geloeng pajoeng, reuhak malik deui kana pipi.

Noe geulis Nimbang Waringin,
goebrag-gebroeg mere semoe,
lelewa teu panoedjoeëun,
timboeroean teu poepoegoeh,
henteu soedi kaantjikan,
matak sebel ngagarindjel,
matak giroek ngagaritjoe.

Saoerna Nimbang Waringin ka toeang raka Kalang Soetra: „engkang, keur naon pigaweëunana Si-soemoer Bandoeng, didjieun pangampih djepit, poerah [ 15 ] noetoe diawoer-awoer, poerah ngedjo ditinggalkeun, poerah ngasoeh boedak ditjiwitan, gero bae tjeurik kaindoengnakeun, didjieun poerah di padaleman, dek bogoh ka doenoengan; engkang poma oelah ditampa, eta teh Si-soemoer Bandoeng arek ngareboet tjaroge koering!”

Reup geuneuk, rai pias Rangga Wajang bari njaoer ka noe kasep Kalang Soetra, pokna: „perkara ajeuna diampihan tjitjing, henteu tjitjing; hanas noe boga nagara ngamoek soengkoen, perang lawan, bitjara mo sabraha boelan, noe geulis Soemoer Bandoeng ditamboeroekeun enggeus koe Njai Nimbang Waringin, toempang terka ka noe saliwat; pendekna koering neda tempo sakedap, rek nejang noe geulis Soemoer Bandoeng ka hoeloe dajeuh, dek dititah menta tjarogena Njai Nimbang Waringin, ajeuna oerang adoekeun bae sakalian.”

Pok Kalang Soetra njaoer ka noe geulis Nimbang Waringin: „tan, mana oge ari sasaoeran koedoe dioekoer, njabda koedoe dioengang, pelengkoeng beukas njalahan.”

Ari tjek Nimbang Waringin: „keun bae, engkang, Si-soemoer Bandoeng djeung koering pilawaneunana; eta mah si Rangga Wajang ambek, geus adatna.”

Enggalna Raden Rangga Wajang toeloej angkat ka hoeloe dajeuh.

Tjetrek noe toenggang gamparan,
menteleng lilingga inten,
gebaj sapoetanganana,
rampit tjaretjet djeung kawat,
paragi njoto noe bentol,
ramboet pandjang diroedajkeun,
menod ramboet make gengge,
lain gengge noe galede,
sagede siki sasawi,
beunang ngagempeng koe inten,
beunang narapang koe emas,
meulit di landean doehoeng,
soemping ka djalan prapatan,
mipir kikis adoe manis,
mapaj mah toeroet bagbagan,
tjoendoekna kana sajoeran,
soempingna ka hoeloe dajeuh,
ka noe geulis Soemoer Bandoeng.

Rangga Wajang toeloej njaoer ka toeang raji, pokna: „Njai, ieu akang geus balik ti paseban!”

Tembalna noe geulis Soemoer Bandoeng: „aeh, engkang, koemaha ditampa atawa henteu?”

Saoerna Rangga Wajang: „ari kasaoeran noe geulis Nimbang Waringin kieu: „noehoen sarewoe, gerah salaksa, soekoer boga pibatoereun; kawantoe geureuha ratoe, noe matak sewel hade ka semah.”

Ari tjek Soemoer Bandoeng: „aeh, engkang, sok ngahadekeun deungeun, poegoeh ngewaeun; geuning ka koering Si-nimbang Waringin goebrag-gebroeg [ 16 ]mere semoe, lelewa teu panoedjoeeun, malah ka koering njarekan meak-meakkeun: si-monjong, si-peot, si-doesoen mdedoeg; koering bejak ditjarekan koe noe geulis Nimbang Waringin, timboeroean teu poepoegoeh, toempang tereka ka noe saliwat. Ajeuna mah, engkang, ari geus teu ditampa oelah keukeuh, soemangga oerang moelih bae, koering mah sieun ditampilingan koe noe geulis Nimbang Waringin.”

Saoer Rangga Wajang: „perkara ajeuna mah, Njai, montong kapalang: oerang ditimboeroekeun enggeus, ditereka enggeus, pendekna meunang teu meunang, oerang penta bae tjaroge Nimbang Waringin, amoek soengkoen perang lawan.”

Tembalna Soemoer Bandoeng: „ari engkang keukeuh kedeuh, nja mangga bae, tatapi koering minta dibantoe.”

Saoer Rangga Wajang: „Njai, montong sok ngaborongkeun akang.”

Seblak Soemoer Bandoeng sarta njaoer: „engkang, ieu banteng lilin kamanakeun?”

Saoer Rangga Wajang: „Njai, asoepkeun bae kana djero tjoepoe, noe dipake paseuk geloeng Nji Ogem.”

Enggalna banteng toeloej ditjoepoean koe noe geulis Soemoer Bandoeng, sanggeus njoepoean banteng, toeloej ngagedogkeun salirana, ngadjadikeun nini-nini, sarta ladjeng arangkat ka paseban.

Geus meunang disamping djangkoeng,
raksoekan saserek sikoe,
inditna ti pantjalikan,
loegajna ti hoeloe dajeuh,
ngaleut ngeungkeuj ngabandaleut,
ngembat-ngembat ngabantajan,
tara soengkan manggih lawan,
tara emboeng nimoe moesoeh,
tara inggis sebit koelit,
tara rempan bentjar dada,
soempingna ka ioeh tandjoeng,
kana kalangkang handjoeang,
mipir dina gambir woeloeng,
montong ditjatoer djaoehna,
montong diteang anggangna,
henteu koengsi dipilemek,
soempingna mah ka paseban.

Toeloej Rangga Wajang njaoer ka noe kasep Kalang Soetra, pokna, „raji, ieu akang, sampoera soen, neda eureun nama deungdeung, kadjeun sono pepes kesang balik deui.”

Tembalna Kalang Soetra: „mangga akang, atoeh oelah tjalik didinja, ieu di dieu ka loehoer Sala manggoeng, lampit hidji sapotong sewang.”

Tjek Rangga Wajang: „da halal”; toeloej loentjat, tjaralik papajoen-papajoen di paseban.

Tjatoerkeun Nji Soemoer Bandoeng,
lakotoj sangkeloh mando,

[ 17 ]

ret toengkoel barina imoet,
tjalikna dina kamalir,
dina kamalir paseban.

Enggalna Nji Soemoer Bandoeng toeloej njaoer ka noe geulis Nimbang Waringin, pokna: „Eteh ieu koering, sampoera soen, neda eureun nama deungdeung kadjeun sono pepes kesang balik deui.”

Ari noe geulis Nimbang Waringin eukeur man ngewa didatangan, enggalna toeloej ngareuhak, ohek bro kana lahoenan Njai Soemoer Bandoeng, tapi andjeunana toengkoel bae.

Goebrag-gebroeg mere semoe,
noe geulis Nimbang Waringin,
lelewa teu panoedjoeëun,
njaoerna tara dioekoer,
njabdana tara dioengang,
pelengkoeng beukas njalahan,
nja koetoe di hoeloe sapoe,
mareman di sajang hajam,
noe geulis Nimbang Waringin,
kalangkoeng kinteur baliweur,
Soemoer Bandoeng ieu deuleu,
nja koedoe deuleu koe beungeut,
nja koedoe bintang koe sotja,
kadjoedi koe pikir aing,
kailo koe badan djompo,
karep sia Soemoer Bandoeng,
laïn karep rek boeboedjang,
laïn karep rek lalandjang,
sia teh edek nanjaan,
nanjaan salaki aïng,
rasa binasa koe aïng,
tatjan ngolohkor babatjok,
tatjan bedjad nja tangkoerak,
koemaki sia Moer Bandoeng,
hajang lakian ka ratoe.
batan kitoe roepa monjong,
kawoewoehan enggeus peot,
roepana doesoen meledoeg,
sia oerang pagoenoengan,
ajeuna aïng teu soedi,
henteu soedi kaantjikan,
henteu soeka kaajaan,
koe sia teh Soemoer Bandoeng,
sia teh geura djor mantog,
bet païngan teuïng aïng,

[ 18 ]

ngan kekerenjedan bae,
nja dina dampal panangan,
geus heubeul teu nampilingan,
henteu nampilingan semah,
hajoe oerang silihawoer,
silihawoer pangaweroeh,
reudjeung oerang silihboera,
silihboera pangabisa,
pada mantekkeun kasakten,
pada ngoembar kaendahan,
djeung sasana boedak ngora,
tjarekna Nimbang Waringin,
aïng daek boga maroe,
njeta boga maroe sia,
lamoen saroea djeung aïng,
njeta saroea geulisna,
ajeuna mah oerang papak,
papak tanding ngadoe djoerit.
papak tanding ngadoe geulis,
nerapkeun balabar kawat,
balabar kawat salembar,
papanggoengan opat poeloeh."

Ohek deui, ohek deui noe ngareuhak ka Soemoer Bandoeng, mani geus nam- broe reuhak dina lahoenan.

Segor noe kasep Rangga Wajang, pokna: „naha sia Soemoer Bandoeng kawas boeëuk beunang mabok bae, ajeuna koe sia geura lawan, ditimboeroekeun enggeus, ditjarekan euggeus, angoer penta bae sakalian tjarogena, ngambek soengkoen, perang lawan!”

Ari saoerna Soemoer Bandoeng ka Nimbang Waringin, pokna: Eteh, moegi oelah bendoe, koering mah sedja rek lalandjang, rek boeboedjang, kitoe soteh ari ditampa, ari teu ditampa mah mo maksa."

Boro toeroes djalma aloes,
klendjer djdema bener,
wong bebet djelema hade,
boro mah geureuha ratoe,
njaoer mah tara dioekoer,
njabda teu dioenggang-oenggang.

„Aeh, Nimbang Waringin, naha njatjapek teh djangdji ngagablag, njarekan: si-monjong, si-peot, si-doesoen mdedoeg, djeung njimboeroekeun teu poepoegoeh, toempang terka ka noe saliwat; mana kitoe ge koe mggeus teu koeat njaroengan njaboekan, ajeuna tjaroge sia kadieukeun bae, soegan mah aing ge koeat njaroengan, njaboekan, dibikeun teu dibikeun koe aing dipenta.”

Hanas ngadjak papak tanding,
sok baë geura nerapkeun,

[ 19 ]

balabar kawat salambar,
djeung nerapkeun papanggoengan,
opat poeloeh teh geura pek,
silihawoer pangaweroeh,
silihboera pangabisa,
oerang ngoembar kaendahan,
teu timoe itoeng goegoeroe,
teu bisa itoeng patanja.

Enggalna noe geulis Nimbang Waringin geuat bae ngarontok, da rasa maneh dilawan koe semah. Barang ngarontok, koe Njai Soemoer Bandoeng ditjentok: bloek nangkoeban, datang ti toekang, disepak: blak nangkarak, datang ti gigir dibanting: bloek njoeoeh. Barang kitoe toeloej bae ngatjir loempat, kawantoe teu bisa males.

Koleang anoe keur loempat,
loempatna ka padaleman,
menta toeloeng ka maroena,
bari boeoek ngariringkik,
soempingna ka padaleman,
ka maroena opat poeloeh,
bari njaoer kieu pokna:
„ajeuna Si-soemoer Bandoeng,
beuki tjoetjoed beuki boeroeng.”

Ditimboerakeun kalah menta tjaroge, diadjak ngadoe geulis ngalawan; „mangga atoeh ajeuna oerang hoeroep koe sararea, sageuj oerang teh eleh koe Si-soemoer Bandoeng, lamoen atjan ngosohkor babatok, bedjad tangkoerak, tatjan poeas koering teh, kongan ngalawan ka priboemi ; soemar.gga geura terapkeun balabar kawat salambar, papanggoengan opat poeloeh.”

Enggalna noe geulis Nimbang Waringin sareng paramaroe-maroe toeloej darangdan, kawantoe noe rek ngahoeroep moesoeh.

Meunang toedjoeh poë toedjoeh peuting Nimbang Waringin ngome geloeng woengkoel.

Seblak menak anoe dangdan,
djeung maroena opat poeloeh,
ka loehoer ngarampa geloeng,
ka handap ngarampa sindjang,
rongkongna ka djero kobong,
ringkangna ka kadjoearan,
njandak kompor panganggona,
rampid teh kompor djeung sisir,
seblak noe geulis meresan,
tjarentik pabalik-balik,
tjarentang papoelang-poelang,
paragi doejoeng njaroenggoeh,
paragi pelet njarantel,
soesoen gdoengna sapoeloeh,

[ 20 ]

neëpna mani salawe,
oempakna geloeng salapan,
ngala djabing ti tjepil,
reana salawe siki,
ngaloemat dina tarangna,
reana salawe lambar,
dikaweul koe iboe leungeun,
disoeroepkeun koe djaridji,
ditepak koe pigeulangna,
sangkan eta gdoeng rantjoeng,
malar rantjoeng ka katoehoe,
mangkana tjapang ka kentja,
tjeplak nonggong koleangkak,
heong geloeng lir badodon,
sedeng odoj sedeng denok,
sedeng loegaj sedeng lendjang,
eta gdoeng hamo oetjoel,
hamo oetjoel koe satahoen,
moal loegaj koe saboelan,
parantos beunang digdoeng,
njandak deuï beubeur beuteung,
beubeur beuteung tjinde beureum,
tjoemeket benten kantjana,
benten noe sadjeungkal tea,
lain benten noe merean,
tjangkeng noe merean kenen,
sindjangna siringsing wajang,
noe mahal ditatar wetan,
parerene ditedoenan,
sok mongplo noe nganggo inja,
saloempir sarangka bitis,
saroebang sarangka awak,
tapak gdoeng djeung kangkaloeng,
siger bengker djeung pamener,
basana anoe disindjang,
kadjeun kendoe lebah boedjoer,
kadjeun langsit lebah birit,
soepaja nangtoeng ka loehoer,
pikeun noengkoes semoe deungeun,
bedang mah teu kanjahoan,
njandak deuï ali tjingtjin,
ali piroes dina tjoeroek,
widoeri dina djaridji,
nganggona geulang dalapan,

[ 21 ]

njandak deuï soeweng rorong,
soeweng rorong tata ganggong,
toetoepna emas talanggong,
dipoentjakan inten ngora,
sereg soeeng didedetkeun,
reup peureum peupeureudeujan,
kadjeun peureus damo sieup,
kadjeun njeuri damo geulis,
sadia beunangna dangdan,
sakabeh pawarang ratoe,
opat poeloeh poendjoel doea,
ngabaris beunangna dangdan,
dangdanna di padaleman,
djeung teundeun di padaleman,
anoe enggeus pada dangdan,

Tjatoerkeun di paseban anoe geulis Soemoer Bandoeng.

Ari tjek Langen Sari: „Njai, atoeh geura dangdan; geureuha ratoe geus dangdan kabeh.”

Djawabna Soemoer Bandoeng: „mangga, tapi engkang, koering anteur heula rek siram ka koelah Djamban rarangan, rek ngoembah reuhak Nimbang Waringin.”

Koleang Nji Soemoer Bandoeng,
inditna ti pangtjalikan,
loegajna ti waton randjang,
leuleus keupat bisa angkat,
leuleus pigeulang panangan,
leuleus batan awi tali,
awi tali anoe ngora,
ditjoekangan monjet mandah,
manan potong kalah ngdaj,
enggeus soemping kana koelah,
nja eta Djamban larangan,

Saoer Soemoer Bandoeng: „Engkang, geura antosan, koering rek siram, ngoembah reuhakna Nji Nimbang Waringin,”

Ketjeboer noe geulis mandi,
Soemoer Bandoeng kokodjajan,
ngaroeroe oenggal boeboekoe,
dikasaj oenggal roeasan,
nja keusik-keusik barentik,
nja tjadas-tjadas lalesang,
pake siram koe noe geulis,
anoe geulis Soemoer Bandoeng,
noe hideung sariga teuleum,
noe hedjo sariga dano,
parantos beunangna siram,

[ 22 ]Saoer Soemoer Bandoeng: „engkang, soemangga oerang moelih ka paseban, da parantos siram teh.”

Koleang noe ka paseban,
mendoeng bari papajoengan,
dek ngaroengroeng manggih moesoeh,
soempingna teh ka paseban,
seblak Soemoer Bandoeng dangdan,
rongkongna ka djero kobong,
ringkangna ka kadjoearan,
njandak kompor panganggona,
rampid komporna djeung sisir,
seblak noe geulis meresan,
tjareutik pabalik-balik,
tjarentang papoelang-poelang,
hapoer kembang galing moentang,
paragi doejoeng ngaroenggoeh,
paragi pelet njarantel,
soesoenna gdoeng sapoeloeh,
neëpna mani salawe,
oempakna mani salapan,
ngalaloemat dina tarang,
nepak gdoeng koe pigeulang,
tjeplak nonggong koleangkak,
ngaheong sada badodon,
sedeng odoj sedeng denok,
sedeng loegaj sedeng lendjang,
sedeng gindi sedeng geulis,
parantos anoe digdoeng,
njandak deuï beubeur beuteung,
beubeur beuteung tjinde beureum,
tjoemdkd benten kantjana,
benten noe sadjeungkal tea,
lain benten noe merean,
tjangkeng noe merean kenen,
sindjangna giringsing wajang,
noe mahal di tatar wetan,
mahal oge ditedoenan,
sok mongplo noe nganggo inja,
saloempir sarangka bitis,
saroebang sarangka awak,
tapoek gdoeng djeung kangkaloeng,
siger bengker djeng pamener,
basana anoe disindjang,
kadjeun kendoe lebah toeöer,

[ 23 ]

kadjeun kendoe lebah boedjoer,
kadjeun langsit lebah birit,
soepaja nangtoeng ka loehoer,
makana njoewar da handap,
ambeh babari ngalengkah,
parantos anoe disindjang,
ali tjingtjin dina tjinggir,
ali piroes dina tjoeroek,
widoeri dina djaridji,
nganggona geulang dalapan,
soeeng rorong tata ganggong,
toetoepna emas talanggong,
dipoetjakan inten ngora,
sereg soeeng didedetkeun,
ret bentik ngalingga manis,
sadia beunangna dangdan,
noe geulis Nji Soemoer Bandoeng.

Oerang toenda tjarita noe geus dangdan.

Oerang njatoerkeun noe kasep Kalang Soetra, enggalna njaoer ka Si Lengser, pokna: "Lengser, koe sia bende geura takol, koempoelkeun rahajat oerang kabeh".

Toeloej Si Lengser geuat indit bari nakolan bende. Mani ngoengkoeng sora bende di aloen-aloen, enggalna goedjroed oerang pilemboeran rahajatna; pok ieu: "bende naon?" pok ieu: "bende naon?"

Ari tjek noe saoerang: "bedjana djoeragan oerang rek papak tanding ngadoe kageulisan; koempoelan patih, perdjoerit, toemenggoeng, soldadoe, djaksa, goelang-goelang pada njarandak parabot kabeh, geus heurin oesik kasaeor koe tangtoeng di nagara Koeta Waringin girang, endar noe nawarkeun balabar kawat, papanggoengan opat poeloeh". Barang geus kitoe noe kasep Kalang Soetra toeloej njaoer ka Langen Sari, pokna: "Langen Sari, geura man, doeloer silaing bawa, ajeuna oerang adoekeun kageulisanana!"

Ari tjek Langen Sari: "mo enja semah noe heula, koedoena ge priboemi noe ti heula; geura man, pawarang ratoe tembongkeun". Toeloej Kalang Soetra njaoer ka Si-lengser, pokna: „Lengser, geura kaloearkeun pawarang ratoe, djeung sia koedoe manggoel pajoeng iringkeun kana balabar kawat salambar".

Lengser sanggeus beunang dangdan, toeloej geuat ngalaan sosi lawang padaleman. Barang geus diboeka lawangna, riab pawarang ratoe opat poeloeh poendjoel doea, arangkat ka aloen-aloen kana balabar kawat salambar, ngalioed pawarang ratoe dina papanggoengan.

Ear soerak kalantaka,
morobot lemboer panorop,
saraoeh roetjoekna beusi,
tjampoer djeung boerang malela,
toembak tjagak paloe beusi,

[ 24 ]

pinoeh dina aloen-aloen,
limpas di djalan prapatan,
noe laladjo ngadoe geulis.

Kotjapkeun noe kasep Langen Sari, barang ningal jen pawarang ratoe geus riab, geuat bae njandak doehoeng kaboejoetan djeung ali beusi galigiran. Noe kasep Rangga Wajang njandak roeas djimat Si-oendoer-oendoer, bereset anoe dikandoeng Nji Soemoer Bandoeng. Enggalna bral bae kana balabar kawat salambar.

Inditna ti pangtjalikan,
loegajna ti waton randjang,
koeriling noe ngala hoerip,
nendjrag lemah toedjoeh kali,
mepet bajoe toedjoeh lengkah,
ngarah dawoeh anoe lima,
ngarah poë anoe toedjoeh,
koleang gandeuang angkat,
tjetjetrekan djodjogedan,
rampajak babadajaan,
tjawet poeril poepoerikil.

Bat Rangga Wajang djeung Langen Sari, bat deui Soemoer Bandoeng djeung panakawanna Nji Ogem, soemping kana balabar kawat salambar.

Barang geus soemping ka aloen-aloen, geuat noe kasep Kalang Soetra mapagen bari pokna: „geura pek, geura lawanan koe Soemoer Bandoeng".

Ari tjek Langen Sari : „priboemi heula, geura pek kana balabar kawat salambar!"

Enggal geureuha ratoe noe opat poeloeh toeloej loentjat kana balabar kawat.

Ari noe geulis Soemoer Bandoeng ngan ngadoekeun panakawanna, saoerna: „Nji Ogem, panglawankeun pawarang ratoe noe opat poeloeh!"

Toeloej Nji Ogem ngagedogkeun salirana, ngadjadikeun noe geulis taja tandingna.

Barang geus kitoe, Nji Ogem toeloej dihapit koe moesoehna noe opat poeloeh.

Langen Sari pok njaoer: „Patih, Perdjoerit, Toemenggoeng, Soldadoe, masing awas! geura deuleu koe beungeut, lintang koe sotja, geulis mana doeloer dewek, djeung pawarang ratoe?"

Tembalna Patih, Perdjoerit, Toemenggoeng, Soldadoe: pok ieu „geulis noe tengah".

Ari tjek Rangga Wajang: „koemaha katarana geulis?"

Tembalna Patih djeung sararea, pokna: „geloengna pantjoeh, panganggona rapat, tjahajana teu aja anoe ngoengkoelan".

„Koemaha pawarang ratoe katarana eleh?" tjek Langen Sari.

Djawabna Patih djeung sararea: „noe doea poeloeh teu bisa nganggo, kararendoe papakeanana; noe doea poeloeh deui teu bisa digeloeng". Pok ieu „eleh", pok ieu: „eleh pawarang ratoe noe opat poeloeh!" Ngadjerit Nimbang Waringin, pokna: „Soemoer Bandoeng sia ngeleh-ngelehkeun priboemi, hajoe djeung aing sia pilawaneunana!"

Loentjat Nimbang Waringin djeung maroena Nji-djoerit Hadji kana balabar kawat salambar. Nja kitoe deui noe geulis Soemoer Bandoeng geuat loentjat; toeloej dihapit koe moesoehna noe doea. [ 25 ]Tjek Langĕn Sari: „masing awas patih, perdjoerit, geulis mana Soemoer Bandoeng djeung Nimbang Waringin atawa Nji-djoerit Hadji?"

Goedjroed sanagara, pokna: „geulis semah, geulis semah."

Tjek Langĕn Sari: „koemaha katarana?"

Djawabna djaksa: „ari Soemoer Bandoeng gĕloengna pantjoeh, panganggona rapat, anoe matak djadi kasilĕp pawarang ratoe noe doea."

Saoerna Rangga Wajang: „koemaha katarana eleh geureuha ratoe?"

Djawabna djaksa: „Nji-djoerit Hadji bĕnĕr panganggona rapat, gĕloengna pantjoeh, ngan handjakal garareuneuk teu aja tjahjaan. Ari Nimbang Waringin gĕloengna saroea, panganggona saroea, ngan handjakal oerat tarangna sagĕde haloe loeloempang, pangaroeh djĕlĕma bĕdang."

Gĕr noe soerak dialoen-aloen, pokna: „geureuha ratoe eleh deui, geureuha ratoe eleh deui!"

Nimbang Waringin keuheuleun ka Soemoer Bandoeng, ari pokna: „ajeuna Soemoer Bandoeng, oerang papandjang-pandjang boeoek."

Tjek Langĕn Sari ka Soemoer Bandoeng, pokna: „lawan bae."

Nimbang Waringin djeung Soemoer Bandoeng toeloej loentjat kana balabar kawat; baradal ramboetna dioedar.

Tjek Rangga Wajang: „oerang Koeta Waringin, deuleu koe beungeut, lintang koe sotja, pandjang mana ramboet Soemoer Bandoeng djeung Nimbang Waringin?"

Djarawabna: „saroea! saroea! saroea!"

Ari tjek Rangga Wajang: „tjik deupaan."

Barang pek dideupaan, noe geulis Nimbang Waringin aja opat deupa, ari noe geulis Soemoer Bandoeng aja lima deupa; djadi geureuha ratoe eleh sadeupa, toeloej sakabeh ngomong: „eleh."

Djĕrit nangis Nimbang Waringin bari njaoer, pokna: „katjida teuing sia Soemoer Bandoeng ngeleh-ngelehkeun priboemi, manan oetjoel kalah boeroek, hajoe, ajeuna oerang patapis-tapis dina kĕris."

Tjek Rangga Wajang: „Soemoer Bandoeng geura lawan bae."

Enggalna Njai Nimbang Waringin toeloej njandak doehoengna toeang raka Raden Kalang Soetra bari loentjat kana balabar kawat, didioekan doehoeng perahna.

Soemoer Bandoeng nja kitoe deui njandak doehoengna toeang raka Raden Langĕn Sari sarta barina loentjat kana balabar kawat, didioekan doehoeng tjongona.

Saoer Rangga Wajang: „tapis mana doeloer Kalang Soetra djeung doeloer dewek?"

Pokna noe rea: „tapis keneh Soemoer Bandoeng."

Tjek Rangga Wajang: „koemaha katarana tapis?"

„Ari Soemoer Bandoeng mah dioekna dina tjongo doehoeng, sarta kawatna teu mĕlĕndoeng", tjek sararea.

„Na koemaha ari Nimbang Waringin?" tjek Rangga Wajang.

Pok noe rea : „ari Nimbang Waringin mah dioekna dina landean sarta kawatna mĕlĕndoeng".

Gĕr soerak sanagara: „Nimbang Waringin kawon".

Pok deui Nimbang Waringin, njaoer: „Soemoer Bandoeng, hajoe, ajeuna [ 26 ]oerang silihawoer koe pangaweroeh, ajeuna oerang paloba-loba banda".

Tjek Rangga Wajang ka Soemoer Bandoeng: „geura lawan bae, montong inggis".

Toeloej noe geulis Soemoer Bandoeng njaoer ka panakawanna Nji Ogĕm, pokna: „Ogĕm, geura kadieukeun tjoepoe tea".

Enggalna tjoepoe toeloej disanggakeun koe Nji Ogĕm; sanggeus ditampanan tjoepoe teh toeloej ditaplokeun koe noe geulis Soemoer Bandoeng, nja ngadjadi barang sabeulah aloen-aloen.

Demi pokna Langĕn Sari: „heh, oerang Kota Waringin, banda geura toembakankeun loba mana?"

Mimitina noembakan barangna Njai Nimbang Waringin: loehoerna opat ratoes toembak, lĕgana opat ratoes toembak pasagi. Geus kitoe noe Njai Soemoer Bandoeng: loehoerna lima ratoes toembak, lĕgana lima ratoes toembak pasagi; djadi noe eleh Nimbang Waringin.

Gĕr sanagara soerak kabeh, „pawarang ratoe eleh, pawarang ratoe eleh!"

Tjek Nimbang Waringin: „sia, Soemoer Bandoeng, beuki tjoetjoed, beuki boeroeng; aing kieu eleh, kieu eleh, hajoe, ajeuna oerang paseungit-seungit tai".

Saoerna Langĕn Sari ka Soemoer Bandoeng: „geura lawan bae, wajahna meureut andjeun".

Tjatoerkeun Nimbang Waringin meunang toedjoeh poë toedjoeh peuting tatamboel tjĕngkeh, tjabe areuj, djeung sagala kĕmbang-kĕmbang noe sarareungit.

Kotjapkeun Nji Soemoer Bandoeng, lakotoj sangkeloh mando, boel ngoekoes; neundeun saoer toengtoeng koekoes, panĕdja ka noe kĕrĕsa. Dĕmi saoerna: „Soenan Iboe, koering njoehoenkeun boboreh Batara Goeroe".

Tidinja harita diragragan tjoepoe ti sawargaloka, kĕploek kana lahoenan Soemoer Bandoeng, eusina boboreh Batara Goeroe, seungitna angin-anginan, tĕroes kana dangdaoenan, njirĕt kana tatangkalan, watara toedjoeh djongdjonan.

Ajeuna oerang tjarioskeun deui Njai Nimbang Waringin saoerna: „Lengser, geura tandean aing rek ngising."

Koe Si Lengser oepih ditengkorkeun, pokna: „gan, hĕmpet bisi ngadjoeroeloeng!"

Barang ngambeu tai Nimbang Waringin, Si Lengser oetah.

Ari noe geulis Nji Soemoer Bandoeng mah koe akal keneh bae, nja eta boborehna Batara Goeroe noe didjieun tai; toeloej njaoer ka rakana Rangga Wajang, pokna: „ĕngkang, koering rek ngising."

Enggalna koe Rangga Wajang dipangnengkorkeun oepih, toeloej koe Soemoer Bandoeng ditamplokeun boborehna Batara Goeroe kana oepih tea.

Tjek Kalang Soetra, pokna: „Langĕn Sari, geura man, adoekeun taina".

Tembalna Langĕn Sari: „koedoe priboemi ti heula."

Kalang Soetra toeloej njaoer ka Si Lengser: „Lengser geura bawa tai Nimbang Waringin".

Si Lengser ngahoelĕng bari pokna: „wajahna bae da noe ngawoela".

Si Lengser mawana tai Nimbang Waringin, diharoedoeman sarta bari tanggah leumpangna, lamoen toengkoel da sok ongkek.

Barang datang ka pangadoean, djĕlĕma sanagara aroetah kabeh, baoeëun tai Nimbang Waringin. [ 27 ] Toeloej Langen Sari geuat mawa tai Soemoer Bandoeng bari pokna: „koemaha ieu tai Soemoer Bandoeng?"

Barang geus diteundeun dina pangadoean, djĕlĕma sanagara Kota Waringin patoebroek-toebroek, paheula-heula, pada njolek pada ngadahar, da poegoeh boborehna Batara Goeroe; goedjroed djĕlĕma sanagara pokna; „seungit tai Soemoer Bandoeng."

Nimbang Waringin toeloej nangis bari pok deui njaoer: „Soemoer Bandoeng, ajeuna tina sia ngeleh-ngelehkeun bae ka aing, manan oetjoel kalah boeroek; hajoe, ajeuna oerang ngadoe moending, aing boga moending adoe, poepoendakanana oge mani tiloe tangkeup".

Tjek Soemoer Bandoeng ka toeang raka pokna: „ĕnkang Langĕn Sari, koemaha geuning eta ngadjak ngadoe moending?"

Tjek Rangga Wajang: „oerang lawan bae", sarta bari njaoer ka Kalang Soetra pokna: „Kalang Soetra, aing menta tempo deuk njokot heula moending, da digadoehkeun di anoe gadoer; beh ditoena doea poë, beh dieuna sapoë."

Sanggeus kitoe, toeloej Rangga Wajang njaoer deui ka raina Soemoer Bandoeng, pokna: „Njai, akang djaoeh djoengdjoeng anggang doakeun". Djawabna noe geulis Soemoer Bandoeng: „soemangga ĕngkang."

Koleang angkat noe kasep,
anoe kasep Rangga Wajang,
basana ngadjoedjoer doeloer,
ka tĕgal si-awat-awat,
njorang leuweung sakeukeudeung,
njorang tĕgal sabengbatan,
soempingna ka aki-aki,
Aki-aki Pangalasan.

Barang soemping Rangga Wajang, ngahoelĕng ningali moending; reret ka Aki Pangalasan; noe keur ngoentaj bae bari noenggoean moending keur anakan.

Saoer Rangga Wajang: „Aki, sia keur naon?"

Dĕmi djawabna: „keur noenggoean moending bari ngoentaj; ari agan teh, bade ka mana?"

„Koela teh keur njiar moending Aki", tjek Rangga Wajang.

„Moending pantar koemaha, di koering oge aja noe pantar djeung moending Nimbang Waringin", tjek Aki Pangalasan.

Saoer Rangga Wajang: „ah, tjoemah ari noe gĕde mah, ngadenge soerak meureun kaboer, hajang noe lĕmboet keneh, tah eta eneng geus sabraha peuting oemoerna?"

„Kakara sapoeloeh peuting," tjek Aki Pangalasan.

Saoer Rangga Wajang: „pantar kitoe, sabaraha hargana?"

Djawabna Aki Pangalasan: „eta eneng mah mangga bae, abdi ngahatoeranan."

Sanggeus kitoe, eta eneng toeloej diringkoes, digembol koe djimpo bari njaoer pokna: „Aki doakeun ieu eneng sing pogot ngegel kontol, djeung koe koela didoakeun sia Aki masing tereh hilang".

Rangga Wajang sanggeus njaoer kitoe, ladjĕng angkat bari mawa eneng. [ 28 ]

Rangga Wajang babalapan,
sarta djalanna ka leuweung,
barina ngagembol eneng,
mipir pasir njoekang lĕbak,
soempingna ka aloen-aloen,
ka noe geulis Soemoer Bandoeng.

Tjeuk noe geulis Soemoer Bandoeng: „ĕngkang, koemaha moending teh, meunang atawa hĕnteu?"

Saoerna Rangga Wajang: „meunang, tah ieu dina gembolan".

Kĕdĕproek enengna titingkoeheun, sanggeus beunang ngalaan ringkoesanana.

Ari pokna Soemoer Bandoeng: „engkang, keur naon ieu eneng, da mo koeat diadoekeun!"

Saoerna Rangga Wajang: „keun heulaanan, sina meunang toedjoeh poë, ĕngke di mana ĕnggeus pogot njoesoe diadoekeun".

Tjatoerkeun noe kasep Kalang Soetra njaoer ka Rangga Wajang, pokna: „mana moending teh, meunang ta henteu."

Wangsoelna Rangga Wajang: „boer bae moending silaing geura kĕntjarkeun."

Tidinja dikĕntjarkeun koe Si Lengser moending Nimbang Waringin; gĕr pada njoerakan, moending toeloej brĕk tĕpak dĕkoe barina boentoetna njawĕt.

Koe noe kasep Rangga Wajang, eneng teh, diasong-asongkeun ka moesoehna, eneng toeloej totondjolan, sosongkolan maroekankeun indoengna. Barang dikĕntjarkeun eneng njĕwoek ka moendingna Nimbang Waringin, dibanting koe moending Nimbang Waringin eneng teh ngentja, ngĕdjat ka katoehoe, toeloej moending neunggar, barang diteunggar eneng loentjat ka toekang ngegel kontol moending ganjol pageuh pisan; goeroedoeg moending Nimbang Waringin kaboer, totondjolan, sosongkolan, eneng teh ngan montel bae.

Enggalna ear soerak kalangtaka, goedjroed sanagara njoerakan: „moending Nimbang Waringin eleh".

Nimbang Waringin tambah keuheuleun ka Soemoer Bandoeng, enggalna toeloej ngarontok. Barang ngarontok koe noe geulis Soemoer Bandoeng ditjĕntok; bloek nangkoeban, datang ti toekang disepak, blak nangkarak. Barang rek ngarontok deui, ditewak ramboetna Nimbang Waringin teu tempo deui salirana diïrik koe Soemoer Bandoeng.

Geus kitoe djĕrit noe nangis,
nja eta Nimbang Waringin,
menta toeloeng ka maroena,
maroena noe opat poeloeh :
„geuat geuat mangka gantjang,
kami ajeuna diïrik,
koe ngaran si-Soemoer Bandoeng."

Boeroedoel pawarang ratoe noe opat poeloeh, toeloej pada ngahoeroep ngarontok ka Soemoer Bandoeng, patoempang tindih. Tapi Soemoer Bandoeng mah, tjlok di tĕngah, barang maroena Nimbang njabok, ana keuna, ka maroena keneh bae.

Gantjangna Soemoer Bandoeng menta toeloeng ka rakana Raden Langĕn [ 29 ]Sari, pokna: „ĕngkang, geura toeloengan, koering dihoeroep koe sararea!"

Barang oeninga Langĕn Sari, reup geuneuk raj pias, djĕbet katorekan, tjawĕt poeril poepoerikil, toeloej geuat newak geureuha ratoe noe opat poeloeh, sarta dialoeng-aloengkeun ka padalĕman, paboerantak geureuha ratoe.

Kalang Soetra barang ningali, reup geuneuk raj pias, saoerna: „Langĕn Sari, pĕrang make digoegoeloekeun, sia mah djeung aing pada lalaki, deuleu kana naon ieu ali beusi aing pibĕkeunana".

Ari tjek Langĕn Sari: „bĕk bae kana naon koemaha karĕp sia: hajang oedoeh kana tjadoek, hajang teuas kana tarang, bĕnĕrkeun kana sotja pisan tamba lamoer."

Enggalna Kalang Soetra ngarontok ka Langĕn Sari, tapi koe Langĕn Sari ditjĕntok, bloek nangkoeban, datang ti toekang disepak, blak nangkarak, datang ti gigir dibanting, bloek njoeoeh; barang njĕwoek rek neunggar papaliwat, ditewak koe Langĕn Sari, kiliwing dioewang-awing.

Saoer Langĕn Sari: „kana naon ali aing pibĕkeunana?"

Djawabna Kalang Soetra: „montong loba tjarita, geura bĕk bae, kana naon kahajang sia".

Djengke, Langĕn Sari njabok Kalang Soetra mani nongtrongan sada kohkol.

Ari tjek Kalang Soetra: „pek toedjoeh likoer kali deui mah."

Saoer Langen Sari: „sia totorog menta emboh, menta hoeöet ka noe noetoe, loba di aing oge sakitoe mah".

Enggalna dipaoet doehoeng Langĕn Sari noe ngaran si-toendoeng moesoeh, dioelangkeun kana sotjana, ngagĕndjreng toetoeh tonggongna, gorolong ditĕwĕk didĕdĕtkeun, njoed-njĕd, manan teurak kalah ngĕloek.

Tjek Kalang Soetra: „Langĕn Sari, ajeuna dewek rek malikeun!"

„Seug geura malikeun" saoer Langĕn Sari.

Toeloej geuat Kalang Soetra newak Langĕn Sari sarta barina njabok, djengke, kalah mangplangan sada kohkol, ngĕntoeng sada toetoenggoelan.

Tjek Langĕn Sari: „pek toedjoeh likoer kali deui mah".

Saoer Kalang Soetra: „totorog menta emboh, deuleu kana naon doehoeng dewek noe ngaran si-sĕmpana tjondong nantjĕbna."

„Pek bae, karĕp sia", tjek Langĕn Sari.

Barang ditinggangkeun:

Kana sotjana ngagondjrang,
toedjoeh tjangkeng ngagereleng,
noetoeh tonggong ngagorolong,
ditĕwĕk djeung didĕdĕtkeun,
didĕdĕtkeun kalah njoednjĕd,
doehoeng teu daekeun neurak,
pĕrang geus taja pakarang,
Langĕn Sari teh ditewak,
ditewak pananganana,
sarta dideupa dadana,
ditintjak indoeng soekoena,
disĕndal koe Kalang Soetra,

[ 30 ]

bet kalah bĕngkoeng pamikoel,
hitoetna ge teu kasered.

Saoer Kalang Soetra: „Langĕn Sari, sia mah ngadjĕboeg ngadjangkar haoer."

„Djangkaran mah tjektjekan, kadekan; soengkal koe haloe toedjoeh", tjek Langĕn Sari.

Saoer Kalang Soetra: „ridoe pĕrang mamawa haloe".

„Seureuh beureum nanggeuj tangkaj, tjetek nja wawanen, ka aing sia goegoeroe kawĕdoekan", tjek Langĕn Sari.

Saoer Kalang Soetra: „kitoe patoet; manan aing rek goegoeroe, anggoeran aing rek ngaroeroekeun ka sia!"

Wangsoelna Langĕn Sari: "naha aing geuning teu kasered".

„Meureun maneh tanaga noe euweuh", tjek Kalang Soetra.

Wangsoelna Langĕn Sari: „tjoba, ajeuna kari aing malikeun".

„Baeu, geura malikeun", tjek Kalang Soetra.

Enggalna Langĕn Sari geuat newak pananganana Kalang Soetra, deupa dadana, tintjak indoeng soekoena, dĕmpoel koe toeöer, seundak koe Langĕn Sari; pĕk gĕlĕtĕk noe pĕrang galoengan.

Kalang Soetra teu bisa ngalaga pĕrangna.

Ana toengkoel bĕk ti loehoer,
ana tanggah bĕk ti handap,
ana dek ngoelang disamboet,
gobangna pagalang-galang,
pĕndokna patjorok-tjorok,
kĕrisna pahĕmpik-hĕmpik,
ana dek ngengtjang ditewak,
ana kokang bĕk ditadjong,
ari nangkarak dileak,
nete sĕmplek nintjak sĕmplak,
njoeroewoek kawas boeroedjoel,
gĕnĕp-gĕnĕp wĕlas deupa.

Beuki lila, beuki teu bisa ngalaga pĕrangna Kalang Soetra.

Naradjang kaoeng nganjoendjoeng,
naradjang wahangan njengtjang,
kapoel beunangna taroeng,
kaala beunangna tapa,
dek taroeng sabraha taoen,
dek pĕrang sabraha boelan,
diseundak ka tĕbeh kidoel,
manggih toenggoel digoesroekkeun,
manggih tjatang digasahkeun,
nodjer kana goenoeng roegroeg,
nintjak kana tjadas rĕmpag,
nja tjatang pagalang-galang,
nja kaï patoempang tindih,

[ 31 ]

djeung naradjang korod bongbong,
naradjang ka hoë pones,
toeöerna beak koe tjoetjoek,
bintjoerang beak daronglak,
naradjang lĕbak koelinglang,
ngontong ditjatoer djaoehna,
ngontong diteang anggangna.

Langĕn Sari djeung Kalang Soetra pĕrangna dongkap ka laoetan kidoel, sarta ladjĕng pĕrang di laoetan.

Djeug teundeun anoe pĕrang di laoetan.

Tjatoerkeun deui pĕrang noe geulis Soemoer Bandoeng djeung Nimbang Waringin.

Barang geus keuheuleun pĕrangna, Soemoer Bandoeng toeloej loempat ka padalĕman, enggalna lĕbĕt kana kĕndi sopal hatoeran ratoe; koe Nimbang Waringin dioedag titewak kĕndi bari dibeubeutkeun.

Soemoer Bandoeng loentjat ngadjadi simeut soendang djangdjang salaka.

Nimbang Waringin toeloej ngadjadi kerak poetih, barang rek njambĕr simeut, Soemoer Bandoeng geuat malik ngadjadikeun alap-alap.

Barang kerak poetih rek disambĕr, lĕs leungit, nja ngadjadi deui Nimbang Waringin. Kitoe deui alap-alap lĕs leungit, timboel Soemoer Bandoeng.

Ditewak Soemoer Bandoeng koe Nimbang Waringin, lĕs leungit, ngadjadi goenoeng leungeut. Nimbang Waringin ngarogo bari ngadjadi seuneu; seak leugeut koe seuneu. Leungit leugeut, timboel ĕmbĕl, seuneu teu neurak kana ĕmbĕl, lĕs leungit ngadjadi bĕloet poetih; soep, njoesoep kana ĕmbĕl.

Soemoer Bandoeng ngahoelĕng sakĕdet metra, toeloej lĕs leungit, ngadjadikeun tjadas herang kantjana. Beloet poetih lĕs leungit, ngadjadi linggis beusi; linggis noegaran tjadas koe maneh. Tjadas leungit, timboel hoedjan wadja; linggis beusi boeboek koe wadja.

Lĕs linggis, ngadjadi Nimbang Waringin ngahoelĕng bari pokna: „aing njarĕri teuing awak".

Hoedjan wadja leungit, ngadjadi deui Soemoer Bandoeng. Barang rek newak Nimbang Waringin; lĕs ngaleungit Nimbang Waringin ngadjadi pare. Soemoer Bandoeng ngadjadi beurit poetih; pare beak koe beurit.

Leungit pare djadi goenoeng, beurit poetih katindih goenoeng.

Leungit beurit, ngadjadi landak; goenoeng dipohpor koe landak.

Leungit goenoeng, ngadjadi sagala manoek, warna ngaranna, warna roepana.

Landak ngadjadi saweuj, ngadingding mĕgatan manoek.

Leungit sagala manoek, timboel Nimbang Waringin, sarta bari soesaheun, mikir naon pilawaneun saweuj; enggalna lĕs leungit ngadjadi garoeda paksi. Saweuj lĕs leungit ngadjadi djamparing kantjana. Ngoedag ka garoeda paksi. Barang rek kasoesoel, lĕs leungit, timboel batoe woeloeng.

Leungit djamparing, ngadjadi gĕlap; batoe woeloeng, rĕmoek koe gĕlap.

Leungit batoe woeloeng, timboel heulang di awang-awang. Gĕlap ngadjadi saeran goenting. Kasoesoel heulang di awang-awang koe saeran goenting; digitik sakali heulang ngajapak ka handap. [ 32 ] Leungit heulang, timboel tjampaka warna; leungit saeran, timboel bangbara. Kĕmbang diseuseupan diseureudan.

Leungit tjampaka warna, djadi deui Nimbang Waringin; koleang loempat ka aloen-aloen.

Leungit bangbara, djadi deui noe geulis Soemoer Bandoeng; ngoedag ka aloen-aloen.

Barang rek kasoesoel, Nimbang Waringin lĕs leungit, timboel keujeup kapiting.

Tjek Soemoer Bandoeng: „sia ngadjadi keujeup kapiting, aing koedoe ngadjadi sero, keujeup eleh koe sero".

Leungit keujeup kapiting, timboel andjing, andjing ngoedag sero.

Barang sero geus limpeu, dioedag andjing, lĕs leungit timboel kĕroed. Kĕroed malikan ngoedag andjing, andjing sosongkolan dioedag kĕroed.

Leungit andjing, ngadjadi sagara di aloen-aloen. Kĕroed ngadjadi boehaja, totondjolan dina sagara.

Leungit sagara, timboel deui Nimbang Waringin. Leungit boehaja, timboel deui Soemoer Bandoeng. Ditewak Nimbang Waringin ramboetna koe Soemoer Bandoeng, ditjangreudkeun kana tangkal tjaringin, dibawa loempat, loempat sagĕde kawat kapalang.

Sanggeus kitoe, malikan Nimbang Waringin, ramboet Soemoer Bandoeng ditjangreudkeun kana tjaringin, dibawa loempat sagĕde kawat kapalang.

Soemoer Bandoeng enggalna mikir dina djĕro batin, ari pokna:„beu, lamoen pĕrang kawas kieu mah, hamo aja toengtoengna, anggoeran rek njoehoenkeun ditaloekeun bae ka Soenan Iboe di sawargaloka".

Koleang Soemoer Bandoeng ka sawargaloka:

Inditna ti pangtjalikan,
loegajna ti pangtapaan,
panangan disidakĕpkeun,
sampean ditanghoendjarkeun,
sĕmproeng menak ngawang-ngawang,
tarik batan mimis bedil,
lĕpas batan koeda loempat.
Ari tjek Nimbang Waringin, pokna:
„Aeh-aeh Soemoer Bandoeng,
sia rek loempat ka mana,
anggoer oerang silihawoer,
silihawoer pangawĕroeh,
silihboera pangabisa,
oerang mantekkeun kasakten,
aing ge ngapoeng paranti."

Soemproeng Nimbang Waringin ngoedag Soemoer Bandoeng ka awang-awang.

Pahiri-hiri djeung geuri,
paheula-heula djeung heulang,
tanding djogdjog moro bodjong,
moro panonobanana,

[ 33 ]

tanding heulang pateuh djangdjang,
tanding walik pateuh pingping,
awak wawoeh djeung noe lĕmboet,
loma teuing djeung dewata,
awak ampoel tanding kapoek,
awak hampang tanding kapas,
lĕnting sagĕde papanting,
lĕntong sagĕde papatong,
soekma diboeloe manoekkeun,
loba poho batan ingĕt,
bari ĕntĕr-ĕntĕr bae.

Barang geus deukeut, Nimbang Waringin ngoedagna ka Soemoer Bandoeng toeloej njaoer, pokna: „sia bĕt ngadoetoen bae, dek mantog ka mana?"

Tĕmbalna Njai Soemoer Bandoeng: „geura hiap, toetoerkeun bae".

Noe geulis Soemoer Bandoeng ngapoengna, beuki ka loehoer,

Liwatna ti mega malang,
kareungreuman reuëuk hideung,
kalampat koe mega bodas,
katambah djaoeh ka handap,
nja kitoe djaoeh ka loehoer,
enggalna Nimbang Waringin,
diseuseup pangawasana,
koe noe geulis Soemoer Bandoeng,
geus kitoe Nimbang Waringin,
taja tangan pangawasa,
ngapoengna geus ngaranggosaj,
ripoehna kaliwat langkoeng.

Geus kitoe, Nimbang Waringin nangis bari saoerna: „Soemoer Bandoeng, ieu eteh dagoan, ajeuna eteh nĕda taloek bae, mo pisan deui-deui nganiaja, malah eteh sĕdja koemawoela, ngan ajeuna mah salaki, njelehkeun tjaroge, babanda, mangga, njanggakeun; eteh mah soegih moekti geus kapanggih, beurat beunghar geus kasorang".

Tembalna Soemoer Bandoeng: „hiap, geura toetoerkeun bae, eteh."

„Ontong ditjatoer djaoehna,
montong diteang anggangna,
djoeh mo boeroeng nja tjoendoek,
anggang mo boeroeng nja datang,
soemping ka sawarga loka,
lakotoj sangkeloh mando,
anoe geulis Soemoer Bandoeng,
poeroeloek bidjil kesangna,
kesang anoe tina poendoek,
sagĕde boeah tjaroeloek,
bidjil anoe tina tarang,

[ 34 ]

sagĕde beuti tjariang,
ari anoe tina tjangkeng,
saroea djeung boeah wareng."

Dĕmi saoerna Njai Soemoer Bandoeng.

Barang geus soemping di sawarga loka manggoeng, pokna: „Soenan Iboe, abdi nĕda eureun nama deungdeung, pepes kesang kadjeun sono balik deui".

Ari Nimbang Waringin mah brĕk bae dina lahoenan Soemoer Bandoeng bari nangis, sakĕpĕr godong waringin, sakiwat bawaning angin.

Barang geus kitoe, kadangoe koe Soenan Iboe, ret ka noe geulis Soemoer Bandoeng bari njaoer, pokna: „eh, Soemoer Bandoeng, Iboe rek diadjar tikoro kotokeun, tjareham hajameun, rek diadjar nanja, rek ka mana, poelang ti mana, anoe matak ti boeana pantja tĕngah datang ka dieu".

Soemoer Bandoeng song njĕmbah bari oendjoekan, pokna: „Soenan Iboe, anoe mawi abdi ngadeuheus, abdi njoehoenkeun soepados ieu Nimbang Waringin ditaloekeun pĕrangna sarĕng abdi, noe mawi pĕrang parantos lami teu aja toengtoengna".

„Taroeng geus bĕrtaoen-taoen,
pĕrang geus berboelan-boelan,
hĕnteu aja anoe taloek,
ari asalna simabdi,
arek lalandjang boeboedjang,
manehna teh timboeroean,
timboeroean teu poepoegoeh,
manehna teh toempang tĕrka,
nĕrkana ka noe saliwat,
nja ka abdi anoe poegoeh".

Enggalna Nimbang Waringin koredjat hoedang, song njĕmbah bari njaoer ka Soenan Iboe, pokna: „Iboe, djisimabdi ajeuna hamo deui-deui nganiaja ka Soemoer Bandoeng, bade sĕdja koemawoela bae, bela toemoetoer nitipkeun salaki, njelehkeun tjaroge, sarta abdi soempah: „moegi-moegi ari abdi paeh masing kasaroeng, oelah oemoem reudjeung batoer, masing ngadjadi djoerig djarian ari dek nganiaja deui ka Soemoer Bandoeng"".

Soenan Iboe enggal njaoer ka noe geulis Soemoer Bandoeng, pokna: „tah, kitoe geuning sanggoepna Nimbang Waringin; ajeuna geus disaksian koe Iboe beurang kalawan peuting. Geura maroelih bae atoeh ajeuna mah."

Golosor Soemoer Bandoeng dipaparin pipoetraeun koe Soenan Iboe sagĕde katjang herang, ditĕnggak koe Soemoer Bandoeng, djadi soengsoem djadi baloeng, djadi bagal pangawasa njĕrĕp kana babajoe. Sanggeus kitoe, Soemoer Bandoeng toeloej amit, pokna: „Soenan Iboe, teu lambat nja ngadeuheus, djisimabdi amit wangsoel ka nagara Koeta Waringin".

Soemoer Bandoeng djeung Nimbang Waringin toeloej pareureum; barĕng ras inget geus djlĕg di mega malang tjaralik papajoen-pajoen.

Ari tjek Nimbang Waringin: „Soemoer Bandoeng, ka mana doeloer oerang pĕrangna?" [ 35 ] Reret ka kaler teu aja, reret ka wetan teu aja, ka koelon teu aja, ana ret ka kidoel noe pĕrang geus pada sitarandjang di laoetan.

Ari tjek Soemoer Bandoeng: „tah, geuning noe perang geus taja elinganana, di laoetan geus pada sitarandjang; mangga teteh, oerang saroesoel bae ka laoetan kidoel".

Saoer Nimbang Waringin: „mangga atoeh, eteh mah ngiringan bae".

Enggal sĕblak pananganna,
panangan di sidakĕpkeun,
sampean ditanghoendjarkeun,
inditna ti pangtjalikan,
panangan sidakĕp keneh,
koleang ninggangkeun andjeun,
nja eta ti mega malang,
manggih moending rarakitan,
manggih koeda papasangan,
djeung lantoeng loehoereun goenoeng,
katjatjang handapeun mega,
pahiri-hiri djeung geuri,
paheula-heula djeung heulang,
tanding djogdjog moro bodjong,
kadantja mĕgat raratan,
geus soemping laoetan kidoel,
sĕblak anoe tapak kantjang,
tapak kantjang di sagara,
njandak anoe eukeur pĕrang,
pada njandak hidji sewang,
dina kikisik sagara.

Barang Langĕn Sari ditewak koe raina Njai Soemoer Bandoeng, njaoer bari ngabĕntak, pokna: „sot lesotkeun, tjag etjagkeun, moen djoerig geura njingkir, moen setan geura njingkah."

Tembalna anoe geulis Soemoer Bandoeng: „ih! ieu mah lain djoerig, lain setan, poegoeh doeloerna, abdi teh Soemoer Bandoeng; ĕngkang, tjing meugeus pĕrang teh."

Ti dinja Langĕn Sari eling, enggal toeloej njaoer pokna: „soegan teh lain maneh anoe geulis Soemoer Bandoeng".

Toeloej pada darangdan Langĕn Sari djeung Kalang Soetra, sĕblak notot panganggo sapangadĕg sewang.

Sanggeus dangdan, Langĕn Sari njaoer ka Soemoer Bandoeng, pokna: „Njai, saha noe taloek?"

Wangsoelna Soemoer Bandoeng: „Nimbang Waringin noe taloek, omongna teh kieu: „dek titip salaki, njelehkeun tjaroge, tah, djadi pĕrkara pĕpĕrangan ĕngkang ajeuna oerang boebarkeun bae". „Soemangga, oerang maroelih ka nagara Koeta Waringin".

Koleang angkat maroelih,
mĕndoeng bari papajoengan,

[ 36 ]

lentang bari pipidangan,
manggih moending rarakitan,
manggih koeda papasangan,
moen intĕn mah sakoeroengan,
bat deuï Den Kalang Soetra,
djeung noe kasep Langĕn Sari,
menak gagah parakosa,
wĕdoek taja noe ngoengkoelan,
tara soengkan manggih lawan,
tara ĕmboeng manggih moesoeh,
di lĕmboer taja noe lawan,
di sisi taja noe mahi,
tara inggis sĕbit koelit,
leumpang bari tĕtĕmbangan,
pantĕs monjong heheotan,
ngaleut ngeungkeuj ngabandaleut,
montong ditjatoer djaoehna,
montong diteang anggangna,
soempingna ka aloen-aloen,
aloen-aloen sewoe tjĕngkal,
pingitan sawidak lima,
babantjong dalapan poeloeh,
paseban lima ngadjadjar,
ngaboedjĕngna ka paseban,
tjaralik papajoen-pajoen.

Tjatoerkeun noe kasep Rangga Wajang di aloen-aloen gawena ngan ngadoe oendoer-oendoer bae, dongkap ka ngaroeksakkeun tangkal tjaringin, mani geus raroengkad kabeh tjaringin di aloen-aloen.

Ti dinja ngareret Nji Ogĕm, ningal anoe pĕpĕrangan geus pada maroelih; toeloej bae oendjoekan ka noe kasep Rangga Wajang, pokna: "gan, ĕnggeus ngadoe oendoer-oendoer teh, toeh geuning, gan, Soemoer Bandoeng ĕnggeus soemping".

Rangga Wajang ngoredjat bari newak oendoer-oendoerna, sarta toeloej diroeasan.

Roeasna salaka domas,
besĕsĕt anoe dikandoeng,
koleang noe ka paseban,
njampeurkeun ka Soemoer Bandoeng,
ngoër sindjang kotok nonggeng,
sisi saroeng dina poendoek,
ari soemping ka paseban,
kasampak anoe tas pĕrang.

Saoerna noe kasep Rangga Wajang ka noe geulis Soemoer Bandoeng, pokna: "bagea Njai, saha noe taloek pĕrang teh?"

Wangsoelna Soemoer Bandoeng: "ari noe taloek mah Njai Nimbang Waringin, [ 37 ]malah kieu pokna ka koering: „titip salaki, njelehkeun tjaroge, dek sĕdja koemawoela", kitoe deui doeloerna noe kasep Kalang Soetra, nja sĕdja koemawoela bae"".

Saoerna Rangga Wajang: "lamoenna kitoe, soemangga, ajeuna oerang ka padalĕman bae".

Boeroedoel noe ti paseban,
inditna ti pangtjalikan,
loegajna ti waton randjang,
ngaleut ngeungkeuj ngabandaleut,
ngĕmbat-ngĕmbat ngabantajan,
Kalang Soetra Langĕn Sari,
bat deuï Den Rangga Wajang,
anoe geulis Soemoer Bandoeng,
sinarĕng Nimbang Waringin,
bari taroenggang gamparan,
soempingna ka boemi rintjik,
sinarĕng ka boemi toelis,
boemi ampeuj katanggeujan,
aja teh tjiri wantjina,
abig-abig lojang sari,
ngĕlĕmĕng ditambir intĕn,
wangkilas ĕmas sabeulah,
damar koeroeng dina djoeroe,
damar tjaäng oenggal tihang,
ngabaris korsina gading,
ngadjadjar korsina gojang,
paragpag medja salaka,
loeloehoer salawe tĕmpoer,
rĕrĕgan salawe teëp,
kasangna sawidak djadjar,
kĕlirna salawe lapis,
kasoer woeloeng toedjoeh soengsoen,
nja bantal sawidak lima,
beunang njarib koe kastori,
didasaran koe kananga,
seungitna angin-anginan,
tĕroes kana dangdaoenan,
njirĕt kana tatangkalan,
lakotoj sangkeloh mando,
ret toengkoel barina imoet,
barabat menak noe njĕmbah,
ĕmboet ngoendjoekeun pihatoer.

Sanggeus saroemping di pajoeneun kangdjĕng ratoe, enggal Raden Kalang Soetra geuat oendjoekan, pokna: "goesti, sampoera soen, nĕda eureun nama deungdeung, kadjeun sono pepes kesang balik deui". [ 38 ] Hariring mantri goemaligoet ratoe njaoer, pokna: "he, Kalang Soetra, saha noe taloek?"

Oendjoekan Kalang Soetra: "soemoehoen, Njai Nimbang Waringin, roa banda rek njanggakeun".

Enggalna anoe kasep Rangga Wajang toeloej bae oendjoekan ka kangdjeng ratoe, ari pokna: "soemangga, abdi njanggakeun ieu poen doeloer Nji Soemoer Bandoeng, titip beurang kalawan peuting, njanggakeun soteh hĕnteu sae, hĕnteu sae, hĕnteu hade, kawantoe tatjan bisa popolah popolah atjan, ana popolah sok djabrag-djabroeg djambraolang, moen ngawadjit sok make tarasi, mĕntjok make djaringao, ana ngangeun waloeh sok djeung dadapoeranana, njambaraan angeun sok dibeuweung, sok gĕdag lalampahanana, tah, sakitoe kasaenjanana".

Hariring mantri goemaligoet ratoe njaoer, njabda beukas ka toeang raka noe kasep Rangga Wajang, pokna:

"noehoen pisan rewoe-rewoe,
gĕrah teh balaksa-laksa,
beurat njoehoen beurat nanggoeng,
beurat narimakeun inja,
geulis mah toeroenan mantri,
endah mah toeroenan menak,
aloes mah poetra joegjoegan,
eukeur pantĕng ka noe koneng,
tjoeëut nineung ka noe hideung,
palaj ka noe bangbang awak".

Sanggeus kitoe, kangdjeng ratoe toeloej njaoer ka geureuhana noe geulis Nimbang Waringin, pokna: "Njai, amit, ĕngkang rek njandoeng."

"Soekoer-soekoer loba waroe,
pigeusaneun lege naek,
soekoer-soekoer loba maroe,
pigeusaneun neundeun tjarek."

"Tah, sakitoe", wangsoelanana noe geulis Nimbang Waringin.

Kangdjĕng ratoe toeloej njaoer ka noe geulis Soemoer Bandoeng, pokna: "Njai, ari djeung maroe mah, oelah sok silihtibakeun, koedoe roentoet raoet, lamoen ka saloehoereun mah koedoe miïndoeng, ari ka sahandapeun koedoe mipoetra; laboeh koedoe silihhoedangkeun, ka tjai koedoe djadi saleuwi, ka darat koedoe djadi salogak".

Nimbang Waringin nja kitoe deui misaoer ka noe geulis Soemoer Bandoeng, pokna: "eteh mah nitipkeun salaki, njelehkeun tjaroge; soegih moekti eteh mah geus kapanggih, ajeuna mah soepaja diangkĕn bae".

Tembalna noe geulis Soemoer Bandoeng: "noehoen sareboe, gĕrah salaksa".

Dĕmi Langĕn Sari djeung Rangga Wajang didjĕnĕngkeun papatih di nagara Koeta Waringin.

Kotjapkeun pawarang noe opat poeloeh poendjoel tiloe keur mandoan ratoe.

Tjaritakeun noe kasep Kalang Soetra toeloej njaoer ka Lengser, pokna: "Lengser geura koempoelkeun ponggawa sanagara Koeta Waringin, ajeuna oge oerang tataloe rerendenganana Soemoer Bandoeng sarĕng ratoe". [ 39 ]

Geus pinoeh di aloen-aloen,
limpas ka djalan prapatan,
ngahioeng anoe tataloe,
tjoetjoerak mĕrĕs nagara,
arek ngahaneutkeun dajeuh,
alam padang poë pandjang,
toedjoeh poë toedjoeh peuting,
ngoengkoengan anoe tataloe,
ear soerak kalangtaka,
morobot bedil panorop,
soerakna ngadahan tjaoe,
soerakna onggol-onggolan,
daoen tjaringin tibalik,
kadoepak soara bĕdil,
daoen klapa ting sariak,
kadoepak soara tinggar,
toeroengtoeng kĕndangna bitoeng,
dirarawat hoë woeloeng,
ditabeuh koe indoeng-indoeng,
goöng salawe bangoenan,
toedjoeh likoer kaboejoetan,
goöng sada toemalowong,
kĕndang sada tjiang-tjiang,
manan repeh ditarikan,
manan koerang ditambahan,
tjloeng angkloengna doer bĕdilna,
gĕlĕgĕr mariĕm dalĕm,
djeung teundeun mah batan neundeun,
djag toenda mah batan mawa,
teundeun teh meureun sampeureun,
toenda teh meureun bawaeun,
di nagri Koeta Waringin.

Oerang toenda tjarita anoe keur pesta.

Tjatoerkeun di nagara Roetjoek Pakoean; ari noe kagoengan djĕnĕnganana Raden Djaga Ripoeh sarta kagoengan saderek istri hidji, djĕnĕnganana noe geulis Sĕkar Pakoean.

Kotjapkeun noe kasep Djaga Ripoeh, enggalna emoet ka nagara Bitoeng Woeloeng nja eta ka noe geulis Soemoer Bandoeng sapedah ĕnggeus mantjoeh oeang salaksa, kari-kari ajeuna aja bedjana geus kawin ka ratoe Koeta Waringin.

Ti dinja Raden Djaga Ripoeh soesah katjida manahna.

Ari tjeuk noe geulis Sĕkar Pakoean ka rakana Raden Djaga Ripoeh, pokna: "ĕngkang, pĕrkara ajeuna mah montong soesah-soesah, ari lĕbar koe oeang salaksa anggoer, leuih hade, oerang soesoel bae ka nagara Koeta Waringin, bilelaän sapotong sewang." [ 40 ] Enggalna noe kasep Djaga Ripoeh geuat bae njandak parabot pĕrang, njandak ali beusi galigiran, doehoeng kaboejoetan bari njaoer ka raina noe geulis Sĕkar Pakoean, pokna: "Njai, ĕngkang djaoeh djoengdjoeng, anggang doakeun; akang rek ngamoek ka nagara Koeta Waringin, da bongan si Rangga Wajang tjidra."

Koleang noe babalapan,
gobangna geus ngabar bae,
ngĕntoeg-ngĕntoeg noe ngagoeroeh,
garetek noe goemangmĕngan,
tatjan boeboek sarta anjoet,
anjoet soteh djadi lĕboe,
ngalĕkĕtĕj djadi lĕnga,
tara soengkan manggih lawan,
tara ĕmboeng manggih moesoeh,
montong ditjatoer djaoehna,
montong diteang anggangna,
djaoeh mo boeroeng nja tjoendoek,
anggang mo boeroeng nja datang,
ka nagri Koeta Waringin,
Koeta Waringin beh girang,
barang soemping Djaga Ripoeh,
andjeuna toeloej ngarogo,
ningali patih pĕrdjoerit,
tĕmĕnggoeng djeung saradadoe,
djaksa reudjeug goelang-goelang.

Barang kitoe, noe kasep Djaga Ripoeh ngalahir dina djĕro mamanahan, pokna: "lamoenna datang aing nangtang pĕrang daekeun poelang ngaran, ari itoe mah ragĕm, mangkaning dewek sorangan, ah, anggoeran oerang kĕmat bae noe geulis Soemoer Bandoeng tina sajoeran; noe geulis mo boeroeng kaaïs, noe lĕndjang mo boeroe kabawa."

Enggalna Djaga Ripoeh toeloej loentjat kana kĕbon sajoer ngandjentoel bari mĕtakeun kĕmat, ditioepkeun ka padalĕman, tĕroes rasa ka noe geulis Soemoer Bandoeng.

Katjarita Soemoer Bandoeng,
nangis mipista ka ratoe,
goebrag-gĕbroek mere sĕmoe,
lelewa teu panoedjoeëun,
nja koetoe di hoeloe sapoe,
mareman di sajang hajam,
noe geulis kinteur galieur,
pok njaoer ka kangdjĕng ratoe,
anoe geulis Soemoer Bandoeng:
"goesti koering nĕda amit,
amit arek moelang kĕmbang,
noe mantoeng dina pangamboeng,
ti peuting sakit kaimpi,
ti beurang mani karasa".

[ 41 ]

Ari saoer ratoe: "soemangga, Njai, rek moelang kĕmbang mah, ngan soepaja ngoeninga heula ka paseban".

Toeloej Soemoer Bandoeng ka paseban.

Barang soemping nangis bari pokna:

"koering ĕngkang Rangga Wajang,
amit hajang moelang kĕmbang,
noe mantoeng dina pangamboeng,
koematjatjang dina raraj,
ajeuna koering teh amit,
amit arek ngala kĕmbang".

Rangga Wajang pok ngawalon: "Njai, oelah, kawantoe oerang teh keur meudjeuhna tataloe, keun, oerang toembalan bae, hiap, ka dieu geura nonggong".

Boel ngoekoes Den Rangga Wajang,
njata di dampal panangan,
gorolong sangkala bolong,
dengdekeun ka kaler rehe,
dengdekeun ka kidoel soewoeng,
dengdekeun ka koelon kosong,
dengdekeun ka tĕbeh wetan,
bĕt ngadjĕntoel di sajoeran,
Djaga Ripoeh eukeur ngĕmat,
eukeur ngĕmat Soemoer Bandoeng.

Barang katingali koe noe geulis Soemoer Bandoeng, toeloej bae njaoer ka rakana Raden Rangga Wajang, pokna: "paingan teuing, ĕngkang, koering teh ngan hajang bae ka kĕbon sajoer, da keuna kĕmatna si Djaga Ripoeh".

Ti dinja, harita keneh, rĕndjag noe geulis Soemoer Bandoeng geus tjageur deui.

Tjek noe kasep Rangga Wajang:

"kitjeup hamo meuli noekeur,
sĕmon teh pada ngantongan,
eh Njaï geura soemangga,
nja moelih ka padalĕman.
akang teh arek njampeurkeun,
njampeurkeun si Djaga Ripoeh,
akang arek ngadjadikeun,
diri Njaï Soemoer Bandoeng".

Enggal Rangga Wajang toeloej ngadjadikeun istri, djiga pisan anoe geulis Soemoer Bandoeng, bari angkat ka sajoeran.

Koleang noe ka sajoeran,
leuleus keupat bisa angkat,
leuleus pigeulang panangan,
leuleus batan awi tali,
awi tali anoe ngora,
ditjoekangan monjet mandah,
manan potong kalah ngelaj,

[ 42 ]

soempingna ka kebon kĕmbang,
kapanggih Den Djaga Ripoeh.

Sanggeus soemping, Rangga Wajang ngadodoho ti toekang ka noe kasep Djaga Ripoeh, toeloej ditindjoel, ana ngareret Djaga Ripoeh imoet bari njaoer, pokna: "naha noe geulis teh ngabobodo ka akang, make tjarogean ka ratoe; hiap, Njai, oerang kandoeng, oerang moelih ka nagara Roetjoek Pakoean, ĕngkang njelehkeun banda katoet nagara".

Ari tjeuk Soemoer Bandoeng tiroean: "soemangga teuing, ĕngkang".

Ti dinja Rangga Wajang (Soemoer Bandoeng tiroean) ditewak koe noe kasep Djaga Ripoeh, gĕbloes kana kandoengkeun, gĕlĕnjoe imoet Rangga Wajang dina kandoengan.

Djaga Ripoeh teu oeninga jen ngandoeng pimoesoeheun, mamawa pilawaneun.

Ari tjek Soemoer Bandoeng tiroean: "ĕngkang, koe hajang ngising".

Saoerna Djaga Ripoeh: "dek kiïh, ngising, dina kandoengan bae, eulis".

Barĕng ĕnggeus dikandoengan, Soemoer Bandoeng tiroean, koe noe kasep Djaga Ripoeh toeloej geuat-geuat moelih ka nagara Roetjoek Pakoean.

Koleang noe kabalapan,
ageung tineung tjangkar manah,
bisa ngingkleung anak deungeun,
bisa milĕgok minandjak,
soempingna ka nagarana,
nagara Roetjoek Pakoean,
goeroedjag ka padalĕman,
ka raïna anoe geulis,
noe geulis Sekar Pakoean.

Dĕmi saoerna noe kasep Djaga Ripoeh ka toeang raina, Njai Sekar Pakoean, pokna: "Njai, akang mihape ieu anoe geulis Soemoer Bandoeng, koe Njai koedoe diakoe didjaga sing hade-hade di padalĕman, ari akang ajeuna rek mapag si Rangga Wajang di hoeloe dajeuh, bisi manehna njoesoel".

Oerang toenda tjarita noe kasep Djaga Ripoeh ka hoeloe dajeuh.

Tjatoerkeun noe di padalĕman; leungit Soemoer Bandoeng, timboel Rangga Wajang.

Noe geulis Sĕkar Pakoean,
ngarontok ka Rangga Wajang:
"bage dawĕg kĕmbang djambe,
kamajang bagea datang,
kĕmbang tjalik dina tjĕpil,
anaking kakara soemping,
oelah dihoeroen soeloehkeun,
oelah dikompet daoenkeun,
misah njawa misah badan,
misah diri djeung rĕdjĕki,
koering mah rek miloe bae,
ka Koeta nagri Waringin".

Saoerna Rangga Wajang: "soemangga, Njai, oelah rea kasaoeran, geura hiap bae rek miloe mah". [ 43 ] Enggalna Sĕkar Pakoean dikandoeng, saraoeh radja bandana koe noe kasep Rangga Wajang dibawa ka nagara Koeta Waringin, nagara Roetjoek Pakoean kari parongpong kosong.

Koleang noe ka balapan,
mawa banda djeung doeloerna,
anoe kasep Djaga Ripoeh,
koe Radian Rangga Wajang,
roengkoedoek gandonganana,
gĕdena sagĕde goenoeng,
ringkinik sagĕde pasir,
koleang noe ka balapan,
ka nagri Koeta Waringin,
geus soemping ka aloen-aloen,
aloen-aloen sewoe tjĕngkal,
pingitan sawidak lima,
babantjong dalapan poeloeh,
soempingna teh ka paseban,
banda anoe beunang ngandoeng,
gantjang toeloej didoeoemkeun,
ka sakabeh praponggawa,
ka mantri reudjeung bopati,
geus beak taja sesana,
banda anoe sanagara,
enggal pawarang disosok,
disosok tina kandoengan,
djol montok gĕlĕntjĕng koneng.

Ari tjek Rangga Wajang ka si Lengser, pokna: "Lengser, hajoe, oerang ka padalĕman, oerang sanggakeun ka ratoe".

Ari tjek si Lengser: "mangga, abdi ngiring bae".

Koleang ka padalĕman,
kasampak kasondong aja,
ratoe teh di pangtjalikan,
lakotoj sangkeloh mando,
barabat menak noe njĕmbah.

Rangga Wajang geuat oendjoekkan, pokna: goesti, ieu abdi njanggakeun pawarang enggal, tapi hĕnteu sae, hĕnteu hade".

Hariring mantri goemalinggoet ratoe njaoer njabda beukas ka toeang raka, pokna: "noehoen sarewoe, gĕrah salaksa".

Ti dinja Rangga Wajang toeloej amit moendoer, pokna: "goesti, abdi amit rek moelang deui ka paseban; bisi kaboeroe tjoendoek moesoeh, datang lawan".

Koleang noe ka paseban,
moelih tina ngadeuheusan,
soempingna ka aloen-aloen,
toengkoel ngadji kawĕdoekan,

[ 44 ]

tanggah ngadji kagagahan,
ngadjaga moesoeh rek datang,
moen datang kari ngalawan.

Djeug teundeun noe kasep Rangga Wajang.

Kotjapkeun noe kasep Djaga Ripoeh, barang moelih ti hoeloe dajeuh ana boes ka djĕro nagara ngahoelĕng bari pokna: "beu, tiwas, mo teu si Rangga Wajang noe koe aing dikandoeng teh, ajeuna mantog bari ngagoeboeg doeloer batoer, banda sanagara dibawa. Rasa binasa sia koe aing, dek ditjatjag diwalang-walang, lamoen tatjan boeboek anjoet djadi lĕboe, ngalĕkĕtĕj djadi lĕga tatjan poeas rasa aing."

Djaga Ripoeh reup geuneuk, raj pias, sarta enggal angkat ka nagara Koeta Waringin.

Basana ngĕntoeg ngagoeroeh,
basana ngĕntĕg ngagĕdĕr,
gobang ĕnggeus ngabar bae,
koleang gandeuang angkat,
barang geus soemping di hoeloe,
nagara Koeta Waringin,
djĕgor nangtang ngadjak pĕrang,
totondjolan sosongkolan,
bari njaoer kieu pokna:
"lamoen aja maoeng poendoeng,
lamoen aja badak galak,
tjik aing nja ngamoek inja."

Ngoeng kadangoe, ngeng kadenge koe noe geulis Soemoer Bandoeng, tjoendoek moesoeh datang lawan, enggalna njaoer ka toeang raka, Raden Rangga Wajang, pokna: "ĕngkang, moesoeh teh geus datang, geura lawan."

Saoerna Rangga Wajang: "Njai, akang mo waka mawa parabot pĕrang, noe kasep Djaga Ripoeh dek diadjak taloek bae."

Koleang bari pajoengan,
anoe kasep Rangga Wajang,
tjĕtrek toenggangna gamparan,
mĕntĕlĕng lilingga intĕn,
soempingna ka hoeloe dajeuh,
anoe eukeur nangtang pĕrang,
kasampak keur sosongkolan,

Rangga Wajang toeloej njaoer ka noe kasep Djaga Ripoeh, pokna: "ji, montong teuing ngadjak pĕrang, oerang koemawoela bae anggoer, da toeang rai, anoe geulis Sĕkar Pakoean, geus di dieu, banda pon nja kitoe deui."

Tembalna Djaga Ripoeh: "nadjis teuing, ngawoela djoerig djarian, ngawoela ka djanggĕl djagong, dewek mah teu rek koemawoela, barina deui sia, Rangga Wajang, djahat katjida, koe naon doeloer batoer digoeboeg banda dibawa?"

Barang kitoe, Rangga Wajang didoepak koe noe kasep Djaga Ripoeh, tapi teu pisan-pisan ambĕk, kalah kaimoet bae.

Sanggeus keuheul ngadoepakan, Djaga Ripoeh toeloej njingsatkeun sindjangna [ 45 ]bari ngabĕkok, dongkap ka kabawa boekoerna sagĕde moentjang gĕndoel dina boengkoel iroeng Den Rangga Wajang.

Enggalna Rangga Wajang reup geuneuk, raj pias, djĕbet katorekan, sarta njaoer, pokna: "hajang hiroep oendoer, hajang paeh tagĕn".

Ana ngarontok Djaga Ripoeh ditjĕntok; blok nangkoeban, datang ti toekang disepak, blak nangkarak, datang ti gigir ditampiling, bloek njoeoeh; barang hoedang rek ngarontok dipapagkeun koe djimat roeas si oendoer-oendoer diteunggeulkeun bĕnĕr sirahna.

Djaga Ripoeh oetah gĕtih leuleundjeuran barina ngaleupaskeun njawa. Saoer Rangga Wajang: "modar sia, mo hiroep deui. Tapi koe aing dek dihiroepan deui, soegan bae daekeun koemawoela".

Ditjoendoekkeun bajoena ti kidoel, datang akmana ti wetan, diawoeran tjai kahiroepan, ramboetna didoedoet tiloe koerĕn, toeloej diseuseup tiloe kali. Enggalna lilir tanghi Djaga Ripoeh, girap milĕpas manah.

Ari tjek noe kasep Rangga Wajang, pokna:

"deuk taroeng sabraha tahoen,
deuk pĕrang sabraha boelan,
koe aing meureun diajoen,
ajeuna rek taloek hamo,
atawa rek pĕrang deui?"

Djaga Ripoeh toeloej tjong njĕmbah bari pokna: "pĕrkara koering ajeuna njoehoenkeun taloek bae, dek sĕdja koemawoela, barina oge doeloer sarta banda koering geus dikieu-ieu".

Toeloej pada maroelih ka paseban: noe kasep Djaga Ripoeh sarĕng Rangga Wajang.

Barang geus soemping ka paseban, Djaga Ripoeh enggal ngadeuheus ka kangdjĕng ratoe, bari oendjoekan, pokna: "goesti, abdi sĕdja hoeroen soedjoed ka ratoe, sĕdja koemawoela ka menak".

Ti dinja Djaga Ripoeh ditampi koe kangdjĕng ratoe kalajan soeka boengah. Ti sĕmĕt harita ĕndar di nagara Koeta Waringin loba papatih.

Tjatoerkeun di padalĕman,
soara mani geus ĕndar,
ratoe loba pawarangna,
daroëh baroerĕj keneh,
noe geulis beunang njĕliran,
noe endah beunang ngiwatan,
djongdjon keur mandoan ratoe,
marando di padalĕman,
keur meudjeuhna soegih moekti,
keur meudjeuhna beurat beunghar,
tara boetoeh koe rewoean,
tara soesah koe laksaan,
baranah loba rahajat,
nagara keur hedjo lembok,

[ 46 ]

hedjo lembok di djerona,
nagara hegar di loear,
aloen-aloen sewoe tjĕngkal,
tina midjina sakĕti,
djeung Toean Batara Toenggal,
rogrog boerang malelana,
beunang ngahoentoe kalakeun,
keur njawisan moesoeh datang,
noe datang ti mega malang,
keur meudjeuhna pisan hoeroeng,
hoeroeng tatadjoeranana,
siang pĕpĕlakanana,
mĕlĕntoeng poetjoek kaoengna,
bareres poetjoek djambena,
papak poetjoek kalapana,
kaoeng keur meudjeuhna toeroen,
meudjeuhna toeroen tjaroeloek,
kalapa toeroen manggarna,
djambena keur tjoemawene.

Djeug teundeun batan neundeun, djag toenda batan bawa di nagara Koeta Waringin girang.

Sakitoe pitoetoer karoehoen pĕrtengtang poesaka. Moela-moela tjarita leungit, boekti kari noe dikawihkeun, leungit roepa timboel tjarita.




[ 47 ]

B.

TJARITA

NJAI SOEMOER BANDOENG,

PIGARWAEUNANA

RATOE AGOENG POERBA MANTRI PANGERAN POERBA KOESOEMA

RATOE NAGARA

KOETA WARINGIN





RADJAHNA:
„Neda agoeng nja paraloen,
neda pandjang nja hampoera,
bisina nebak koekoemboeng,
bisina nebak larangan”.
Sarehna rek diadjar njaritakeun noe baheula.

Katjarita aja hidji poetra ngalalakon, djenenganana Ratoe Agoeng Poerba Mantri Pangeran Poerba Koesoema.

Demi ngalalakonna ka wetan ka nagara Daha, sedja arek njiar piwarangeun, tapi henteu manggih, ana manggih nja ti nagara Koeta Waringin, malah tiloe pisan nja eta: Njai Tandjoeng Waringin noe hidji, Njai Nimbang Waringin noe kadoea, noe katiloe Njai Djoerit Adji Lendjang Sari, noe lendjang sari dewata.

Ti dinja Ratoe Agoeng Poerba Mantri Pangeran Poerba Koesoema toeloej nikah ka Njai Tandjoeng Waringin, didamd pangtjikalna, panengah Njai Nimbang Waringin, boengsoena Njai Djoerit Adji Lendjang Sari, noe lendjang sari dewata.

Samalah djoemeneng ratoe pisan di nagara Koeta Waringin. Ari papatihna lantjeuk pawarang, nja eta Raden Gadjah Waringin, sarta doea panakawanna: hidji ngaran Tjandra Wali, kadoea Tjandra Terebang.

Kotjapkeun dina hidji mangsa ratoe miwarang ka patih Raden Gadjah Waringin, didawoehan naloekkeun nagara Koeta Siloeman, tatapi henteu sanggoepeun.

Enggalna Gadjah Waringin toeloej oendjoekkan, pokna: „goesti, djisim abdi [ 48 ]henteu sanggup nalukkeun nagara Kuta Siluman, tapi aya nu sanggupeun nya éta satria ngalalakon, jenengan Radén Langen Sari, lanceukna Nyi Sumur Bandung; samalah ayeuna gé aya di nagara ieu, keur tapa ngarupakeun aki-aki."

Ti dinya ratu tuluy miwarang nyaur ka aki-aki tadi. Barang geus sumping ka payuneun ratu, geuat ratu ngandika, pokna: "Aki manéh sanggup nalukkeun nagara Kuta Siluman?"

Gancangna aki-aki unjukan, pokna: "Perkawis nalukkeun nagara Kuta Siluman, abdi sanggup, sumawonna nagara, dalah dipiwarang mabok ulam batu ogé teu jadi sawios yén aya piwarangan mah."

Sanggeus kitu, ratu tuluj ngadawuhan ka patih Gajah Waringin masihan panganggo sapangadeg ka aki-aki téa, ku duméh sanggup nalukkeun nagara Kuta Siluman.

Ti paséban aki-aki lajeng angkat ka alun-alun. Barang datang ka alun-alun, tuluy ngagédogkeun salira, leungit rupa aki-aki, timbul rupa Langen Sari, nya kasép tur dedeg hadé pantes sarta aya tumandinganana.

Énggalna tuluy ngapung ka méga malang. Sorolok, basana ngapung ka manggung, basana ngapak ka awang-awang: saparéntang anggang, léyar-léyar ka tebéh handap ngajugjug nagara Kuta Siluman.

Sadongkapna di méga malang, Radén Langen Sari nyidikkeun palebah-lebahna nagara Kuta Siluman. Sanggeus sidik, jut turun ka handap, nya datang saluareun kuta, ana ditingal kutana tambaga tujuh lapis kandelna.

Ti dinya Langen Sari seja rék lebet ka alun-alun, tapi jalanna aja nu tunggu, nu tunggu ogé jambrong jeung gulang-gulang malah diparintu baé, ari lawangna aya tilu pisan.

Gancang Langen Sari mundut dibukakeun lawangna ka éta jambrong-jambrong.

Ti dinya jambrong-jambrong barempug jeung batur-baturna, pokna: "Kumaha ieu, hadé dibéré lawang atawa entong? Karana cék timbalan: ulah aya nu meunangkeun liwat, sumawonna ménak atawa kuring, kalakay ogé upama asup kudu ditepak dikaluarkeun deui; tah, kitu dina saeusining timbalan."

Ari cék jambrong nu saurang, pokna: "Enya, ari cék timbalan mah, kudu kitu; tapi ieu lain ménak joré-joré, pantes ku urang dibéré lawang, ningal sakitu kakasépanana."

Ti dinya jambrong-jambrong rempug pisan, tuluy lawang dibukakeun. Énggalna Radén Langen Sari tuluy lebet ka éta lawang sarta kebat manggih deui lawang reujeung loba nu ngajagana, nya éta jambrong jeung gulang-gulang.

Langen Sari mundut dibukakeun deui lawang, tapi manan dibéré anggur beuki dipageuhan, dipaksa-paksa weléh teu méré baé.

Langen Sari tuluy napsu; panto didupak mani datang ka sémpog kutana sabeulah, nu ngajaga pada katarindih: aya nu paéh, aya nu hirup, sawaréh nu lalumpatan, sarta sanggeus sémpog panto, kuta muka ku manéh.

Langen Sari tuluy baé angkatna terus ka palataran bumi, nya nyondong aya hiji istri keur ngeuyeuk baé.

Saoerna Langen Sari: "Sampura sun, neda eureun." [ 49 ]Demi wangsulna: "Sumangga, rampés calik."

Ti dinya Langen Sari tuluy calik, sarta bari mariksakeun jenengan istri nu keur ngeuyeuk, pokna: "Njai téh, saha nya tuang jenengan?"

Ari jawabna: "Kaula anu ngaran Nyi Mas Maya Siluman."

Gancang Nyi Mas Maya Siluman ngaréséhan ku lemareun sareng sesepeun.

Sanggeus ngalemar atanapi nyesep, Langen Sari tuluy mariksa deui ka nu geulis Nyi Mas Maya Siluman, pokna: "Nyai téh, saha nya carogé?"

Diwalon ku Nyi Mas Maya Siluman bari imut, pokna: "Kaula mah teu gaduh carogé, ngan dulur lalaki baé nya kagaduh."

"Saha sadérék Nyai téh?"

Demi walonna Nyi Mas Maya Siluman: "Ari katelahna mah akang, Rangga Siluman."

Langen Sari nyaur deui, pokna: "Naha tuang sadérék téh mana degig teuing, teu pisan ngaku ka sémah."

Nyai Mas Maya Siluman tuluy baé ngageroan ka rakana, pokna: "Engkang, ieu, aya sémah."

Demi rakana Radén Rangga Siluman harita keur nyatutan janggot, barang nguping yén aya tamu, tuluy ditunda baé, nya ngaburu ka tatamu téa.

Barang geus patepung Rangga Siluman tuluy nyaur ka nu anyar sumping pokna: "Ieu satria ti mana, lamun nagara, nagara naon, lamun lembur, lembur naon, bumi banjar pamidangan jeung saha nya tuang jenengan?"

Langen Sari ngawalon: "Kaula ti nagara Kuta Waringin katelahna Radén Langen Sari."

Rangga Siluman mariksa deui, pokna: "Langen Sari, ka dieu ngemban utusan atawa karsa ku anjeun baé?"

"Kaula ngemban timbalan ratu Kuta Waringin."

Pok deui Rangga Siluman: "Dipiwarang naon ku ratu Kuta Waringin?"

Jawaban Langen Sari: "Suku sambung laku, biwir sambung lémék; timbalan néyangan sadérék, nya di dieu aya jenengan Radén Rangga Siluman, nya anjeun rupana."

Rangga Siloeman ngawalon: "Naha mana ngangken sadérék ka kaula? Kaula hanteu sadérék ngaran sampéan nagara boga sorangan. Saréhna sampéan ngaku dulur ka kaula, éta rék naon?"

Saurna Langen Sari: "Urang ngawula ka nagara Kuta Waringin."

Ti dinya Rangga Siluman ngawalon bari séwot, pokna: "Henteu rék nyaeuran gunung nguyahan sagara."

Ari cék nu geulis Nyi Mas Maya Siluman, pokna ka tuang raka: "Engkang, hadé urang ngawula baé, ratu mah taya kakurang, ratu mah bengkong ngaréong; urang najan jagjag lempeng da pangawak sakieu tangtu éléh ku karageman."

Rangga Siluman séwot ka tuang raina, bari nyaur: "Keur naon urang ngawula; péndék mah embung urang diajak ngawula."

Langen Sari keukeuh pangajakna, Rangga Siluman keukeuh panghenteuna. Énggalna Rangga Siluman tuluy baé nangtang perang ka Langen Sari, pokna: [ 50 ]"Sia mawa sabraha widak balad ti nagara Kuta Waringin, hayu, sina ngarubutan aing."

Ari cék Langen Sari: "Déwék teu mawa widakan balad, teu mawa widakan gagaman; éstu ngan pangawak déwék sorangan, nandakeun awak petingan."

Gancangna Rangga Siluman nyéwot bari narik kerisna, ditewekkeun ka Langen Sari, tapi weléh, henteu teurak.

Langen Sari nya kitu deui, narik tuang curiga, tuluy silihtewekkeun, tapi hiji taya nu teurak, dongkap ka pada maréngkél keris téh.

Cul keris nu perang, tuluy galungan silihsérédan; disedekeun Langen Sari ku Rangga Siluman, teu obah-obah acan, kukuh sariga gunung. Ana males Langen Sari, Rangga Siluman kabregedeg ka saluareun kuta, nepi ka leuweung pisan.

Ti dinya anu geulis Nyi Mas Maya Siluman geuat baé lumpat nuturkeun nu keur perang di leuweung. Demi kai-kai di leuweung sakur nu kasorang ku nu perang, mani rarebah kabéh; kayaning:

Tangkal tapak jeung kilalak,
kikamonténg kiara konéng,
bungbungdelan handayakan,
huru dapung jeung kimaung,
hantap heulang jeung bungbulan,
kai sapi jeung kiputri,
tangkal kopi jeung kihuni.

Kocap anu perang, paséréd-séréd dongkap ka nagara séjén, nya éta nagara Pucuk beusi, samalah nu kagungan nagara kasampak keur di paséban, jenengan Rangga Campaka, sarta kagungan sadérék istri hiji ngaran Nyi Mas Campaka Larang Mantri Kembang.

Ti dinya nu perang ngarumpak paséban, énggalna ku Rangga Campaka dipariksa bari nyéwot, pokna: "Ieu urang mana, rék ka mana, eukeur naon mana ngarumpak paséban urang?"

Pokna Rangga Siluman: "Urang ti nagara Kuta Siluman, keur macakkeun perang jeung Langen Sari."

Saurna Rangga Campaka: "Urang gé rék macakkeun perang, tapi weléh teu manggih lawan, ayeuna urang hurup baé Langen Sari."

Sanggeus kitu, ngarontok Rangga Campaka ka Langen Sari; ditéwak Rangga Campaka ti katuhu, Rangga Siluman ti kénca, diadu-adukeun ku Radén Langen Sari, énggalna tuluy kabereg ka leuweung, geus jauh ti nagara Pucuk beusi, teu kacaritakeun deui kai-kai nu karumpak.

Malah raina Nyai Mas Campaka Larang Mantri Kembang nuturkeun ka leuweung, ka nu eukeur perang.

Gancangna anu parerang geus dongkap ka nagara Daha, nya pada areureun dina hiji sayuran sisi nagara, ari eureunna dina handapeun tangkal kembang campaka.

Pokna Langen Sari: "Ulah eureun nganggur, da jeung musuh, anggur urang perang leuleutikan tamba cicing."

Témbalna Rangga Siluman jeung Rangga Campaka: "Hayu, urang silihsintreuk bari eureun." [ 51 ]Langen Sari dihurup ku duaan, disintreukkan dampal leungeunna, tapi teu dirasa; ana males ka musuhna anu dua mani tingkalopér.

Eureun silihsintreuk, tuluy silihgusrukkeun kana tangkal kembang campaka; pangheulana ngagusrukkeun nya éta Langen Sari ka musuh anu dua, mani kadua musuh datang ka roakan tonggongna; ana dibales Langen Sari, anggur baé tuluy saré, da geus capé asa digaroan.

Rigeg anu keur perang.

Caturkeun nu kagungan nagara Daha, jenenganana Pati Jalak Mangprang, sarta sadérék istri hiji, nya éta Nyai Mas Mangprang Wayang.

Ti dinya Nyai Mas Mangprang Wayang ngandika ka tuang sadérékna Pati Jalak Mangprang, sapédah ngadéngé sora ngaguruh di hulu dayeuh nya éta di palebah sayuran, ari pokna: "Engkang, éta aja naon mana ngaguruh-guruh teuing di hulu dayeuh. Palangsiang aya sijalu diadu, boa sijarah teuteunggar, palangsiang si banténg ngagénténg. Ayeuna, akang, urang layad baé: beunying meulit kana kai, kandang nyampay kana dahan, sumangga, urang darangdan."

Gancangna Jalak Mangprang tuluy dangdan, sanggeus dangdan, tuluy angkat nyalira baé ka sayuran.

Barang sumping ka sayuran, ningali aya jelema tilu dina handapeun tangkal kembang campaka, geus pada ngajaropak kapaéhan tina bawaning capé parerang. Ti dinya teu tata-pasini deui, geuat baé dicandak jelema nu tiluan bari dikeupatkeun dibawa mulih ka padaleman.

Sasumpingna ka paséban, tuluy tiluanana didiukkeun sila, bari nyaur ka raina Nyi Mas Mangprang Wayang, pokna: "Nyai, tah, geuning ieu nu ngaguruh di hulu dayeuh téh."

Gancangna ditingali ku raina Nyi Mas Mangprang Wayang; ana enggeus ningalianana, tuluy nyaur ka tuang rakana, pokna: "Beu, geuning bugang, engkang, naha mana dicilikkeun, anggur urang piceun baé."

Ku Jalak Mangprang bugang nu dua tuluy dialungkeun ka juru alun-alun, kantun hiji deui, nya éta Langen Sari.

Pok deui mariksa Nyai Mas Mangprang Wayang: "Naha, engkang, teu geura dipiceun deui:

barina leuwih nya kasép,
bakalna panyiuk tarum,
bakalna panimba nila,
bakalna carogé kuring."

Ari saur Jalak Mangprang: "Njai, ieu mah tacan paéh, masih kénéh karasa haneut awakna, nu paéh mah kudu tiïs awakna."

Ti dinya tuluy dicagap ku Nyi Mas Mangprang Wayang sarta bari saurna: "Engkang, palangsiang enggeus paéh, geuning, ayeuna mah enggeus tiïs salirana, hadé piceun deui baé."

Saur rakana bari bengis: "Nja tiïs ogé, tapi tiïs nu paéh mah alah batan cai jeung deui panonna gé sok hauk; ieu mah tacan hauk."

Pok deui Nyi Mas Mangprang Wayang: "Tah, geuning, ayeuna mah geus hauk; hayu, urang piceun baé." [ 52 ]Saur jalak Mangprang: "Teu, mo waka dipiceun, sabab masih leuleus, mait mah kudu heuras."

Langen Sari tuluy heuras alah batan bontot.

Nyi Mas Mangprang Wayang geuat nyaur deui ka rakana, pokna: "Engkang, ayeuna mah enggeus heuras, geura piceun baé."

Demi sayaktosna Radén Langen Sari henteu paéh, ngan saré bawaning ku tibra, jadi sapertos anu paéh, sarta eukeurna dicandak ku Radén Jalak Mangprang, Langen Sari parantos éling, tapi ngahaja jiga nu hilang baé.

Barang keur ditingalian paéh henteuna ku Jalak Mangprang, Langen Sari ngajak-ngajak baé barina ngadupak salira Jalak Mangprang, tuluy beunta kawas sasarina.

Sanggeus katingali ku Radén Jalak Mangprang, geuat nyaur ka raina Nyai Mas Mangprang Wayang, pokna: "Beu, Nyai, paingan teuing teu daék paéh da ieu mah dulur urang nu jenengan Radén Langen Sari, lanceuk Nyai Sumur Bandung."

Énggalna ku Nyi Mas Mangprang Wayang tuluy diaku sarta dihormat-hormat.

Radén Jalak Mangprang pok deui nyaur ka raina Nyi Mas Mangprang Wayang: "Nyai, itu dua jelema nu dipiceun ka juru alun-alun geura-geura hirupan deui."

Gancang Nyi Mas Mangprang Wayang nyandak landong bari ngawatek isimna, dua ponggawa didudut buukna sakuren bari nénjrag lemah tilu kali. Gancang harirup malah sila sarta mando di hareupeun paséban.

Ku Raden Langen Sari tuluy dipariksa, pokna: "Kumaha, Rangga Siluman jeung Rangga Campaka, ayeuna manéh rék ngawula atawa bangga, lamun bangga dipaéhan tapi lamun ngawula dihirupan."

Demi walonna Rangga Siluman jeung Rangga Campaka: "Perkara ayeuna mah kuring rék ngawula baé, sumangga, kuring nyanggakeun beuheung teukteukeun, suku genténg belokkeun, awak sakujur sempaleun."

Saurna Langen Sari: "Atuh nya hadé ari rék kumawula mah, mangga, geura caralik di paséban."

Kitu deui sadérékna istri duanana ogé ngiring kumawula, sakumaha tuang rakana.

Gancangna tuluy pada caralik di paséban, pameget pada pameget, istri pada istri: nya éta hiji Langen Sari, kadua Pati Jalak Mangprang, katilu Rangga Siluman, kaopatna Rangga Campaka. Demi istrina hiji Nyi Mas Mangprang Wayang, pamidang nagara Daha, kadua Nyi Mas Maya Siluman, katilu Nyi Mas Campaka Larang.

Ti dinya Langen Sari nyaur ka Pati Jalak Mangprang, nya éta kagungan nagara Daha, demi saurna: "Akang, kaula titip ieu boyongan: dua lalaki, dua awéwé; wiréh kaula rék nepungan pun adi Nyai Sumur Bandung tala gangsa emas beureum Bitung Wulung, kaula papisah enggeus heubeul pisan."

Dijawab ku sakabéh: "Sumangga, ngan ulah lawas baé."

Byur Langen Sari, tuluy ngapung ka awang-awang. [ 53 ]

Basana ngapung ka manggung,
basana ngapak ka awang,
ngapung sataraju jauh,
ngapak saparéntang anggang,
léarna dangdeung nya eureun.

Di mega malang Langen Sari ngan ngawas-ngawaskeun palebahna nagara Bitung Wulung; ana béh kapanggih, tuluy ngalahir dina mamanahan, pokna: "Tan, geuning nagara Bitung Wulung, malah Sumur Bandung ge tétéla aya."

Gancang Langen Sari turun ti méga malang, notogkeun manéh, sorolok-sorolok léar, dangdeung ka tebéh handap.

Tuluy sumping ka alun-alun nagara, kawantu nagara babakan, tacan pepek eusina nagara, atuh teu mamaapan deui lajeng baé ka bumi bari nyaur ka raina, pokna: "Sumur Bandung, geura tepangan, ieu dulur geus datang."

Saurna Sumur Bandung: "Kuring mah teu boga dulur, kawantu pangawak sakieu."

Langen Sari keukeuh ngaku dulur; Sumur Bandung keukeuh pangteu ngakuna, pokna:

"Keukeuh teuing kula alim,
sok sieun bajag ngalana,
sok sieun bajo ngalakon,
sok sieun gélo ka diri."

Kaula gé boga dulur, nya éta lanceuk, tapi ayeuna keur tatapa, jenenganana Langen Sari."

Jawabna Langen Sari: "Puguh nya ieu lanceuk Nyai téh, nu jenengan Langen Sari; ieu mentas turun ti pangtapaän."

Saurna Sumur Bandung: "Seug, ari keukeuh mah, tapi kaula rék ngadoja heula, sabab kula boga pangdojaan sémah, nya éta tiwuan bodas sakembaran."

Pokna Langen Sari: "Seug ku akang dék disambat":

"Breng tiwuan bodas,
boga akang,
boga nyai,
tangtu boga kakang."

Gancangna tiwuan sakembaran jadi nyamberan ka Langen Sari; demi ku Langen Sari tiwuan geuat ditepuk ku carétét, datang ka paéh sakembaranana, henteu kungsi nyeureud ka sémah.

Cék Nyi Sumur Bandung: "Naha, sémah téh kitu, tiwuan kaula datang ka paéhan, éta téh nu ngajaga kaula. Seug baé, ari keukeuh pangakuna mah, tapi dék didoja deui, lamun ki sémah bisa icikibung di jero kendi, tangtu dulur kaula."

Langen Sari tuluy baé bus kana jero kendi sartana bari icikibung; sanggeus kitu, tuluy bijil deui tina kendi.

Ari cék Sumur Bandung: "Seug, ari keukeuh jeung keukeuk mah; tapi kaula ménta néang ciri dina sirah ki sémah, lamun bener aya ciri dina lebah embun-embun, geus tangtu dulur kaula." [ 54 ]Langen Sari gancangna ngagoloyoh kana lahunanana Nyai Sumur Bandung bari dicuplak iketna sarta dikoréh sirahna. Barang geus dikoréh, tétéla aya céda dina lebah embun-embunan, nya éta urut ditakol ku sinduk waktu di dapur.

Reguk ceurik Sumur Bandung sartana bari ngaku dulur.

Sanggeusna ceurik Sumur Bandung, tuluy nanya, pokna: "Engkang, naha mana heubeul-heubeul teuing ngumbara téh. Meunang naon ti pangumbaraan?"

Saurna Langen Sari: "Akang mah ngumbara sotéh lain nyiar banda, nyiar élmu jeung nyiar pisalakieun Nyai, nya meunang ti nagara Kuta Waringin ratu kasép jeung pantes, malah tacan kagungan putra, kakara incu baé tujuh."

Témbalna Nyi Sumur Bandung: "Atuh nuhun, iraha urang angkat ka nagara Kuta Waringin?"

Cék Langen Sari: "Nya ayeuna pisan urang ka nagara Kuta Waringin."

"Atuh mangga, kula rék dangdan, tapi kula henteu bisa jampé midang, ku engkang kudu parinan, wantu anu mentas tatapa, meureun meunang jampé midang baé mah."

Saurna Langen Sari: "Enya, akang éstu tapa, tapi jampé midang mah teu meunang, éta mah kumaha Nyai baé jampéna."

Énggalna Nyi Sumur Bandung tuluy dangdan.

Dangdan nganggo sinjang sutra,
poléng cina dua warna,
pelok balon belang kari,
anjasmara pagulingan,
ngaran poléng nu dianggo,
raksukan sutra winangun,
kekemben layung kasunten,
anu nganggo geus reresan,
ditaksir ku Langen Sari,
ditilik ti gigir lenggik,
ditingal ti tukang lenjang,
nya keusik-keusik barentik,
nya cadas-cadas harérang.

Hérang kahibaran ku nu geulis Nyai Sumur Bandung, tala gangsa emas beureum Bitung Wulung, nya geulis kawanti-wanti, nya éndah kabina-bina, pantes pisan pigarwaeun ratu.

Saurna Nyi Sumur Bandung: "Nganggo geus reresan, kari ieu nagara Bitung Wulung, kumaha? tapi hadé urang bawa baé pikeun kumawula, demi piwadaheunana panjara beusi."

Témbalna Langen Sari bari ngagebeg: "Naha, nagara dikumawula, lain umum, lain mupakat, sarta kumaha diwadahanana nagara sakieu gedéna?"

Jawabna Nyi Sumur Bandung: "Naha, akang, apan aya élmu, nu gedé sok jadi leutik, nu leutik sok jadi gedé."

Saurna Langen Sari: "Nya geura pék baé bawa ku Nyai."

Wantuning Sumur Bandung beurat tapa, gancang baé nagara diriutkeun kana panjara, sarta dititah ngapung ti heula. [ 55 ]Saurna Langĕn Sari: "Pedah nagara geus ti heula, kumaha nya diri, Nyai, kira-kira bisa ngapung nuturkeun panjara, atanapi ku akang, Nyai, dikandung atawa digandong arek dibawa ngapung?"

Pokna Sumur Bandung: "Ari dikandung atawa digandong, kula mah alim; ayeuna urang gancang lĕbuh baur binih bae, jadi pada ijen."

Enggalna tuluy pada ngarapung.

Byur ngapung ka awang-awang,
basana ngapung ka manggung,
basana ngapak ka awang,
ngapung sataraju jauh,
ngapak saparentang anggang,
lear dangdeung nya prok tĕpung,
mega malang jeung panjara.

Di mega malang tuluy areureun bari ningali ka lautan, dĕmi di lautan eukeur aya nu keur lalayaran. Barang Langĕn Sari ningal geuat nyaur ka raina, pokna:

"Nyai, itu naon ngambang di lautan?"

Tembalna Sumur Bandung: "Lain naon-naon, ĕngkang, eta teh parahu."

"Aya nu ngeusian ta euweuh?"

Saurna Sumur Bandung: "Atuh aya pisan, eta teh nu ngeusian jĕlĕma teu boga nagara, jadi urang lautan bae."

"Saha, sugan Nyai, apal ngaranna?"

Tembalna Sumur Bandung: "Jĕnĕnganana Raden Gangsa Wayang, ari adina istri ngaran Nyi Salasa Wayang."

Pokna Langĕn Sari: "Atuh sukur, Nyai, boa teuing dulur urang oge aya di dinya akang Rangga Wayang. Pĕrkara ayeuna akang arek netelakeun ka kapal aya hĕnteuna, ku Nyai dagoan bae di dieu."

Jawabna Sumur Bandung: "Kaula mah hayang reujeung bae, da keueung di dieu tinggal sorangan."

Pokna Langĕn Sari: "Montong teuing ngilu, Nyai, da akang ge hĕnteu lila."

"Mangga bae, ĕngkang, ari hĕnteu lila."

Pok deui Langĕn Sari: "Nyai, akang mere pintonan: di mana aya koleangkak disada luhureun Nyai, geus tangtu yen akang kasambut ku urang lautan, mangka gancang Nyai kudu neang."

"Sumangga," jawabna Sumur Bandung.

Langĕn Sari pek morongkol,
moreat ti mega malang,
jauh hamo burung cunduk,
anggang hamo burung datang,
learna ka tĕbeh handap,
trus ka dasar ing lautan,
sarta bisa cai pamiak,
anggang tina cai lautan.

Gancangna Langĕn Sari geus sumping ka dasar ing laut, sarta tuluy bae calik dina cadas gancar bari ngantosan datangna kapal. [ 56 ]Henteu lila datang kapal laboeh djangkar; ti dinja koe Langen Sari ditjekel djangkarna sarta dieureunkeun.

Barang kapal ngarandeg, Gangsa Wajang ngalahir ka raina, pokna: „naha, eureun koe naon kapal teh? Tjik, Njai, bisi aja badjo ngalalakon badjag ngalalana; geura teang dina padoman.”

Toeloej ditingali padoman, ana katingal jen dina dasar ing laoet aja noe njekelan djangkarna, sarta djelemana kasep pisan. Enggalna Nji Salasa Wajang toeloej njaoer ka rakana, pokna: „paingan teuing, engkang, kapal teh eureun, da aja semah di dasar ing laoet sarta kasep.”

Gangsa Wajang geuat njaoer ka Rangga Wajang, pokna: „geura teang koe maneh ka dasar ing laoet, bet aja semah, sartana titah ka dieu, lamoen teu daekeun paehan bae, bawa tjeulina djeung ngaranna.”

Rangga Wajang toeloej geuat ngaraoe oendoer-oendoerna kana roeaskeun, sarta toeloej ditjawet bari njorenkeun roeasna oendoer-oendoer. Sanggeusna dangdan, toeloej njaoer ka Gangsa Wajang, pokna: „oepama teu beunang dikeureut tjeulina, meureun noe boga tjeuli bae disanggakeun ka dieu.”

Tjeuk Gangsa Wajang: „kitoe ge sae.”

Rangga Wajang gantjang toeroen ka dasar ing laoet. Ana ditingali semah teh doeloer pribadi, ti dinja mikir sadjeroning manah, pokna: „semah teh koe oerang henteu dek dikitoe-kieu, da poegoeh doeloer sorangan, si Langen Sari, lantjeuk Njai Soemoer Bandoeng.”

Rangga Wajang toeloej bae njoempoet kana goeha.

Sigeg Rangga Wajang.

Kotjapkeun noe dina kapal. Njai Salasa Wajang njaoer ka rakana, Raden Gangsa Wajang, pokna: „engkang, geuning, euweuh kang Rangga Wajang dina dasar ing laoet, mangga, pada oerang teang bae.”

Gantjangna pada darangdan, toeloej taroeroen ka dasar ing laoet. Barang soemping, Nji Salasa Wajang njaoer ka rakana, pokna: „naha semah teh kasep-kasep teuing, tjing, geura pariksa koe engkang.”

Gangsa Wajang geuat mariksa: „ieu semah oerang mana, tas ti mana, mana wani-wani njekel laboeh djangkar kapal kaoela? Sarta kaoela teu gadoeh pikeun pangakoe, ngalemar taja seureuh, langka pinang, salangkoeng teu gadoeh apoe; rek njoegoeh njesep teu aja seuneu, langka bako, salangkoeng teu gadoeh kaoeng. Pangakoe kaoela ngan pentil hiris, roaj ngora, tikoro kotokeun, tjareham hajameun, gehgeran. Geura hajang pok bae nanja ka sampean, sampean oerang mana, mentas ti mana, noe matak aja di dasar ing laoet.”

„Sampean nja lemboer matoeh,
nagara mana noe enja,
dajeuh mana anoe heuëuh,
nagri bandjar pamidangan,
lemboer mana noe didjoegdjoeg,
nagri mana dipisedja,
dajeuh mana dipitineung,
saha nja toeang djenengan,

[ 57 ]

nja pare sabeulah tjaeng,
koemaha nja pisedjaeun,
toetoep djoeroe oempak lintjar,
ajeuna geura waktjakeun,
sing walehkeun koe sampean.”

Djawabna Langen Sari: „lemboer ti Bitoeng Woeloeng, nagara ti Koeta Waringin, ari ngaran katelah Langen Sari.”

Pok deui Gangsa Wajang: „piwarangan ta karep sorangan?”

Saoerna Langen Sari: „kaoela ngemban timbalan ti ratoe Koeta Waringin, didaoehan ngadongdon ieu kapal; koe sampean rek dibantjang atawa henteu.”

Gangsa Wajang ngawalon bari njentor: „ieu kapal teu didjoeal, lain sabab koe boga oeang, ngan sabab henteu niat.”

Pokna Langen Sari: „sakira dek ditoekeurkeun atawa diïndjeumkeun?”

Ari tjek Gangsa Wajang: „naha Langen Sari teh keukeuh-keukeuh teuing, da lamoen rek meuli teu mawa doeit, niat noekeuran teu mawa pikeun panoekeur. Sigana lamoen kitoe mah, Langen Sari, rek ngarah pati kaoela, pati tea teu dibikeun; tjindekna mah sampean mawa sabraha balad, mawa sabraha gagaman nja rek ngarah pati kaoela, ari pati lawanna koedoe djeung perang.”

Langen Sari njewot pokna: „koela mah teu mawa balad, teu mawa pakarang, ngan mawa timbalan ratoe bae.”

Gangtjangna Gangsa Wajang toeloej matek kerisna bari njaoer: „seug, geura tampanan keris, ieu, ari enja ngarah pati kaoela.”

Langen Sari nja kitoe deui geuat matek kerisna, toeloej bae silihtewekan.

Ti dinja keris roeksak, teu pada aja noe teurak. Tjoel keris, der perang silihgaloengan, soeroeng-sinoeroeng di dasar sagara.

Gangsa Wajang kaseundak ka kaler koe Langen Sari; anoe matak pepetek njajeud ka kaler, ka tanah Paparean nja eta tatkala Langen Sari njeundak Gangsa Wajang.

Diseundak ka wetan; noe matak peda loba di wetan, tanah Tji-rebon. Diseundak ka kidoel; noe matak penjoe loba di laoet kidoel. Diseundak malik ngoelon; mana kapiting maboer ka sisi, nja eta tatkala Langen Sari njeundak Gangsa Wajang ka koelon.

Ti dinja bawaning kalilaan teuing perang, Gangsa Wajang ngoemaha ka raina Njai Salasa Wajang, pokna: „koemaha, Njai, akang mah geus weleh nahan paneundjakna si Langen Sari, tjik, ajeuna geura iroet pangawasana koe Njai,

„soegan ipis paradjina,
soegan koerang boedjanggana,
soegan atah keneh tapa.”

Gantjang koe Njai Salasa Wajang diseuseup emboen-emboenanana; Langen Sari ngaroempoejoek sarta toeloej ngaloengsar.

Geus kitoe ngentjar soekmana Langen Sari tina kakoeranganana njoeroep kana koleangkak.

Ti dinja koleangkak hiber ka mega malang ka raina Nji Soemoer Bandoeng bari disada: „moen teang! moen teang!” [ 58 ]Soemoer Bandoeng eling kana pintonan rakana, dimana aja koleangkak disada diloehoereunana tangtoe kasamboet perangna.

Gantjang Nji Soemoer Bandoeng njipta salira kana angin leutik toeroen ka dasar ing laoet, sartana Gangsa Wajang teu ningali, koe sabab ingkah; rasana geus kasamboet Langen Sari.

Barang geus kapanggih, didoedoet ramboetna sakoeren bari nendjrag lemah tiloe kali. Koredjat hoedang deui Raden Langen Sari, toeloej njaoer, pokna: „aeh, Njai, geus lila atawa tatjan?”

Pokna Soemoer Bandoeng: „kaoela mah geus lila, engkang.”

Ti dinja Langen Sari toeloej nangtang deui perang ka Gangsa Wajang; enggalna der perang deui.

Demi lahirna Nji Salasa Wajang: „naha, noe paeh teh hiroep deui, mana kitoe ge aja doeloerna noe ngahoeripkeun; tjik, oerang tingali djelmana.”

Barang ditingali, tetela jen aja doeloerna, nja eta Nji Soemoer Bandoeng, geuat dioedag koe Nji Salasa Wajang. Ana dioedag, Nji Soemoer Bandoeng loempat ka leuweung nja njoempoet kana kaso.

Ti dinja toeloej dikorehan koe Nji Salasa Wajang; barang kapanggih der bae dioeleng.

Nji Salasa Wajang njambat ka Iboe dewata, njoehoenkeun ditoeroenan pakarang.

Enggalna koe Iboe dipoeragan tiloe pakarang: hidji bedog, kadoea peso, katiloe pedang. Ana ditelaskeun koe Nji Salasa Wajang ka Nji Soemoer Bandoeng, peso sakali kadoea leungit, bedog kitoe deui, pedang pon nja kitoe deui, ditelaskeun sakali kadoea leungit, njoesoep ka salira Njai Soemoer Bandoeng.

Sanggeus beak pakarang, Nji Salasa Wajang menta dibales.

Soemoer Bandoeng toeloej bae males, ngadjedjek ka Nji Salasa Wajang.

Barang didjedjek Nji Salasa Wajang, ber ngapoeng ka awang-awang, sabab teu koeat nadahan djedjekna Nji Soemoer Bandoeng.

Gantjangna disoesoel koe Nji Soemoer Bandoeng ka mega malang. Ana kapanggih, ditewak Nji Salasa Wajang, diasoepkeun kana pandjara beusi. Pandjara beusi toeloej ditepak ka handap bari ditoetoerkeun koe Nji Soemoer Bandoeng ti pandeuri.

Pandjara ragrag kana Palaboehan boelan, nja eta hoeloe dajeuh nagri Koeta Waringin.

Pandjara ditoenda. Di hoeloe dajeuh, Nji Soemoer Bandoeng malikan rakana noe keur perang di dasar ing laoetan.

Katjaritakeun demi tjahjana Nji Soemoer Bandoeng mah geus ngendong bae di nagara Koeta Waringin, tjahja teh moeroeb mantjoer tapi noe kagoengan tatjan soemping.

Kotjapkeun deui, Nji Soemoer Bandoeng lampahna geus soemping ka dasar ing laoetan, malah njampak noe perang masih keneh bae. Ti dinja Soemoer Bandoeng njaoer ka toeang rakana, pokna: „akang, naha perang teh masih keneh bae, katjek koe awewe, koering mah geus poegoeh toengtoengna. Tjik, atoeh, ajeuna geura elingkeun beunang tapa teh.”

Langen Sari eling kana adjianana. Gangsa Wajang toeloej ditjandak dialoeng[ 59 ]aloengkeun, nja ninggang ka daratan. Enggalna toeloej loempat ka leuweung Raden Gangsa Wajang.

Ti dinja Langen Sari toeloej njaoer ka raina Nji Soemoer Bandoeng, pokna: „Njai, ieu kapal ajeuna geus euweuh noe boga kadjaba ti sorangan, tapi akang dagoan heula, rek neangan kang Rangga Wajang.”

Diteangan Rangga Wajang koe Langen Sari di dasar ing laoet, nja kapanggih di djero goeha keur ngadoe oendoer-oendoer.

Ari tjek Langen Sari: „koemaha ajeuna kang Rangga Wajang, rek reudjeung atawa henteu perkara kapal geus djadi milik kaoela.”

Saoer Rangga Wajang: „nja soekoer ari kapal geus beunang koe doeloer- doeloer, koe Langen Sari djeung Soemoer Bandoeng, demi akang mah rek miloe reudjeung bae djeung doeloer-doeloer.”

Pok deui Langen Sari: „mangga atoeh, oerang taroempak ka kapal.”

Djawabna Rangga Wajang bari ngarawoe oendoer-oendoer: „hajoe atoeh.”

Tina goeha toeloej arangkat Langen Sari djeung Rangga Wajang, nja soemping ka kapal, toeloej pada taroempak bae.

Kapal dipadjoekeun ka tengah, bari saroekan-soekan, pedah oenggoel perangna.

Sigeg noe saroekan-soekan.

Kotjapkeun Gangsa Wajang, di leuweung amprok djeung djelema doea: noe hidji ngaran Gadjah Hambalang, noe hidji deui ngaran Badak Hambalang sarta bari marawa heurap beusi.

Ari tjek Gangsa Wajang: „sampean marawa heurap beusi keur ngaroengkoep naon?”

Pokna Gadjah Hambalang: „tatjan poegoeh roengkoepeunana, sabab tatjan manggih.”

Saoerna Gangsa Wajang: „ari tatjan poegoeh roengkoepeunana mah, koela manggih roengkoepeun, nja eta hidji kapal, sarta aja poetrina geulis kawanti-wanti. Demi engke, lamoen geus beunang karoengkoep, koela kapalna, sampean eusina.”

Wangsoelna Gadjah Hambalang: „mangga, tapi koering ajeuna menta ditoedoehkeun di mana ajana.”

Tembalna Gangsa Wajang: „soemangga, atoeh oerang boeroe-boeroe ka sisi laoet.”

Geus kitoe, toeloej arindit ka sisi laoet. Barang tepi ka sisi laoet, tjek Gangsa Wajang: „tah geuning kapalna, soemangga, geura roengkoep.”

Ti dinja kapal toeloej diroengkoep koe Gadjah Hambalang djeung Badak Hambalang; enggalna kapal toeloej ngarandeg teu bisa ladjoe.

Barang kapal ngarandeg, Njai Soemoer Bandoeng ngahoeleng bari pokna: engkang, koe naon jeu kapal lebah dieu wet teu bisaeun madjoe, tjik atoeh, geura teang sababna.”

Gantjang Langen Sari kaloear ti djero kapal, sarta naek ka loehoer; nja beh bae katingal tetela aja heurap beusi ngaroengkoepan kapal. Heurap beusi koe Langen Sari toeloej dibebekeun, datang ka djadi doea. [ 60 ]Sanggeus heurap djadi doea, noe ngaroengkoep geuat laloempatan ka leuweung; ana keur meudjeuhna tarik loempatna, ngadak-ngadak kasarimped koe areuj soekoena, nja toeloej laboeh datang ka kaparaehan.

Ti dinja katingali koe Langen Sari, enggalna diboeroe. Sanggeus kaboeroe, toeloej njaoer, pokna: „ieu djelema koemaha, hiroep ta paeh?”

Pokna djelema anoe doea: „koering enggeus paeh.”

Saoer Langen Sari: „ajeuna paeh, tapi bet nembalan.”

Pok deui noe doea djelema: „noe matak ngawalon paeh, tina sieun koering dipaehan.”

Langen Sari pok deui njaoer: „geura haroedang, lamoen hajang hiroep mah; sarta oerang dek nanja, sabab naon noe matak kapal oerang diroengkoep?”

Tembalna doea djelema: „sapanjana tea sanes kapal kagoengan adjengan; demi ajeuna mah koering njanggakeun beuheung teukteukeun, soekoe genteng belokeun; sedja koemawoela ka adjengan.”

Saoerna Langen Sari: „hade, lamoen kitoe mah; hajoe, ajeuna oerang ka kapal.”

Ti dinja toeloej arangkat sadajana. Barang keur pada laleumpang di tengah-tengah djalan amprok djeung Gangsa Wajang. Enggalna ditjekel koe Langen Sari bari dipariksa, pokna: „Gangsa Wajang, koemaha perkara ajeuna, maneh rek baha atawa rek ngawoela?”

Pokna Gangsa Wajang bari mamandapan: „sedja koemawoela bae.”

Enggalna toeloej ngaladjengkeun angkatna Raden Langen Sari sarta taloekan anoe tiloe. Barang nepi ka sisi laoet nja areureun dina handapeun kiara bari ngagero-gero ka Rangga Wajang djeung Soemoer Bandoeng.

Kotjapkeun noe di djero kapal. Barang ngareungeu jen aja noe ngageroan, toeloej baridjil sarta geuat njampeurkeun ka handapeun kiara.

Langen Sari pok ngalahir ka sadajana: „ajeuna oerang toenda bae di leuwi Tji-sanggiri kapal teh, mangke di mana Njai Soemoer Bandoeng geus kagoengan poetra ti ratoe Koeta Waringin, ieu kapal oerang sampeur, oerang pake lalajaran di dieu saroekan-soekan. Demi ajeuna oerang teroeskeun moelang ka nagara Koeta Waringin, tapi njimpang heula ka nagara Daha, sabab boga keneh bojongan pibatoereun ngawoela.”

Tembalna para saderek: „soemangga, ngiringan bae.”

Gantjangna toeloej arangkat sadajana, sarta henteu ditjatoer di djalanna, tjatoerkeun geus soemping ka nagara Daha bae.

Ti dinja Langen Sari geuat njaoer ka noe kagoengan nagara, pokna: „Njai Mangprang Wajang, Pati djalak Mangprang, geura temonan ieu kaoela geus datang.”

Barang katingali koe Nji Mangprang Wajang geuat diboeroe bari njaoer: „engkang mangga, atoeh tjalik:

„kembang tjalik dina tjepil,
kembang njangsang dina tarang,
da wet bogan kembang djambe,
kamajangan akang soemping.”

Toeloej pada tjaralik di paseban, sarta dikoempoelkeun para taloekan-taloekan: tjalikna istri pada istri, pameget pada pameget, bari dihoermat-hoermat koe Nji Mas [ 61 ]
61
 

Mangprang Wajang ; disoegoehan saneskanten katoeangan anoe sarae sareng noe raraos.

Sanggeus ngareureuhkeun tjapena, Langen Sari toeloej njarios ka toeang rakana Raden Rangga Wajang, pokna: „akang, ari tjek timbalan mah, kaoela koedoe djagrag ponggawa dalapan kasalapan loeloegoe. Tjik, geura mangga koe akang dibilang; lamoenna leuih akang pinjoetateun, lamoenna koerang, akang noe pinambaheun."

Rangga Wajang toeloej ngadjoemblah noe baris ngawoela ka nagara Koeta Waringin : hidji Rangga Siloeman, doea Rangga Tjampaka, tiloe Pati Djalak Mangprang, opat Gadjah Hambalang, lima Badak Hambalang, genep Gangsa Wajang, toedjoeh noe keur milang, kadalapan loeloegoe nja adi Langen Sari.

Gantjangna Rangga Wajang toeloej nanja ka djelema anoe genep, pokna : „tjik, ka sadaja bae, soegan aja papanggihan noe longger di nagara batoer, pikeun ngadjedjegan ieu kakoeranganana."

Aja hidji noe ngawalon, nja eta Pati Djalak Mangprang, pokna: „aja, nja eta nagara Pakoe roetjoekan Beusi, djenengan Raden Soetra Panandoer Wajang, malah kagoengan saderek istri, djenengan Njai Mas Soetra Kembang Padma Larang."

Pok deui Rangga Wajang : „tan, lamoen kitoe, tjik, saha noe sanggoep naloekeun?"

Djawabna noe genep djelema: „henteu sanggoep, koering mah soeka dikorombongan bae."

Saoerna Gangsa Wajang: „beu, ari kitoe mah, tamiang meulit ka bitis, katempoeh diri sorangan."

Ti dinja Rangga Wajang toeloej njaoer ka raina sakalian, pokna : „Langen Sari, Soemoer Bandoeng, akang amit rek njiar pidjedjeganeun ka nagara Pakoe roetjoekan Beusi".

Pokna Nji Soemoer Bandoeng :

„kirim koering kembang boelan,
kirim koering kembang taoen,
kembang sagala dongdoman,
kembang kopi aloem aking,
bisi akang meunang boelan,
bisi akang meunang taoen,
oelah salah nja dongdonan,
soepaja poelang ka koering."

Enggalna Rangga Wajang toeloej dangdan ; njoren roeas oendoer-oendoer, njo-rendang kantong, nanggoeng tjalongtjong awad-awad hajamna leupas, bari kebat mangkat.

Teu kotjap didjalanna, kotjapkeun geus soemping ka nagara Pakoe roetjoekan Beusi.

Barang geus soemping ka nagara Pakoe roetjoekan Beusi, Rangga Wajang nger- sakeun ngaganti roepa ; les roepa Rangga Wajang timboel roepa aki-aki; nja toeloej ka paseban.

Ti dinja kapanggih koe si Lengser panakawan kakasih ratoe. Enggalna aki-

aki toeloej disebakeun ka pajoenan ratoe, nja eta Raden Soetra Panandoer Wajang. [ 62 ]
62
 

Gantjangna toeloej dipariksa koe Soetra Panandoer Wajang, pokna : „tjoba aki, ngomong sing enja, lamoen lemboer, lemboer mana, nagara mana djeung saha aki nja ngaran ?"

Demi walonna aki-aki : „djisim koering mah lain ti nagara mana-mana, nja eta ti lemboer leutik, katelah lemboer Bodjong Eurih; ari ngaran katelah Aki Moksel."

Saoerna Soetra Panandoer Wajang : „aki, poeroen ta henteu tjitjing di aing, atawa emboeng ?"

Pokna aki-aki : „kabeh-kabeh, sedja rek koemawoela."

Ti dinja aki-aki ditjandak ka boemi. Barang soemping, geuat njaoer ka raina Nji Mas Soetra Kembang Padma Larang, pokna: „Njai, ieu akang meunang piboedjangeun aki-aki, katelahna Aki Moksel."

Nji Soetra Kembang Padma Larang malikkeun saoer, pokna: „engkang, pariksa mangka tetela, bisi ngagelo ka oerang, bisina aki ngadodja ngarantjana."

Saoerna toeang raka Raden Soetra Panandoer Wajang: „geus tetela, Njai, djalma ti Bodjong Eurih, sarta lain rek ngadodja ngarantjana; malah koe akang oge ajeuna rek dititah ngarit."

Tjek Nji Soetra Kembang Padma Larang: „atoeh mangga bae."

Toeloej aki-aki dititah ngarit; ana pek ngarit lain ngarit djoekoet, sirit koeda noe diarit, atoeh koeda teh toeloej paeh.

Dititah deui ngala tjai; lodong diasoepan tjaroeloek, atoeh tjaina djadi ateul, geus bae teu kapake.

Ana dititah ngored, kakajonan ditoegaran, mani datang ka tjaang nagara teh.

Dina hidji waktoe Soetra Panandoer Wajang djeung raina Njai Mas Kembang Padma Larang ka tjai anoe rada tebih meuëusan ti boemi, sarta Aki Moksel dipiwarang toenggoe dapoer.

Barang enggeus pada arangkat noe ka tjai, aki-aki toeloej ngaroesak hawoe, didaroepakan dalang ka raroentoeh hawoe dapoer. Los ka boemi, nja maheuman sangoe, beak doea said, datang ka kamerekaan ; ari noe sasaid deui diawoer-awoerkeun ka tengah boemi mani ngalantrak. Toeloej ngising di pipir pangkoeleman ; sanggeus ngising, toeloej kekedengan dirandjang pakoeleman, toer henteu tjetjewok-tjetjewok atjan.

Ana geus kekedengan goera-giroe toeroen sieun kaperego. Seug bae ka pipir dapoer ngadoe oendoer-oendoer, awad-awad teu asoep ka boemi.

Gantjangna noe tas sariram saroemping; nja ngaroris ka dapoer, hawoe roentoeh; los ka boemi said ngalajah di tengah imah; los ka enggon sare ngambeu tai, ana ditingal pipir enggon ngadoengkoek tai.

Sigeg noe keur ngaroris.

Kotjapkeun Aki Moksel les leungit, timboel Rangga Wajang, sarta toeloej matek adji pangnjirepan, disirep Soetra Panandoer Wajang djeung Nji Padma Larang sarta menak koeringna, kabeh geus djempe pada sarare.

Ti dinja Rangga Wajang toeloej bae soep ka djero boemi, nja njampak Nji

Soetra Kembang Padma Larang keur sare tibra. Enggalna toeloej bae ditjandak diasoepkeun kana djero kandoengan, toeloej dibawa ngapoeng, sarta djalanna mabras kana kampig. [ 63 ]
63
 

 Sorolok bioer nja ngapoeng,
basana ngapoeng ka manggoeng,
basana ngapak ka awang,
ngapoeng sataradjoe djaoeh,
ngapak saparentang anggang,
lear sor ka tebeh handap.

Gangtjangna geus soemping ka nagara Daha, sarta toeloej diserenkeun ka raina Njai Soemoer Bandoeng. Demi pokna Rangga Wajang : „Njai, ieu akang njerenkeun pibatoereun ti nagara Pakoe roetjoekan Beusi djenengan Njai Soetra Kembang Padma Larang.

Toeloej ditarima koe Nji Soemoer Bandoeng sartana diakoe dihade-hade.

Sigeg Nji Soetra Kembang Padma Larang.

Kotjapkeun di nagara Pakoe roetjoekan Beusi, nja eta Raden Soetra Panandoer Wajang sabalad-balad, atanapi koeringna geus pada njararing kabeh.

Ti dinja Soetra Panandoer Wajang njaoer ka raina Njai Soetra Kembang Padma Larang, tapi weleh teu nembalan ; ana diteang geus euweuh , Aki Moksel nja kitoe deui geus euweuh.

Soetra Panandoer Wajang ngalahir dina mamanahan, pokna : „beu, ieu teu salah deui, tangtoe Aki Moksel anoe boga lalampahan, tjik, ajeuna oerang soesoel ka nagara Daha, soegan aja."

Enggalna angkat ka nagara Daha. Barang soemping geus disampakkeun ponggawa opat anoe mapagkeun perang.

Gantjangna der bae perang Raden Soetra Panandoer Wajang sareng ponggawa anoe opat. Tapi eta pongawa teu koeat ngalawan perangna, toeloej laloempatan.

Nja ana madjeng Raden Langen Sari, der perang deui rame pisan. Toeng- toengna Soetra Panandoer Wajang kasamboet.

Ari tjeuk Langen Sari: „koemaha, sia ajeuna rek baha atawa rek ngawoela ?"

Djawabna Soetra Panandoer Wajang : „sedja njanggakeun diri, roemasa geus kawon djoeritna."

Ti dinja Langen Sari toeloej njaoer ka sadajana, pokna : „wireh ajeuna geus djedjeg ponggawa, soemangga, ajeuna oerang boedal ka nagara Koeta Waringin."

Tembalna praponggawa : „soemangga, ngiringan bae."

Sanggeus kitoe, toeloej pada darangdan, ladjeng boedal ti nagara Daha sadajana sarawoeh eusi nagara, ngadjoegdjoeg ka nagara Koeta Waringin.

Teu kotjap di djalanna.

Kotjapkeun geus datang ka nagara Koeta Waringin, enggalna toeloej sakabeh ponggawa pada saroekan-soekan ; dahar, ngaleuëut, ngalemar sarta njesep.

Oerang toenda. [ 64 ]

C.

TJARITANA

NJAI SOEMOER BANDOENG

NOE DIGARWAÄN

KOE

PRABOE GOEROE GANTANGAN

RATOE PADJADJARAN

______

Kawarnaha kang djoemeneng ratoe Padjadjaran, djenenganana Praboe Sena Pakoean Menak oerang Padjadjaran Praboe Goeroe Gantangan, ngadaoeh ka papatih dalapan poeloeh : „ajeuna koedoe nakol bende di paseban ngoempoelkeun ponggawa-ponggawa kabeh, krana kami dek miwarang ngalamar ka nagara Bitoeng Woeloeng, ka Njai Soemoer Bandoeng, saderekna Koeda Pati Langen Sari, katjdoek ka awoen-awoen, kakotjap ka djanaprija[4] tina kaaloesanana."

Sakitoe daoehan ratoe.

Oendjoekan papatih dalapan poeloeh : „noen, goesti Goeroe, sembaheun, hatoer soemangga ; toetas daoeh gamparan, abdi hatoer amit, kaoelanoen."

Toeloej indit papatih dalapan poeloeh ka paseban nakol bende ngoem- poelkeun parasaderek sadajana, rehna aja daoehan kangdjeng ratoe sakitoe.

„Ajeuna oerang koedoe iang ka nagara Bitoeng Woeloeng, sakitoe daoehan ratoe."

Oendjoekan parasaderek sadajana pisan : „abdi-abdi kabeh teu aja noe saranggoep iang ka nagara Bitoeng Woeloeng."

Barang ti dinja papatih dalapan poeloeh oendjoekan deui ka goesti : „abdi-abdi njanggakeun beuheung teukteukeun, soekoe genteng bdokeun, rehna henteu aja noe werat iang ka nagara Bitoeng Woeloeng."

Katjarios djenenganna Njai Raden Atji Kembang Majang Soenda, saderekna ratoe praboe, oendjoekan ka rakana : „noen, kangdjeng raka, awon teu kapioendjoek [ 65 ]

HET VERHAAL VAN

NJAI SOEMOER BANDOENG

DIE TOT GEMALINNE GENOMEN WERD

DOOR

PRABOE GOEROE GANTANGAN

VORST VAN PADJADJARAN.




Er wordt verhaald, dat de doorluchtige vorst van Padjadjaran, genaamd Praboe Sena Pakoean Menak oerang Padjadjaran Praboe Goeroe Gantangan,(') zijnen tachtig patih's beval: „thans moet het bekken in de vergaderzaal geslagen ter op- roeping van alle ponggawa's, daar wij een bode naar het land Bitoeng Woeloeng wenschen te bescheiden tot werving om de hand van Njai Soemoer Bandoeng, de zuster van Koeda Pati Langen Sari, befaamd tot aan het uitspansel en op aller lippen zwevend wegens hare schoonheid."

Dus luidde de koninklijke opdracht.

De tachtig patih's antwoordden: „goed, heere Goeroe, te eerbiedigen, wij aanvaarden den last; heeft onze gebieder uitgesproken, dan vragen wij ons afscheid."

Daarop vertrokken de tachtig patih's naar de ontvangzaal ten einde het bekken te slaan tot het doen samenkomen van alle onderhoorigen, naardien des verhevenen begeer zoo gebood.

„Er moet nu naar Bitoeng Woeloeng gegaan worden, aldus is 's konings bevel."

Alle onderhoorigen, geen uitgezonderd, verklaarden: „niemand der dienstbaren neemt op zich, naar Bitoeng Woeloeng te gaan."

Deswegen deden de tachtig patih's den koning weder kond: „we bieden den hals ter afsnijding en de enkels tot sluiting in het blok, dewijl er geen is, die het aandurft naar Bitoeng Woeloeng afgevaardigd te worden."

Men vertelt, dat Njai Raden Atji Kembang Majang Soenda, zuster des konings, tot haren broeder zeide: „met uw verlof, doorluchtige oudere broeder, het moge


(') De eerste deelen van den naam zijn eigenlijk titels en kunnen vertaald worden met: Grootvorst van Pakoean,- de hoofdstad van Padjadjaran - Edele der Parljadjaransche rid-derschap,

9 [ 66 ] eta, aja aki-aki tapa dina[5] kolong papanggoengan. Tjoba, koe kangdjeng raka dipiwarang iang ka nagara Bitoeng Woeloeng, tangtoe daekeun, Tapi poma pisan oelah dipaparin panganggo, koe andjeun, poen Lengser bae maparinkeun panganggo, kandjeng raka, noen."

Ngadaoeh praboe Sena Pakoean : „aki, maneh ka dieu."

Indit eta aki-aki, rehna disaoer koe ratoe, sarta djaroegdjag-djarigdjeug.

Matana kawas tjika-tjika dina Hang kitjeupna, karihidji deui ; toeloej ka aloen- aloen djalanna bari kondang iteuk.

Ari datang ka pangtjalikan ratoe, aki teh toeloej njembah barina mando ; kitoe ge nangankeun maneh.

Ngadaoeh ratoe praboe : „aki, ditjaloekan teh koe dewek dititah ka nagara Bitoeng Woeloeng, panglamarkeun ka Njai Soemoer Bandoeng, saderekna Koeda Pati Langen Sari, sarta maneh koe dewek nitah dibere pakean anoe araloes ; eta awewe koedoe beunang koe maneh, aki."

Oendjoekan aki-aki : „hatoer soemangga ari dikersakeun koe ratoe mah, oelah bon beurang peuting, sedja koemawoela poen aki, noen."

Ti dinja aki-aki toeloej njembah barina indit, toeloej ka aloen-aloen.

Ari datang ka aloen-aloen, aki-aki teh kersana ngagedogkeun salira ; nja eta djenenganana Koeda Pati Langen Sari ngadjadikeun aki-aki tapa dina kolong papanggoengan eukeur neangan pitjarogeëun raina Njai Soemoer Bandoeng.

Ari geus meunang praboe Sena Pakoean, menak oerang Padjadjaran, sedjana moelih ka nagara Bitoeng Woeloeng.

Teu ditjarioskeun di djalanna mah.

Katjarios noe tjalik di nagara Bitoeng Woeloeng, djenenganana Njai Raden Soemoer Bandoeng.

Saraoeh eusi boemina, istri pameget, pada ngadeuheusan kabeh keur ngantosan rakana Koeda Pati Langen Sari, geus sapirang-pirang alam teu soemping ka nagara.

Barang ti dinja soemping ka nagara Bitoeng Woeloeng.

Ana soemping, teu diakoe koe Njai Soemoer Bandoeng, sabab sieun kabobodo bawaning koe kalawasan.

Ari geus maehan ingon-ingon mah, tiwoean sakembaran, djeung siram dina djero kendi, kakara dek diakoe saderek koe Njai Soemoer Bandoeng.

Ari geus kitoe, ngalahir rakana Koeda Pati Langen Sari : „Njai Emoer,[6] kakang teh geus meunang pitjarogeëun Njai, djenenganna Praboe Sena Pakoean, menak oerang Padjadjaran ; ajeuna, Njai djeung kakang, oerang iang ka Padjadjaran." [ 67 ]
67
 

niet nagelaten blijven, het feit te melden, dat er een grijsaard onder den schouwkoepel boete doet. Welaan hij worde door uwe hoogheid naar Bitoeng Woeloeng gezonden, gewis wil hij. Doch geef hem vooral zelf gen kleed, Lengser (') maar geve hem een gewaad, doorluchtige broeder"

„Herwaarts gij, oude!" beval Pakoean's oppervorst.

De grijsaard stond op, daar hij door den koning ontboden werd, strompelend en wankelend.

Zijn oogen waren gelijk vuurvliegjes in de kassen, als hadde hij nog één oogwenk (slechtste te leven) (-); dan schreed hij naar het hofplein, steunend op een stok.

Bij den koninklijken troon gekomen, maakte hij de sembah en zette zich eerbiedig; daartoe zelfs moest hij zich vermannen.

„Oude", dus de koning, „je bent door mij geroepen om naar Bitoeng Woeloeng gestuurd te worden, tot het doen van aanzoek bij Njai Soemoer Bandoeng, de zuster van Koeda Pati Langen Sari; met fraaie kleederen zal ik je doen begiftigen ; die vrouw moet door je verkregen worden, oude."

Eerbiedig antwoordde de grijsaard: „gelijk door uwe majesteit verlangd wordt, laat staan des daags, zelfs des nachts, zal de oude tot uwen dienst bereid zijn."

Daarna groette de grijsaard onderdanig, stond op en ging naar het hofplein.

Aldaar gekomen, verlangde hij zijn wezen af te schudden; hij toch was Koeda Pati Langen Sari, boeteling onder den schouwkoepel geworden op den zoek naar een echtgenoot voor zijne zuster Njai Soemoer Bandoeng. Nu hij daartoe den oppervorst van Pakoean, den edele van Padjadjaran gevonden had, wenschte hij naar Bitoeng Woeloeng terug te keeren.

Van zijn reis wordt niet gesproken.

Wij verhalen van haar, die in Bitoeng Woeloeng gevestigd is, met name Njai Soemoer Bandoeng.

Hare huisgenooten, vrouwen en mannen al te gader, maakten hunne opwachting bij haar en gezamenlijk verbeidden zij haren broeder, die sedert onheuglijken tijd het land niet betreden had.

Hij is in Bitoeng Woeloeng aangekomen.

Bij zijn verschijnen, werd hij door Njai Soemoer Bandoeng niet erkend, daar zij vreesde bedrogen te zullen uitkomen wegens den langen duur zijner afwezigheid.

Eerst nadat hij haar waakdieren, een paar bijen, doodgeslagen en in een koelkruik gebaad had, ( 3 ) wilde Njai Soemoer Bandoeng hem als haren broeder erkenen.

Koeda Pati Langen Sari zeide daarop: „juffrouw Emoer, ik heb bereids een gemaal voor je opgespoord, hij is de oppervorst van Pakoean, de edele van Padjadjaran, koning Goeroe Gantangan; nu gaan dus jufje en broer naar Padjadjaran."

(1) Welk ambt voorheen met lengser aangeduid werd, is heden vergeten. Vermoedelijk evenwel stemde die betrekking ongeveer overeen met de positie van den huidigen mantri kaboepaten. Hoe dit zij, een feit is, dat de lengser bijna altijd ingevoerd wordt als toonbeeld van plichtsbetrachting.

(2) De eigenlijke uitdrukking is : „hitoetna tinggal hidji deui."

(3) Zie voor het volbrengen dezer proefstukken den teksl hier voren, blz, 53. [ 68 ]Oendjoekan kang rai : „hatoer soemangga, tanapi koering alim noeroet nagara, hajang mawa nagara sorangan."

„Koemaha Nji Emoer bae, kakang mah teu bisa."

Ladjeng nagara dipandjarabeusi.[7]

Ari geus dipandjara, oendjoekan ka kang raka : „soemangga, kakang, eta pan- djara geura tjandak."

Ngalahir kang raka : „koemaha, Njai, dibawana, kakang mah teu bisa mawa, enja ditanggoeng euweuh lajanna, disoehoen sieun tidedel."

„Kadjeun, kakang, ari teu bisa mah."

„Koemaha kang rai bae."

Ladjeng Njai Soemoer Bandoeng djeung rakana ka mega malang, njandak pandjara.

Ari geus soemping ka mega malang[8], ningali noe lalajaran di sagara, ari djenenganana Raden Pati Gangsa Wajang, Raden Pati Rangga Wajang ari istrina Njai Sarasa Wajang.

Ngalahir Koeda Pati Langen Sari, kieu pokna : „Njai Emoer, saha djelema noe lalajaran di sagara batoer? loekak djapakan ngoenghak temen."

Hatoeran Njai Soemoer Bandoeng: „sok teu oemoem teuing, sagara aja noe boga, bisi kakang teu tingali teu oeninga eta ten lalaki satangkoebing langit, lalanang sakabeh djagat, djenenganana Raden Pati Gangsa Wajang, saderekna Rangga Wajang, istrina Njai Sarasa Wajang ?"

Ngalahir rakana Koeda Pati Langen Sari ; „Njai, koe kakang rek diteang djelema noe loekak djapakan lalajaran di sagara batoer ; mo sabraha koelitna"

„Tjoba, seug bae sia, akang, oelah henteu koeat."

„Sageuj, Njai, ajeuna ge geus datang deui."

„Soemangga bae, akang, ari teu beunang dipegatan mah koe adi."

„Tapi akang boga djangdji ka Njai, lamoen kakang eleh djoerit, tangtoe aja datangna ka Njai hoedjan getih loeloewoekan mega nangnajeumeun sabeulah sarta aja koleangkak[9] poetih disadana : „moe teang ! moe teang ! tjitjiren kakang eleh djoerit, koedoe geuat diteang."

Oendjoekan kang rai : „hatoer soemangga."

Ladjeng loengsoer ti mega malang.

Soemping ka sagara, njandak laboeh djangkar.

Kaget Pati Gangsa Wajang ngarandeg kapalna.

Ngalahir ka Rangga Wajang : „ieu, toeroe:ian, parahoe koe naon mana nga- randeg, eureun, atawa tikait kana toenggoel atawa kana djangkar?"

Oendjoekan Rangga Wajang: „hatoer soemangga," bari indit ka dasar sagara. [ 69 ]
69
 

„Tot je dienst" beaamde zijn zuster, „maar ik neem de gewoonten van dat land niet aan, ik verlang mijn eigen gebied mede te nemen."

„Doe wat je goeddunkt, Nji Emoer; ik kan zulks niet."

Daarop sloot zij het gebied in een ijzeren kooi.

Toen dit geschied was, zeide zij : „met je welnemen, broer, neem voort dien kooi op."

„Wat meisje", hernam deze, „hem torsen, ik kan hem inderdaad niet vervoeren ; om hem te pikoelen ontbreekt de tegenvracht, neem ik hem op het hoofd dan vrees ik ineengedrukt te worden."

„Laat 't dan maar, broer, jij als het niet kan." . „Zooals zusje wil."

Nu begaven Njai Soemoer Bandoeng en haar broeder zich naar de hellende wolk, den kooi medenemend.

Aangekomen in deze, zagen zij dat op zee aan het zeilen waren Raden Pati Gangsa Wajang, diens broeder Rangga Wajang en zijn vrouw Njai Sarasa Wajang.

„Wie zijn die lieden, Njai Emoer, die op anderer zee zeilen?" vroeg Koeda Pati Langen Sari: „metterdaad is dat te ergerlijk en te vrijpostig."

Njai Soemoer Bandoeng hernam: „stellig gaat dat niet aan, daar de zee een eigenaar heeft, en zou je niet weten noch ermede bekend wezen, dat die lui, helden geroemd en heel den hemel en dapperen over al de wereld, geheeten zijn Raden Pati Gangsa Wajang, diens broeder Rangga Wajang en zijn vrouw Njai Sarasa Wajang?"

„Dan zus", hernam Koeda Pati Langen Sari, „zal ik hen, die zoo vrijpostig zijn op andermans zee te varen, gaan opzoeken ; hun huid zal wel zoo dik niet zijn.'V)

„Welaan, ga jij je gang maar, doch schiet niet te kort."

„Dat is onmogelijk, meid; daar loopt me de gal weer over."(' 2 )

„Vooruit dan maar broer, ik kan je toch niet tegenhouden.

„Intusschen beloof ik je, zus, dat indien ik het onderspit delf, zonder fout een pleksgewijs vallende bloedregen tot je zal komen, die de wolk deels van buiten en van binnen bevochtigt en droog laat, en dat een witte valk zal verschijnen, roepend : moe teang! moe teang ! dit zal het teeken zijn, dat ik overwonnen ben en je dus schielijk naar mij toe moet snellen."

„Zoo zal 't wezen, broer," verzekerde zijn zuster.

Daarop daalde hij uit de schuinsche wolk naar beneden.

In zee gekomen, greep hij het ankerval.

Pati Gangsa Wajang onstelde, wijl de prauw stopte.

Hij gebood Rangga Wajang: „op, duik naar dat ding, wat is er met de schuit dat haar doet stil liggen; houdt ze op, is ze aan een boomtronk of aan uitsekende wortels blijven haken?"

„Goed" antwoordde Rangga Wajang en liet zich naar den boden der zee afzakken.

(') Smalende uit drukking voor: ze zullen wel niet onkwetstaar wezen, (') Hierbij wordt napsoe gedacht; vollediger zegt men: „ajeuna ge napsoe geus datany deui", i. e. de toorn is weer vaardig over mij geworden, [ 70 ]70

Ari datang ka dasar sagara, kasampak keur njekelan laboeh djangkar Koeda Pati Langen Sari.

Ari Rangga Wajang teu daekeun mariksa, anggoer toeloej neangan endog penjoe, ki Rangga Wajang.

Katjarios noe kagoengan kapal ngadaoeh ka raina, ka Njai Sarasa Wajang : „ajeuna kakang dek noeroenan, parahoe kana naon tikaitna, mana lila teuing Rangga Wajang."

Ladjeng Pati Gangsa Wajang ka dasar sagara.

Ari kasampak keur njekelan laboeh djangkar Koeda Pati Langen Sari, mariksa Pati Gangsa Wajang : „eukeur naon silaing njekelan laboeh djangkar anoe batoer loekak lanjap djapakan silaing."

Ngawangsoel Koeda Pati Langen Sari : „bongan silaing loekak djapakan lalajaran di sagara batoer."

„Di mana sagara aja noe boga, mana heuleutna tjaletjerna sagara aja noe boga ?" saoer Pati Gangsa Wajang.

Gantjangna ger perang di dasar sagara ; saroea rosana Koeda Pati Langen Sari djeung Pati Gangsa Wajang.

Ari soemping Njai Sarasa Wajang, toeloej diseuseup pangawasana Koeda Pati Langen Sari koe Njai Sarasa Wajang, djadi kawon djoeritna Koeda Pati Langen Sari. (1)

Ari geus kitoe, soemping kila-kilana ka mega malang, ka noe geulis Njai Soemoer Bandoeng, hoedjan getih toetoemploekan mega nangnajeumeun sabeulah, sarta aja koleangkak poetih disadana : „moe teang ! moe teang !"

Barang ti dinja kadangoe koe Njai Soemoer Bandoeng, ngadjerit maratan langit, ngagoak maratan mega, barina loengsoer ti mega malang ka dasar sagara.

Ari soemping kasampak geus kawon djoeritna Koeda Pati Langen Sari, toeloej dihoedangkeun deui koe Njai Soemoer Bandoeng pangawasana.

Ana tanghi, ger deui perang.

Katingali koe Njai Sarasa Wajang, ger perang djeung Njai Soemoer Bandoeng. Nji Sarasa Wajang taloek koe Njai Soemoer Bandoeng, diasoepkeun kana pandjara beusi.

Barang ti dinja toeloej Njai Soemoer Bandoeng njampeurkeun ka rakana ; kasampak keur perang keneh. Geus kitoe, toeloej diseuseup pangawasana Pati Gangsa Wajang koe Njai Soemoer Bandoeng ; Pati Gangsa Wajang djadi kalah perangna sarta njanggakeun diri, saraoeh njanggakeun doeloer. Ngalahir Koeda Pati Langen Sari : „itoe Rangga Wajang tjeloekan, keur ngendek-ngendek bae penjoe."

(1) Hoe dit geschiedt, meldt de tekst hier voor, blz. 57. [ 71 ]
71
 

Daar aangeland, vond hij er Koeda Pati Langen Sari bezig met het ankerval vast te houden.

Rangga Wajang sprak hem niet aan, beter docht hem schildpadeieren te zoe- ken, die oude Rangga Wajang. (1)

Wordt medegedeeld, dat de eigenaar van het vaartuig tot zijn zuster Njai Sarasa Wajang zeide: „nu ga ik omlaag; waar zit die boot toch aan vast en waar blijft Rangga Wajang zoo lang."

Thans begaf Pati Gangsa Wajang zich naar den bodem der zee.

Toen hij er Koeda Pati Langen Sari, die nog steeds het ankerval vasthield, aangetroffen had, vroeg hij : „waartoe houdt gij eens anders ankerval vast, verwaten, onbeschaamde vlegel."

„'t Is je eigen schuld, ongelikte schoft", verweet hem Koeda Pati Langen Sari, „door op andermans zee te zeilen."

„Hoe, de zee heeft een eigenaar ; waar staan dan de eindpalen en de bakens van dien bezitter des oceaans?" gaf Pati Gangsa Wajang terug.

Voort vingen zij een gevecht aan op den bodem der zee; ze waren even sterk Koeda Pati Langen Sari en Pati Gangsa Wajang.

Toen kwam Njai Sarasa Wajang erbij, en ontrok de kracht aan Koeda Pati Langen Sari, (door hem gelijk een vampir hem aan den kruin te zuigen) met het gevolg dat hij overweldigd werd. (2)

Onmiddellijk daarop verschenen bliksemflitsen in de wolk vóór de schoone Njai Soemoer Bandoeng alsmede de bloedregen vallend in vuistgroete droppen, die de wolk deels buiten deels binnen bevochtigden; ook de witte valk kwam, schreeuwend: „moeteang! moe teang!"

Zoodra dit door Njai Soemoer Bandoeng gehoord werd, gaf zij een gil, die opsteeg tot het uitspansel, een kreet die in de wolk weergalmde; dan daalde zij uit de schuinsche wolk af tot op den boden van de zee.

Bij haar aankomst was Koeda Pati Langen Sari reeds ontzield, dies werd hij door haar weder opgewekt (3) en van versche kracht voorzien.

Opgestaan, begon hij den strijd opnieuw.

Dit ziende, wierp Njai Sarasa Wajang zich op Njai Soemoer Bandoeng; Njai Sarasa Wajang moest voor laatstgenoemde onderdoen en werd door haar in de ijzeren kooi opgesloten. (4)

Andermaal zocht Njai Soemoer Bandoeng nu haar broeder op en vond hem nog aan het vechten. Deswegen onttoog zij thans de kracht aan Pati Gangsa Wajang, die het dientengevolge aflegde en zich overgaf met zijn broeder. Toen zeide Koeda Pati Langen Sari : „roep dien Rangga Wajang, hij toeft maar kalm bij de schildpadden."

(1) Hier neemt de verteller een loopje met Rangga Wajang; deze toch is bang voor Koeda Pati Langen Sari en durft hem daarom niet aan te spreken.

(2) Vergelijk den tekst hiervoren, blz. 57.

(3) Ibidem blz. 58.

(4) Ibidem blz. 58. [ 72 ]72

„Rangga Wajang, silaing ka dieu euj !"

„Noen soemangga."

Ser njampeurkeun barina njembah.

Saoer Koeda Pati Langen Sari : „koemaha euj, silaing rek taloek atawa rek ngalawan ka dewek ?"

„Eh, djoeragan, ajeuna teu kadoega, ajeuna doeloer koering geus taloek, tjatjak bareto ge teu kadoega, ajeuna kos doeloer koering bae rek koemawoela, kaoelanoen."

Ngalahir Koeda Pati Langen Sari: „soekoer sariboe, gerah salaksa, ari ajeuna oerang toeloej ka Padjadjaran."

Ladjeng menak tiloe lajar toeroet sagara.

Katjarioskeun noe moendaj di mega malang, ari djenenganana Badak Hambalang djeung Gadjah Hambalang, ngaroengkoep Melang kantjana.

Kaget Koeda Pati Langen Sari.

Ngalahir ka Pati Gangsa Wajang : „ajeuna toenggoean Melang kantjana, dewek rek njoesoel noe ngaroengkoep parahoe."

Ladjeng ditaekan ka mega malang, barina poentang kalong.

Ari geus kitoe, kasoesoel doea ponggawa dipariksa koe noe kasep Langen Sari : „euj, naha silaing wani-wani ngaroengkoep Melang kantjana, hah ?"

Oendjoekan doea ponggawa : „soemoehoen, pariksa naon, soegan teh lain kagoengan djoeragan, kaoelanoen ?"

Ngalahir Koeda Pati Langen Sari: „euj, koemaha silaing teh, rek ngalawan atawa henteu ?"

Oendjoekan Badak Hambalang : „eh, djoeragan, koering sedja koemawoela bae." ( )

„Soekoer, ari kitoe mah, hajoe, oerang leumpang djeung dewek."

Ladjeng menak djeung opat ponggawa soemping kana poelo ngersakeun eureun.

Mariksa ka Rangga Wajang: ;; soegan aja geulis adina, gagah rakana ; tjek, euj, di mana ?"

Oendjoekan poen Ranga Wajang : „noen, soemoehoen, aja noe geulis adina, gagah kakangna di nagara Koeta Waringin (-), ari djenenganana Gadjah Waringin saderekna istri Njai Atji Waringin.

Ngalahir noe kasep Langen Sari: „koemaha, Rangga Wajang, sanggoap meunangkeun ?"

Ngawalon Rangga Wajang : „soemangga, koering meunangkeun."

Ladjeng Rangga Wajang angkat.

Katjarios Rangga Wajang soemping ka hoeloe dajeuh.

Bingoeng pipetaeunana hajang ngadeuheus ka noe kagoengan nagara, Rangga Wajang pek ngagedogkeun salira, ngadjadikeun aki-aki ; kakara dek ngadeuheusan aki-aki teh.

(1) Dit wordt anders en veel uitvoeriger hier voren verhaald ; ook speelt de gebeurtenis daar op het land, blz 59.

(2) Op 't eiland Borneo. [ 73 ]73

„Rangga Wajang, hier jij!"

„Ten dienste."

Al schuivend naderde hij met eerbiedigen groet.

„Wel," sprak Koeda Pati Langen Sari hem aan, „wil je je vrijwillig overgeven, of met geweld door mij tot onderwerping gedwongen worden?"

„Meester, dat moet wel nu mijn broer het heeft afgelegd, zelfs te voren kon ik niet anders, dus treed ik gelijk hij in uw dienst, heer."

„Dat doet mij duizendvoudig genoegen en stemt mij tienduizendvoudig tot vreugde", riep Koeda Pati Langen Sari uit, „komt, voort thans naar Padjadjaran."

De drie ridders zeilden vervolgens weg.

Nu spreken wij van Badak Hambalang en Gadjah Hambalang, die uit een hellende wolk met een werpnet vischten, waarmede zij de Melang Kantjana (l) overdekten.

Koeda Pati Langen Sari verschrok.

„Pati Gangsa Wajang," beval hij, „gij blijft bij de Melang kantjana, terwijl ik hen, die deze in hun net vingen, ga nazetten."

Hij klom vervolgens omhoog naar de hellende wolk en haakte zich daaraan vast gelijk een kalong. (2)

Zoodra hij het tweetal ingehaald had, beet de welgemaakte Langen Sari hun toe: „hei daar, wat geeft jullie den moed, de Melang Kantjana te vangen, zeg!"

De beide ponggawa's antwoordden: „met uw verlof, wat geldt uw vraag, gij zijt toch wel niet haar eigenaar, heer?"

„Wat bezielt jullie", hernam Koeda Pati Langen Sari, „wil jullie je te weer stellen of niet?"

Badak Hambalang betuigde: „meester we willen u maar liever dienstbaar zijn."

„Gelukkig, en nu vooruit, jullie gaat met me mede."

Alsnu bereikte Koeda Pati Langen Sari met zijn vier trawanten een eiland, waar hij wenschte op te houden.

En hij vroeg aan Rangga Wajang: „is hier misschien een lief zusje en een dappere broer, toe, zeg eens waar?"

„Om u te dienen", gaf Rangga Wajang te kennen, „in het land Koeta Waringin bevinden zich het lieve zusje en de dappere broeder, het zijn Gadjah Waringin en zijn zuster Njai Atji Waringin." (3)

„Rangga Wajang", sprak Langen Sari weer, „neem je op je, mij die te verschaffen?"

„Ik zal ze u bezorgen", beloofde Rangga Wajang.

Daarop vertrok hij.

Melden wij dat Rangga Wajang het centrum der stad bereikt heeft.

Hij was in 't onzekere, hoe het aan te leggen, doch wenschend voor den heerscher des lands te verschijnen, schudde hij zijn gestalte af en werd een grijsaard ; als oude eerst wilde hij zijn opwachting maken.

(1) De naam van het vaartuig.

(2) De groote vleermuis, Vliegende hond, Peteropus edulis.

(3) Het eiland, waar zij ankerden, was dus ook Borneo, gelijk in de voorafgaande lezingen.

10 [ 74 ]Kasampak noe kagoengan nagara keur ngadjanggot koe koedjang boentoeng ; ana ngareret, ningali aki-aki ngadeuheusan.

Ladjeng Gadjah Waringin mariksa, kieu pokna: „aki, maneh oerang mana?”

Oendjoekan aki-aki teh: „noen, soemoehoen pariksa, koering teh ti dinja, ti lemboer nenggang.”

„Dek naon, nja pikarepeun, noe matak datang ka aing?”

„Noen, sedja koemawoela bae.”

Ari saoer Gadjah Wajang: „hade, aki, maneh ari dek koemawoela, tapi maneh koedoe djadi toekang babad.”

Ngawalon aki-aki teh: „hatoer soemangga.”

Toeloej ka kebon bari ngadjingdjing parang.

Ari datang ka kebon, toeloej ngababad tatangkalan, tapi djoekoet teu dibabad.

Barang ti dinja dironda koe noe kagoengan kebon, ger diseuseul: „naha, aki, ari djoekoet teu dibabad, ari tatangkalan dibabad.”

Ngawalon aki-aki teh: „noen, soemoehoen, bebendoe wantoening aki-aki geus pikoen.”

„Meugeus, aki, maneh oelah djadi toekang babad koedoe pindah gawe.”

„Ajeuna koering ka mana nja pindah gawe?”

„Maneh, aki, koedoe djadi toekang ngarit.”

Aki-aki toeloej nanggoeng soendoeng njoren arit. Mangaritkeun koeda sapoë hade, doea poë hade saregep, katiloena njapoean gedogan.

Ari enggeus njapoean tai koeda, toeloej ngagantaran arit doemeh nendjo sirit koeda oelad-oelad oeladan; toeloej diarit sirit koeda, datang ka paeh koeda teh.

Barang ti dinja kadangoe koe noe kagoengan koeda goegoeroeboegan di gedogan, barang ditingali koeda paeh sarta pegat siritna, kaget noe kagoengan koeda barina njeuseul: „aki, koe naon koeda paeh, dikoemahakeun koe maneh?”

Ngawalon aki-aki teh: „noen, soemoehoen pariksa, ari koering keur njapoean tai koeda, soren koering arit, ari sirit koeda keur heuras, kaarit koe koering siritna.”

Saoer ratoe: „aki-aki bangkawarah kieu-kieu goreng bae gawena, meudjeuh maneh, aki, oelah ngarit; ajeuna, aki, koedoe djadi toekang ngala tjai pranti aing mandi.”

Ngawalon aki-aki: „hatoer soemangga.”

Toeloej nanggoeng lodong sapoë doea poë hade, katiloena ka handapeun kaoeng mebek tjaroeloek, diasoepkeun kana lodong. Toeloej ngala tjai diadoek djeung tjaroeloek.

Barang ti dinja, toeloej dianggo siram koe ratoe, liwat langkoeng ratoe teh siramna garoganjang arateul.

Barang geus kitoe, njeuseul ka aki-aki: „koe naon, aki, maneh ngala tjai mana arateul teuing?” [ 75 ]Kaca:Verhandelingen van het Bataviaasch Genotschap van Kunsten en Wetenschappen LVIII.djvu/93 [ 76 ]Ngawalon aki-aki: „soemoehoen pariksa, tjai teh ti girangna disalea meri."[10]

Ngalahir ratoe: „meudjeuh maneh, aki, oelah ngala tjai matak djengkel teuing aing; di ditoe bae maneh toenggoe boemi djeung njai."

„Soemangga kaoelanoen."

Toeloej aki-aki ka boemi. Ngarengkol di pipir hawoe, liang hawoe dikarantjang. Toeloej aki-aki ka tengah boemi manggih sisihan hatoeran ratoe, toeloej koe aki-aki didadaharanan[11] datang ka beak. Geus kitoe, manggih tempat seureuh, aki-aki toeloej njeupah, njidoeh ka mana daekna, mani pinoeh saloear boemi koe loedah. Toeloej ka pangkoeleman barina totonggengan tjetjemplongan kasoer, anggel dikorowot pinoeh saloear boemi koe kapoek. Geus kitoe, pindah deui ka pipir hawoe ngarengkol kawas peusing.

Ari ti dinja soemping istrina entas nepa. Ari ka boemi njampak sisihan geus beak, tempat seureuh geus kosong, loeah saloear boemi.

Ari ti dinja istrina nangis barina njeuseul ka rakana: „aki-aki batan kitoe koedoe diteundeun di boemi, liang hawoe dikarantjang, katoeangan enggeus beak, lemareun geus kosong, tjidoeh, kapoek saloear imah."

Saderekna ngalahir: „ih, Njai, akang mihape eta aki-aki loemajan tamba keueung."

Toeloej keuna koe sirep Njai Atji Waringin, reup bae koelem Nji Atji Waringin.

Barang ti dinja, aki-aki nendjo istri geus koelem, toeloej baksa barina ngomong kieu pokna: „lakadalah! nja eta dipenta, koe dewek beunang ajeuna mah."

Barang ti dinja, toeloej diakeup toeroen ti boemi, toeloej ka hoeloe dajeuh ngagedogkeun salira, djadi deui Rangga Wajang, ladjeng moelih ka poelo.

Ari soemping ka poelo, mariksa koeda Pati Langen Sari barang soemping dibageakeun: „koemaha, Rangga Wajang, prakara awewe teh, kabawa atawa henteu?"

Oendjoekan poen Rangga Wajang: „soemoehoen pariksa, prakawis timbalan, ajeuna, soemoehoen, kabantoen, soemangga njanggakeun ieu istrina."

Ngalahir Koeda Pati Langen Sari: „geus katarima eta prakara istrina, tapi ari doeloerna koemaha piakaleunana?"

Ngawalon poen Rangga Wajang: „ari eta prakawis doeloerna, malah-malah ajeuna geus ngadjaga di wates sapirang-pirang pradjoeritna; ari koering ajeuna dek balik deui ka wates, dek ngakalan Gadjah Waringin.”

Saoer Koeda Pati Langen Sari: „hade."

Ladjeng Rangga Wajang angkat. Ari soemping ka djalan bingoeng, henteu aja pakeun seba ka ratoe rehna kaleungitan istri.

Barang ti dinja manggih noe mararak doeaan, toeloej disaoer noe marak teh, kieu pokna: „paman, keur naon di dinja?"

Ari wangsoelanana: „kaoela keur marak." [ 77 ]Kaca:Verhandelingen van het Bataviaasch Genotschap van Kunsten en Wetenschappen LVIII.djvu/95 [ 78 ]Saoer Rangga Wajang: „soekoer, paman, kaoela ngahiras heulaän sakeudeung pangalakeun hoemboet kaoeng pakeun seba ka ratoe, bedjana kaelang-elangan poetri."

Barang ti dinja, toeloej djelema doea ngarala hoemboet kaoeng; ari datang toeloej dibikeun ka Rangga Wajang.

Saoer Rangga Wajang: „paman, oelah kapalang nja ibadah, panggotongkeun sakali, paman". Toeloej digotong koe doeaan, ari Rangga Wajang moentang kalong di tengah.

Katjarioskeun noe keur ngadjaga dina wates, radja Gadjah Waringin djeung pradjoerit pirang-pirang djeung para-ponggawa kabeh.

Katjarios Rangga Wajang soemping kana wates sarta mawa hoemboet kaoeng pakeun seba ka ratoe, rehna ratoe keur kasoesahan kapalingan poetri.

Barang katingali, Rangga Wajang nindihkeun hoemboet kaoeng, toeloej dipariksa koe ratoe: „sampean oerang mana mawa hoemboet kaoeng ka dieu?"

Oendjoekan poen Rangga Wajang: „soemoehoen pariksa, koering teh ti dinja ti lemboer Kaoeng ngaloeoek satangkal, kaoelanoen, ari ngaran koering Beunjing meulit.[12] Noe matak ngadeuheus tea mah, koering sedja oeloen koemawoela, tapi taja njapaseba ngan hoemboet kaoeng."

Ngalahir Gadjah Waringin: „sampean naon nja kabisa?"

Ngawalon poen Beunjing meulit: „soemoehoen taja kabisa ngan nepoes keris.”

Saoer Gadjah Waringin: „sampean, lamoen bisa nepoes keris, kaoela sapirang-pirang."

Poen Beunjing meulit hatoer: „soemangga."

Ladjeng ditepoes eta keris.

Kira-kira doeapoeloeh noe geus ditepoes, tatjan keneh bae kapanggih noe dipikahajang tea mah. Lila-lila kapanggih keris noe dipikahajang teh, saoer Beunjing meulit: „nja ieu keris noe sae teh." Ladjeng ditepoes barina loeak-lieuk.

„Sampean oelah djalingeur", saoer Gadjah Waringin.

Ngawalon poen Beunjing meulit: „henteu loeak-lieuk, noen."

Ti dinja pek ditepoes eta keris, pokna:

„ari kieu tepoes eh"
„ari kieu tepoes ah"
„lahdalah;"

barina loempat Beunjing meulit.

Ari geus kitoe, disoesoel koe sararea.

Barang tepi kana sawah rambeteun rek eureun kasoesoel Beunijng meulit, toeloej ngarambet bae bari bobolokot koe leutak.

Ari pokna anoe njoesoel: „euj, soegan aja djelema noe mawa keris ka dinja?"

„Ari tjek noe ngarambet: „teu aja ka dijeu." [ 79 ]Kaca:Verhandelingen van het Bataviaasch Genotschap van Kunsten en Wetenschappen LVIII.djvu/97 [ 80 ]„Ari tjek noe njoesoel: „geuning kawas sampean." Kalieus-kalieusna mah.

„Henteu, kaoela mah ti isoek ge ngarambet bae njatjaran galeng di dieu."

Ti dinja katingali koe Rangga Wajang noe njoesoel njorendang kantong, ari Rangga Wajang njampeurkeun barina imoet kieu pokna: „soegan njandak lemareun, noen, dina kantong, koering toehoereun soengoet, ti isoek teu njeupah."

Tjek noe njoesoel: „rampes, seupaheun mah loba." Toeloej disodorkeun kantongna.

Ari saoer Rangga Wajang: „aloes temen kantongna, sabaraha digaleuhna?"

„Ari dibeulina tiloe roepia koe kaoela."

„Handjakal koerang poerek tiba sakieu." Bari disingset-singset sina pageuh; „beurat naker kantong teh, aja doewitna?"

„Noen", tjek noe boga, „aja doewitna genep baroe dina kantong."

Ari geus kitoe, teu tata-pasini, geledeg bae dibawa loempat eta kantong. Henteu kasoesoel bawaning tarik noe loempat, teu poegoeh ka kaler-kidoelna.

Katjarioskeun Rangga Wajang soemping ka poelo ngadeuheusan ka Koeda Pati Langen Sari, sarta njanggakeun keris; gantjang diasta eta keris.

Ladjeng ti poelo sadajana.

Ari soemping kana wates, kapendak sareng noe ngadjaga ti Koeta Waringin. Ari gantjangna ger bae perang rame pisan, meunang perangna Koeda Pati Langen Sari, ari Gadjah Waringin taloek sarta njanggakeun diri, saraoeh radja-bandana. Geus ditarima koe Koeda Pati Langen Sari.

Katjarioskeun Rangga Wajang dipiwarang ngiberan ka Padjadjaran, rehna Njai Soemoer Bandoeng geus soemping ka wates sarta moendoet dipapag ti Padjadjaran.

Barang ti dinja njaoer goendal, kieu pokna: „goendal, maneh ka dieu mawa koeda, koe aing dek ditoempakan."

Toeloej disanggakeun eta koeda.

„Ari maneh, goendal, moentang kana boentoetna."

Barang ti dinja tjeklak toenggang koeda berebet diloempatkeun, digitik oenggal ngalengkah koedana.

Ari goendalna datang ka oetah oeger; bawaning tjape teu meunang tinggaleun.

Barang soemping ka Padjadjaran, Rangga Wajang loengsoer, ari goendalna pajah teu inget-inget bawaning tjape. Geus reureuh sakeudeung, toeloej dititah ngarit.

Ari Rangga Wajang ladjeng ka paseban, ngadaoehkeun, jen dipiwarang ngiberan, jen Koeda Pati Langen Sari djeung Njai Soemoer Bandoeng geus soemping ka wates. „Sakitoe hatoer kaoela," tjek Rangga Wajang. [ 81 ]Kaca:Verhandelingen van het Bataviaasch Genotschap van Kunsten en Wetenschappen LVIII.djvu/99 [ 82 ]Barang ti dinya budal ti Pajajaran, ku ratu dikĕrsakeun mapag sadayana.

Ari sumping ka watĕs, geus pasondong jeung nu dipapagkeun, lajĕng ka Pajajaran.

Kacarios Kuda Pati Langĕn Sari nyanggakeun saderekna Nyai Sumur Bandung sarĕng kairid ponggawa lima. Hiji Pati Gangsa Wayang, kadua Pati Rangga Wayang, katilu Gajah Hambalang, kaopat Badak Hambalang, kalima Gajah Waringin.

Geus katarima ku Ratu Pakuan, menak urang Pajajaran sarta lajĕng nikah Prabu Gantangan ka Nyai Sumur Bandung. Liwat langkung ramena teu kintĕn-kintĕn sarta tĕtĕp di Pajajaran jumĕnĕng ratu prabu.





[ 83 ]Kaca:Verhandelingen van het Bataviaasch Genotschap van Kunsten en Wetenschappen LVIII.djvu/101 [ 84 ]Kaca:Verhandelingen van het Bataviaasch Genotschap van Kunsten en Wetenschappen LVIII.djvu/102 [ 87 ]

DE LOTGEVALLEN

VAN

TJIOENG WANARA

NADERHAND

Vorst van PAKOEAN PADJADJARAN

DOOR

C. M. PLEYTE.
______


VERHANDELINGEN VAN HET BATAVIAASCH GENOOTSCHAP VAN

KUNSTEN EN WETENSCHAPPEN.


DEEL LVIII.

TWEEDE STUK.


BATAVIA, 'S HAGE,
ALBRECHT & Co. MARTINUS NYHOFF.
1910.

[ 89 ]

DE LOTGEVALLEN

VAN

TJIOENG WANARA

NADERHAND

Vorst van PAKOEAN PADJADJARAN

DOOR

C. M. PLEYTE.
______


VERHANDELINGEN VAN HET BATAVIAASCH GENOOTSCHAP VAN

KUNSTEN EN WETENSCHAPPEN.


DEEL LVIII.

TWEEDE STUK.


BATAVIA, 'S HAGE,
ALBRECHT & Co. MARTINUS NYHOFF.
1910.

[ VI ]Kaca:Verhandelingen van het Bataviaasch Genotschap van Kunsten en Wetenschappen LVIII.djvu/109 [ VII ]Kaca:Verhandelingen van het Bataviaasch Genotschap van Kunsten en Wetenschappen LVIII.djvu/110 [ VIII ]Kaca:Verhandelingen van het Bataviaasch Genotschap van Kunsten en Wetenschappen LVIII.djvu/111 [ IX ]Kaca:Verhandelingen van het Bataviaasch Genotschap van Kunsten en Wetenschappen LVIII.djvu/112 [ X ]Kaca:Verhandelingen van het Bataviaasch Genotschap van Kunsten en Wetenschappen LVIII.djvu/113 [ XI ]Kaca:Verhandelingen van het Bataviaasch Genotschap van Kunsten en Wetenschappen LVIII.djvu/114 [ XII ]Kaca:Verhandelingen van het Bataviaasch Genotschap van Kunsten en Wetenschappen LVIII.djvu/115 [ XIII ]Kaca:Verhandelingen van het Bataviaasch Genotschap van Kunsten en Wetenschappen LVIII.djvu/116 [ XIV ]Kaca:Verhandelingen van het Bataviaasch Genotschap van Kunsten en Wetenschappen LVIII.djvu/117 [ XV ]Kaca:Verhandelingen van het Bataviaasch Genotschap van Kunsten en Wetenschappen LVIII.djvu/118 [ XVI ]Kaca:Verhandelingen van het Bataviaasch Genotschap van Kunsten en Wetenschappen LVIII.djvu/119 [ XVII ]Kaca:Verhandelingen van het Bataviaasch Genotschap van Kunsten en Wetenschappen LVIII.djvu/120 [ 85 ]

TJARITA

TJIOENG WANARA

MIMITINA DITJARITAKEUN

TI

NAGARA GALIH PAKOEAN




Poen, sapoen,
Ka loehoer ka Sang Roemoehoen,
Ka goeroe Hjang Bajoe,
Ka handap ka batara,
Ka goeroe poetra Hjang Banga,

Koering rek ngĕmbangkeun lampah oerang baheula. Palias, moen rek mangmantoenkeun, sĕdja rek mantjakakikeun, noetoer aloeran karoehoen. Baheula di nagara Galih Pakoean, njaritakeun noe keur waktoe djaman harita, eusina di nagara Galih Pakoean aja djoemblah tigang sewi, tigang kĕti, tigang laksa, tigang ewoe, tigang atoes, tigang poeloeh tiloe, tatapi kakarek silĕman reudjeung siloeman. Ari bangsa oemat kamanoesan kakarek opat poeloeh djodo, ari bangsa manoesa doea poeloeh lima djodo.

Dĕmi anoe kagoengan nagara eta Sang Pĕrmana di Koesoema, nja eta Sang Praboe ratoening Galih anoe noeloejkeun di nagara Galih Pakoean.

Tatapi Permana di Koesoema teu atjan kagoengan poetra, karek kagoengan pawarang doea; ari pawarang noe sĕpoeh djĕnĕngan Pohatji Naganing Roem, noe anom Dewi Pangrĕnjĕp.

Patihna ngadĕg sapoeloeh: hidji Patih Poersewi, doea Patih Poerwa Gading, tiloe Patih Siwa Nagara, opat Patih Siwana Goeroe, lima Dĕmang Tjandra Goelingan, gĕnĕp Patih Rangga Tjampaka, toedjoeh Dĕmang Rangga Waloeling, dalapan Dĕmang Soemantri, salapan Dĕmang Patih Kĕndit Birajoeng, sapoeloeh Patih Moending Kabilal.

Djaksana aja doea: hidji Panata Joeda, doea Patrakĕlasa. [ 86 ] Ngabeuina aja hidji: nja eta Bek Kakarantang, sarta digĕntos djĕnĕnganana, nja eta Batara Lengser. Eta diasih katjida koe ratoe.

Kadjaba ti eta aja deui kakasihna, nja eta Mantri anom Aria Kĕbonan, Ki Gĕdĕng agoeng.

Ari dina waktoe harita, praboe ratoe keur koelĕm, dipitoetoer bale binatoer, dikĕmitan koe doeaan, nja eta koe Lengser tea sarĕng koe Pandaj kawasa.

Geus kitoe, soemping noe rek ngadeuheusan djĕnĕngan Ki Mantri anom. Njampak ratoe keur koelĕm, gantjang bae andjeunna ngoepat ka ratoe tea, ari pokna kieu: "geuraheun teuing, noe djadi ratoe koelĕm pojan di pagoelingan, disarib pagĕr koe bitis, dirogrog boerang koe ramo, dipeuseulan koe pinareup, djaga komo sawarga, tjatjakan ajeuna sakitoe sawargana. Eh, hajang tĕmĕn ngasaan djadi ratoe."

Ti dinja diëmoetan koe Batara Lengser: "bo, gagal tĕmĕn sampean, lamoenna kitoe, kapan sampean teh teroes ratoe, pĕntjar menak lĕlĕntjĕr, djĕlĕma bĕnĕr, santana kapĕrtjaja, sarta kakasih ratoe; kari-kari sampean ngoepat soemoeat, eta mo hade rasa koering mah, ngalampahkeun goroh bohong palatjidra, ratoe teu wĕnang dioepat, kawantoe noe djadi ratoe wĕroeh sadoeroeng winarah, soemawonna lamoen goegah, sanadjan koelĕm oeninga, tah kitoe noe matak teu hade."

Geus kitoe, kadangoe koe praboe ratoe anoe keur koelĕm, ari kasaoeranana: "ai, Raden Mantri anom, ka dieu, sed masing deukeut, dioek sapangloenggoehan di pitoetoer bale binatoer, karana oerang rek naros bieu teh sasaoeran misaoerkeun naon tea, barang sampean soemping teh?"

Ki Mantri anom ngawalon, pokna: "noehoen satimbalan goesti, bobot pangajon aja di goesti, abdi mah teu pisan, soemawonna kaawonan, kasaëan hanteu ngomong."

Daoehan ratoe: "aeh, asep, hanteu oemoem, kapan hanteu hade bohong, malah-malah tjeuk sampean: geuraheun noe djadi ratoe koelĕm pojan dipagoelingan, djaga komo sawarga, ajeuna oge sakitoe sawargana hajang tĕmĕn djadi ratoe, tjeuk sampean."

Keur kitoe, bĕt aja noe ningali, nja eta noe kĕmit tea djĕnĕngan Pandaj kawasa Kiai Gĕdĕng agoeng.

Geus kitoe, goera-giroe balik, njandak padamĕlanana landean doehoeng samalang gandring. Enggalna Mantri anom teh ditekin dina landean, mana ajeunana aja landean mantri kabĕndon.

Sinigeug lampahna Pandaj kawasa.

Oerang njaritakeun praboe ratoe tea mariksa ka Mantri anom, ari kasaoeranana: "aeh, Raden Mantri, ĕntong dianggo kaisin koe sampean pedah misaoerkeun hajang djadi ratoe; ajeuna mah heug baë, sarta tampanan pasihan oerang, nja eta nitipkeun nagara raoeh eusina, saraoeh pawarang doea oerang titip ka maneh, tatapi lain titip kĕmbang kangilang, titip soteh kĕmbang kinghoetang; moen ditĕmah pawarang djadi hoetang. Ari djĕnĕngan diganti nja eta koedoe: Raden Galoeh Barma Widjaja Koesoema, njatana ratoe panjĕlang."

"Noehoen sapasihan goesti, abdi didjĕnĕngkeun ratoe, beurat njoehoen, beurat nanggoeng, beurat narimakeunana." [ 87 ] Barang geus kitoe, ratoe noe ti heula toeloej sidakĕp sinoekoe toenggal, ngawatĕk adjianana bade ngĕrĕsakeun leungit tina pangtjalikanana; wantoening bisa, lĕs leungit tanpa lĕbih, ilang tanpa karana. Ari angkatna ka Goenoeng Padang, djadi pandita Adjar Soeka rĕsa.

Oerang toenda tjarios anoe keur tapa di Goenoeng Padang. Oerang njarioskeun ratoe anjar, nja eta Sang Mantri anom. Barang ningali jen praboe ratoe geus ngaleungit, geuat bae ngĕdjat kana korsi gading, linggih bari sasaoeran, pedah geus didjadikeun radja, njaoer ka Batara Lengser: "ai, batjot maneh, Lengser, sor ka dieu, masing deukeut, dioek sapangloenggoehan djeung aing. Ajeuna mah aing geus tjoendoek ka boekoening taoen, datang ka mangsaning boelan, nĕpi ka djangdji pasini, ka pasang soebaja, aing aja milik djadi radja, tatapi euweuh noe njaho kadjaba ti awak maneh, soemawon parabopati, sanadjan pawarang doea noe dititipkeun ka aing, eta hĕnteu njahoëun. Ari ajeuna eta pawarang raoeh maneh aing noe boga; ajeuna geura takol bĕnde lampoeng kaboejoetan, ajana di aloen-aloen, aing geura sembarakeun. Tapi poma, Lengser, oelah dibedjakeun ganti ratoe, bedjakeun ratoe teh anom deui bae kitoe ka patih, parabopati, ka djaksa reudjeung aria, ka mantri, parameswari."

"Noehoen satimbalan goesti."

Galantjang Lengser noe dangdan, njokot tjalana pokek, badjoe bĕkek tiloe kĕpek dipake kabeh, barina amit ka ratoe, ari pokna Ki Lengser, hatoeranana: "intjoe boeboe paranakan sair bintjang, abdi teh hatoer pamitan."

Enggalna Lengser teh loempat:
loempat sakaloempat-lampet,
tarik batan mimis bedil,
lĕpas batan koeda loempat,
ngadoedoed sarangka doehoeng,
liang iroeng mamaoengan,
boeah birit wani hapa,
balas kasepakan keuneung,
wani eor tjetjekolan,
ear moemoentjanganana,
nja kelek tatarompetan,
palangkakan tĕmtĕmbangan,
moenggah kontol heheotan,
lain lantoeng tamboeh lakoe,
lain lentang tanpa bedja,
manggoel pioetoesan ratoe,
ngĕmban piwarangan menak.

Datangna ka aloen-aloen handapeun tjaringin koeroeng, di dopang waringin soengsang, toeloej Lengser teh njokot panakol, sarta pek bĕnde teh ditakol; kotjapkeun sora goöngna ti gĕdena kaleutiknakeun: dĕg, tjinginging!

Geus kitoe, bĕt kadangoe koe saeusi nagara Galih Pakoean, toeloej ditongton koe patih, parabopati, koe djaksa reudjeung aria, koe raden, paragĕgĕden, koe mantri, parameswari, sakabeh geus darongkap. [ 88 ]

Boeroedoel ti tebeh kidoel,
kampoengan paratoemĕnggoeng,
saratoes djeung lima poeloeh,
boeroedoel oemboel-oemboelna,
lagadar djoeraganana,
toempak koeda lalagaran,
mĕsat pĕdang loeloegasan.

Ear ti beh wetan kampoengan ti paradĕmang saratoes djeung lima poeloeh, ngadjadjar panajaganana.

Sor deui ti beh koelon kampoengan parakaliwon saratoes djeung lima poeloeh.

Ngabengbreng ti tĕbeh kaler,
kampoengan ti pararaden,
saraoeh paragĕgĕden,
bawana topeng djeung ronggeng,
ngagoeroeh ka aloen-aloen,
nja pĕndok patjorok-tjorok,
nja pĕdang pahalang-halang,
nja bĕdil wani paboeis.

Sadaja toeloej pada naros ka Lengser anoe sembara, tatapi euweuh noe ngoenghak narosna ka eta Lengser, sadaja parabopati, sadaja njarĕboet oea, wantoening Lengser pangsĕpoehna di nagara Galih Pakoean.

Ari pokna anoe naros: "Oewa, Olot, Engki, Oejoet, aja naon? aja naon?"

Pokna Ki Lengser, ngawalon: "doeh, kabeh parabopati, oerang teh eukeur sembara, njembarakeun ratoe oerang ajeuna tjoendoek ka boekoening tahoen, datang ka mangsana boelan, ajeuna ratoe oerang teh geus anom deui."

Papatih pok ngawalon indit: "bo, abong teuing, kamari mah tjikeneh pisan ratoe teh kapan geus sĕpoeh, atoeh nja soekoer, Oewa tanwande lambat koemawoela." Omongna eta sadaja.

Ari tjeuk Batara Lengser: "ratoe mah tara moegoeran, menak mah tara miranan, bisa kolot bisa ngora; ajeuna geus anom deui."

Sadaja euweuh noe njaho di nagara gĕntos ratoe, ngandĕlkeun bae ka Lengser.

Geus kitoe, Lengser nimbalkeun ka sadaja panajagan, sĕdjana mirig ka ratoe nganteur kapalaj radja tataloe di aloen-aloen.

Marentah ka toekang soerak,
koedoe tjalangap harita,
teu meunang hanteu pedahna,
koe Lengser anoe marentah,
toekang heot ĕnggeus monjong,
toekang djĕdjĕk geus djarengke,
toekang tondjok ĕnggeus rantjoeng,
peureupna ngatjoeng ka loehoer,
malah reudjeung toekang bĕkok,
gawena ngadjawil boedjoer,
tapi pesta tatjan rek pek,

[ 89 ]

kira tiloe poe deui,
ngadago noe njeungeut bĕdil.

Geus kitoe Lengser teh loempat marentah njeungeut mariĕm:

Kalangtaka bĕdil tinggar,
sĕnapan reudjeung istapel,
darogdog bĕdil panorog,
doer bĕdilna gĕr soerakna,
tjoeroeloeng reudjeung angkloengna,
noeroengtoeng sorana tjaloeng,
baralang sora gambangna,
mĕlas-mĕdis sora soeling,
hariring sora karinding,
bareleng sora tamboerna,
teretet sora tarompet,
ngahioeng sorana bangsing,
sĕblak bari ditatakeun,
pintĕrna Batara Lengser,
mĕtakeun noe tatabeuhan,
toeroengtoeng kĕndangna roejoeng,
ditoetoepan koelit loetoeng,
dirarawat hoë woeloeng,
ditĕpak koe indoeng-indoeng,
pantĕs tingaroenggoet gĕloeng.
niringting kĕndangna mindi,
ditoetoepan koelit sapi,
dirarawat hoë sĕti,
ditĕpak koe nini-nini,
lampahna pating djarendi,
tarangtang kĕndangna dadap,
dirarawat hoë walat,
ditĕpak koe bararoedak,
barina pating arengklak,
terengteng kĕndangna djambe,
ditoetoepan koelit ĕmbe,
dirarawat koe hoë sĕge,
ditĕpak paratjawene,
barina pating arĕnte,
sĕblak bari dibaksaan,
bĕk ka hareup baksa peureup,
bĕk ka toekang baksa pĕdang,
torolong baksa kadjongan,
oeleng-oeleng baksa kĕpĕng,
rengkebeng djeung badajana.

Oerang toenda tjarita anoe keur pesta. [ 90 ] Tjatoerkeun praboe ratoe tjalik dina korsi gading.

Sila noempang sangadoelang,
koemis nongkrong ngadjanggaong,
ngome koemis digoöngan,
djĕdoed koemis tjĕngkoeng goöng,
soeka seuri soeka ati,
bear mamanahanana,
ngadangoe noe tatabeuhan.

Oerang toenda tjarita noe dipestakeun.

Oerang tjaritakeun pawarang titipan tea noe djĕnĕngan Dewi Pangrĕnjĕp ajana di padalĕman.

Barang ĕnggeus kabedjaan ti sadaja ĕmban-ĕmban noe bebedja ratoe teh geus anom deui, gantjangna poetri teh, toeloej dangdan barï njaoer ka eusi boemi: "aeh, bibi, ratoe teh, kapan geus sepoeh, ajeuna geus anom deui; tjik, hajoe, oerang deuheusan."

Kotjap poetri anoe dangdan:
Sindjangna poerbanagara,
kĕkĕmbĕn soetra dewangga,
ka loehoer ngarompes gĕloeng,
nja sigĕr reudjeung pamĕnggĕr,
tapoek gĕloeng djeung kangkaloeng,
salobong sarangka awak,
tjĕplak noe bagal pinareup,
tjoemĕket bĕnten kantjana,
goemilĕr pamingĕl intĕn,
aloes pawarang noe dangdan,
langkojang awak wajangeun,
gilig pingping pantjoeh bitis,
indoeng soekoe nonggong lĕmboe,
pangaroeh merat angkatna,
taktak lir taradjoe ĕmas,
lĕnggik ramping lajoe koening,
panangan tanding gondewa,
pandjang pasipatan sotja,
ngintjĕr boeboedakanana,
tjoereuleuk seukeut bireungeuh,
poetĕr koeroeng di pangamboeng,
pangaroeh rea noe asih.

Geus poetoes anoe keur dangdan, enggalna teh toeloej angkat ngadeuheus ka praboe ratoe.

Teu katjatoer di djalanna, kotjapkeun geus soemping bae poetri noe rek ngadeuheusan.

Poetri ningali ka praboe ratoe, bd tetela geus anom deui, jaktos pisan saeusining bedja; harita poetri teh, kabĕdil langit manahna kabentar mega, poetri teh [ 91 ]kalinglap manah, wantoe ratoe sakaroepa djeung ratoe noe tiheula, noe djadi pandita di Goenoeng Padang. Djeung deui Dewi Pangrĕnjĕp teh, hĕnteu oeninga harita digĕntos ratoe, maroekan tjaroge heubeul. Soemawonna praboe ratoe, teu roemaos lamoen pawarang teh, titipan batoer, raosna garwana bae. Langkoeng soeka manahna praboe ratoe.

Oerang toenda tjarios praboe ratoe.

Ooerang tjarioskeun anoe kagoengan pawarang, nja eta pandita di Goenoeng Padang.

Ningali ka noe eukeur soekan-soekan tapi manahna mindĕl, ningali ka pawarangna, nja eta Dewi Pangrĕnjĕp, kawasna sieun leungiteun toeroenan, wantoening pandita, basana keur djadi radja teu atjan kagoengan poetra ti pawarang noe doea tea, malah-malah njaoerkeun sadjĕroning kalboe ora kawĕdal ing lisan, ari basana: "eh badan, boemi, langit:

boeroeng djadi sawargana,
nandoerkeun pare ranggeujan,
sawah sakotak dipagĕr,
lĕbar tĕmĕn pawarangna,
bogana oerang noe doea,
geus tangtoe leungit wiwitan,
kantĕnan timboel wĕkasan,
wiwitan noe djadi ratoe,
tĕgĕsna nja badan oerang.

Tatapi noe matak soesah sabab tatjan boga anak ti oerang, geus tangtoe ti ratoe anjar jen bakal baroga anak, karana kitoe lampahna, teu beunang di pihapean, nja eta sapĕrti mihape hajam ka heulang."

Gantjangna pandita geuat bae tapakoer, nĕda-nĕda ka noe Kawasa, nja eta Hjang Widi, tina hajang kagoengan poetra ti pawarang noe doea, anoe geus katitipkeun tea, tapi mo boeroeng dipasihan koe Hjang Widi, tina bangĕt noe tapakoer.

Teu lila bĕt dipasihan tjahja noe leuih mantjoer. Toeloej kana madiagantang tjahja roepa hantiga, geus kitoe bĕt djadi doea pintĕrna anoe maparin.

Ari tjahja noe hidji ragrag ka sirah nagara ka pawarang pangsĕpoehna, ka Pohatji Naganing Roem, njoeroep ngabadjoe ngaraga soekma mandjing kana salira; tetela eta pawarang bakal kagoengan poetra pamĕgĕt sarta kasep.

Ari tjahja noe hidji deui ragragna ka padalĕman, ka pawarang panganomna, nja eta Dewi Pangrĕnjĕp anoe keur ngadeuheusan tea; tetela tjahja asoep ka djĕro wĕwĕtĕngan, geus tangtoe kagoengan poetra.

Barang geus kitoe, Dewi Pangrĕnjĕp harita toeloej sedjen raraosan dina eukeur ngadeuheusan, enggalna oendjoekan, ari pokna: "adoeh, goesti dalĕm agoeng, abdi sedjen teuing raos, tara-tara ti sasari, badan teh leuleus djeung teunangan, lalĕsoe barina toendoeh. Naon bae alamatna, sok matak soesah katjida, koerang tangan pangawasa, soemangga goesti, geura lahirkeun."

Ti dinja ratoe teh njaoer: "doeh, Njai, pĕrkawis anoe toendoeh tetela noe [ 92 ]hajang koelem; mangga, Njai, oerang karoelem.” Tetela di pangoelingan poetri sareng ratoe, ratoe teu roemaos pawarang titipan batoer.

Toenda heula tjarios noe keur karoelem.

Oerang tjarioskeun pawarang noe sepoeh, nja eta Pohatji Naganing Roem.

Dina waktoe harita pawarang teh keur koelem, andjeunna toeloej ngimpen jen ningali tjahja roehaj aja di dasar sagara, ladjeng bae ditjokot koe Naganing Roem, nja toeloej dikandoeng koe tjinde woeloeng.

Barang geus tanghi, Naganing Roem nangis kaedanan koe impian, koe sabab taja boektina.

Oerang toenda tjarita noe eukeur nangis.

Kotjapkeun sang pandita.

Katingali jen Pohatji Naganing Roem eukeur nangis kaedanan koe impian; gantjangna pandita toeloej loengsoer, tatapi bari ngaleungit. Barang soemping toeloej bae ngawoeroekan ka Naganing Roem, ari kasaoeranana: „adoeh, Njai, poma-poma ajeuna teh oelah nangis, sababna eta impian bakalna ge djadi poetra. Anggoer, Njai, geura dangdan deuheusan praboe ratoe, da ajeuna mah geus anom deui. Djeung Njai koedoe oendjoekan, kieu nja pioendjoek: jen aja hidji pandita datangna ti Goenoeng Padang, noedjoem ka impian koering, ari pokna ki pandita, goe'sti, bakal kagoengan poetra ti pawarang noe doea, sarta poetrana ge doea tetela pameget kabeh.”

Enggalna poetri teh djengkar ngadeuheus ka praboe ratoe, bari oendjoekan sakoemaha pisaoer sang pandita; teu aja pisan noe kaliwat.

Ti dinja ratoe teh mindel sadjeroning mamanahan, sabab tatjan oeninga jen aja pandita di Goenoeng Padang. Saoer ratoe: „ai, Njai, naha mo goroh aja pandita di Goenoeng Padang, naha Njai teh njanjahoanan.”

Ari kasaoeran poetri: „noehoen satimbalan goesti, hatoer abdi teh teu pindo gawe, abdi teh hanteu bohong, malah-malah bieu pisan sasaoeran sareng abdi.”

„Ai, Njai, mangke heulaan, oerang nanja ka Lengser, sabab eta boeat saksi noe beunang dipertjaja, karana Lengser pangkolotna di nagara Galih Pakoean.”

Enggalna Lengser disaoer koe Praboe ratoe, ari kasaoeran: „ai, Lengser, sereg mangka tereh, sor kadieu masing deukeut, dioek sapangloenggoehan.”

Lengser enggal ngawalon: „o, goesti, noehoen sareboe, gerah salaksa, goesti rek nimbalkeun naon, noe mawi njaoer ka abdi?”

„Eh, Lengser, kieu noe matak maneh disaoer; oerang kasoempingan pawarang ti sirah nagara, njaritakeun jen aja pandita di Goenoeng Padang sarta binangkit, eta maneh njaho? Lamoen njaho geura tjaritakeun, lamoen teu njaho geura pikiran.”

Lengser henteu gantjang-gantjang ngawalonan, sabab soesah, kawantoe pandita teh tetela jen djoeraganana. Toeloej mikir sadjeroning ati, kieu mikirna: koemaha ari rek dioendjoekeun da poegoeh djoeraganana bisi koemaha onam, ari teu dioendjoekeun, boeboehan noe dipariksa, djadi matak ngoesik-ngoesik oela mandi, ngagoegahkeun matjan toeroe.

Wantoening Lengser djalma binangkit, ngadak-ngadak njiar akal, njieun atoeran harita ngomongkeun djaman keur ngora, ngarah ratoe oelah bendoe.

Ari tjek Lengser: „noehoen satimbalan goesti mariksa ka djisim abdi, marik[ 93 ]sakeun pandita di Goenoeng Padang, atoeh tetela katjida bedjana.”

Praboe ratoe toeloej njĕntak, nja eta ka Lengser tea, koe sabab omonganana teu poegoeh, saoerna Praboe ratoe barina boedi poesing, reup geuneuk, raj pias, gĕbes kadia banteng, gĕtĕm kadia matjan, ngadjĕngkang oerat tarangna sagĕde laki loeloempang, napsoena teu kira-kira: "ai, batjot, Lengser, apan tetela, apan bedjana, bedja ti saha?"

"O, mangke ngeran,” tjeuk Si Lengser: "bobot pangajon timbang taradjoe, bobot pangajon aja di goesti, abdi njoehoenkeun pangadilan, noe mawi abdi hatoer bedjana: sok ras eling, djaman keur ngora, nja eta gadoeh sobat Nini djeung Aki pangĕbonan, boga pakarang koedjang hidji. Geus kitoe koedjangna leungit, leungitna di taoen toekang, tanggal opat, boelan Radjab, poë Ahad. Ti dinja Nini bingoeng; toeloej mangproeng, pedahna leungiteun koedjang, ana los ka Goenoeng Padang, di dinja nja tĕpoeng djeung pandita, enggalna metangankeun koedjangna noe leungit tea. Ari saoerna pandita: "Nini, koedjang teh hĕnteu leungit, ajeuna ge aja keneh dina oeroet Nini ngoendeur, ditoempangkeun dina toenggoel lame; djig bae ajeuna, geura teang, mo boeroeng kapanggih deui."

"Gantjangna koe Nini teh toeloej diteang ka oeroet ngoendeur. Barang datang, bĕnĕr pisan koedjang teh aja keneh sakoemaha panoedjoeman pandita; noe matak abdi oendjoekan tetela bedjana."

Ari kasaoeran ratoe: "lamoen kitoe mah, Lengser, lain noedjoem saĕnjana, pandita njanjahoanan, pandita noenoedjoemanan, dibasakeun pandita metangankeun koedjang memeh leungit, tah, kitoe tjeuk aing mah."

Noehoen satimbalan goesti, tapi abdi langkoeng heran koe daoehan Goesti, naon anoe didaoehkeun metangankeun koedjang memeh leungit? abdi mah koe hajang terang."

"Lamoen kitoe, maneh teh bodo katjida, ari hartina kieu: saoepama diri maneh toeloej leumpang mawa koedjang, datang ka djalan toeloej maneh teh balik deui, dadakoe maneh ka aing: djoeragan koedjang teh leungit, tapi tatjan ari tjlik mah; tah Lengser saibarat kitoe, sainggana kitoe."

"Abdi mah heran saoer teh make ibaratna sarĕng nganggo sainggana, eta siga nanahaon misaoerkeun anoe kitoe?"

"Ari, Lengser, eta mah ngan babasan bae, euweuh piroepaeunana."

"Mo tiap-tiap aja babasan, kĕdah aja noe dibasakeun, satiap wĕroeh koedoe doemoek, waspada nja koedoe njata, kapan tjeuk piwoeroek oge hanteu hade ngalampahkeun goroh bohong, sanadjan ngoeroeloeng saoerna ana teu aja boekoerna, djadi nalapoeng, mirilik pangartina lamoen teu aja boektina, hoekoemna teu djadi misil."

"Ai Lengser, lamoen kitoe mah, maneh teh mangmeunangkeun ki pandita."

"Ih, lain, goesti, eta mah saoepamana, ari kalampahna pandita apan mah sok saĕnjana, malah saoer, goesti, tadi noe make saibaratna eta teh aja boektina; ari saibaratna tea: kanjataan angin gĕde, ari basa sainggana: njatana liang siraroe, nja eta lingga. Ari lampah pandita mah teu beunang dihina-hina, lampahna: tata, titi, talari, tali paranti. Naon hartina tata djeung naon hartina titi, naon hartina tali paranti?" [ 94 ] "Hartina tata: njatana tataman, djadi tata reudjeung batoer, dĕmi roepa sakaroepa, ari leumpang saaleutan, pendekna roentoet djeung batoer."

"Hartina titi, nja eta titinggi tea, awak pandjang roepa beureum, soekoena loba katjida, tatapi teu tali gantja; djadi titih lakoena, moen moenggoeh noe djadi ratoe, moen tjara soekoe titinggi mĕtakeun abdi sadaja djadi beres padamĕlan."

"Ari tali paranti, naon hartina?"

"Ari tali paranti, kanjataan tali kepek, teu beunang ditalikeun ka noe sedjen, koedoe kana parantina, satjangreud pageuh, sagolek pangkek, ngadek satjekna, nilas sapatna, omong sapokna, pandita tara njalahan; tah, kitoe lampah noe djadi pandita."

Daoehan praboe: "bĕnĕr tĕmĕn omong maneh, tatapi eta pandita giri loengsi tanpa ingan, wani noedjoem ka pawarang ratoe: boga anak tjeuk pandita, doea tjeuk pandita, lalaki tjeuk pandita; boa djinah ki pandita djeung pawarang aing."

"Soemoehoen timbalan goesti, basa giri tea: goenoeng, ari loengsi: tjatjing, basa tanpa: wahangan, basa paingan: djoeragan."

"Naha malindĕs ka aing?"

"Soemoehoen, djoeragan teh malik tali paranti, ngalap koedjang sapangarah, djadi kagoengan tĕrka hĕnteu ngandĕl."

"Lain teu ngandĕl aing teh, lain teu pĕrtjaja ka pandita, ajeuna mah geura teang koe maneh ka Goenoeng Padang, ala masing kabawa."

"Soemangga."

Enggalna Lengser toeloej leumpang ka Goenoeng Padang, djaoeh mo boeroeng tjoendoek, anggang tan wande datang.

Teu katjatoer di djalanna; kotjapkeun Lengser teh eureun, eureunna handapeun tandjoeng, saloehoereun batoe datar.

Geus kitoe, Lengser teh ngoepat, ngomongkeun Praboe ratoe, tjeuk Lengser: abong-abong djadi ratoe, lampahna poerba kawasa, tatapi lain kawasa lamoenna kitoe pĕtana, nja eta ngaranna poerba njalahan, dibasakeun noe asih dipoelang tai, noe haat dipoelang moha; ratoe teh pada hal lamoen teu koe pandita di Goenoeng Padang koe saha djadina ratoe, kari-kari ngangaranan djinah, lain djinah da anoena, geura bae mangke ari datang ti Goenoeng Padang mo disĕmbah koe leungeun, dek koe soekoe bae."

Oerang toenda lampahna Lengser.

Oerang njarioskeun deui praboe ratoe.

Barang Lengser geus djoeng ka Goenoeng Padang, ratoe toeloej miwarang dangdan ka poetri pawarang doea: Naganing Roem didawoehan ngandoeng bokor kantjana: Dewi Pangrĕnjĕp ngandoeng kawali kantjana, diroepakeun noe keur bobot oemoer toedjoeh boelan; ari karĕp ratoe hajang ngadodja pandita, tjalik bari digedengkeun.

Ajeuna oerang tjarioskeun deui Lengser, datangna ka Goenoeng Padang ngadeuheusan ka pandita. Ari tjeuk Lengser: "doeh, goesti, abdi teh awon doemeuheus," ngan sakitoe oendjoekan Lengser, teu loba-loba tjarita, kawantoe geus kaoeninga koe pandita Goenoeng Padang.

Gantjang bae dipariksa, njaoerkeun niatna Lengser, saoer ki pandita: "soe[ 95 ]koer, kakang Lengser, soemping ka dieu, meureun dioetoes koe ratoe dipiwarang njaoer koering, ari noe matak disaoer, mo gagal moendoet dipangnoedjoemkeun pawarang doea, tatapi eta mah geus tangtoe pisan kabeh bakal boga poetra, ngan handjakal aja bobot saloeareun wewetengan ; enja, kakang, atawa lain?"

„Soemoehoen doeka, goesti mah langkoeng waspaos, abdi mah teu miloe-miloe kana kalakoean awon; soekoe abdi, samboeng lakoe biwir samboeng lemek, derma raga tanpa polah, ngan derma piwarangan."

„Sajaktosna, kakang Lengser, koering disaoer koe ratoe oelahbon marga siang, sanadjan wengi soemangga, tatapi mo ajeuna; kakang geura bral bae, ngan ieu kikintoen sanggakeun ka praboe ratoe, roepi tiloe perkara: kembang malati satjoengtjoeng, koenir sasolor, petak sapotong."

Geus kitoe, lengser teh moendoer barina mawa kikintoen. Teu kotjap di djalanna ; tjatoerkeun geus nepi bae ka pajoeneun praboe ratoe barina njembah koe tjokor.

Barang kitoe, ratoe teh njeuseul sapedah disembah koe soekoe, saoer ratoe: „ai, Lengser, naha sia ngoenghak tjampelak, bet wani-wani njembah koe tjokor, naon sababna?"

Lengser enggal ngawalon, pokna: „beu, goesti, abdi teh njanggakeun bebendoe, sapedah njembah koe soekoe, rasana lain dihadja, raos abdi kalepasan petak loempat tarik teuing, ari datang awak tibalik tojkor njoengoengoeng; soegan montong teuing dibalikan koe leungeun, goesti."

„Beu, ari kitoe mah, Lengser, ditimbang koe aing. Ari pandita mana? Aja atawa euweuh ?"

„Aja teu aja."

„Naha ngawalon teh bet kitoe," kapan aja, kapan teu aja."

„Beu, goesti, noe matak diseboetkeun „aja teu aja" teh kieu: kaajaannana kapendak koe djisim abdi, ari ka teu ajaanana bet teu kapadoeng patjoel koe abdi."

„Naon teu kapadoeng patjoel?"

„Soemoehoen teu kabawa."

„Ari manen mawa naon eta?"

„Soemoehoen ngabantoen kikintoen ti Goenoeng Padang, tapi doeka teuing piroepaeunana mah."

Enggalna koe ratoe toeloej ditjandak sarta diboeka.

Barang diboeka, sidik eusina malati satjoengtjoeng, koenir sasolor, petak sapotong.

Ti dinja Praboe ratoe ngalahir: „Lengser, ieu teu djamak teu moepakat, ngirimkeun roepa kieu ka ratoe ; tatapi mo salah pandita teh njilokaan koe ba- rang kieu roepana, tapi aing hanteu soesah nadjan disilokaan oge, mo boeroeng diroepakeun kitab noe tiloe perkara, indjil, toret, kalawan djaboer.

Oerang toenda noe keur goenem tjatoer praboe ratoe djeung Batara Lengser.

Oerang tjarioskeun pandita di Goenoeng Padang. Niat bade ngadeuheusan ka praboe ratoe, tatapi eta lampahna sok bisa mantjala poetra, geus kolot sok bisa ngora. Ari harita mah pandita keur meudjeuhna tengah toewoeh. [ 96 ]Enggalna ki pandita, ngajadikeun maneh aki-aki, tuluy rĕp sidakĕp sinuku tunggal, emut purwa daksina, purwa iku wiwitan, daksina wĕkasan, bari ngelingkeun ajianana, ajian dadali putih, ĕta jampe paranti leuleumpangan supaya gañcang.

"Aji ku dadali putih,
mangungkung saluhuring kuwung-kuwung,
mangangkang saluhuriang maja gantang,
calik dina tampu angin,
dat sarapat, dat sarapat."

Enggalna kadia kilat datangna ka payuneun ratu.

Geus kitu, ratu teh ningali, ñaur ka Batara Lengser: "Ai, Lengser, ieu aya aki-aki urang mana?"

"Sumuhun pariksa, gusti, eta teh ti Gunung Padang, ña eta pandita tea."

Tuluy ratu ñauran ka pandita: "Eh, ki pandita, bagea, ser ka dieu masing deukeut, diuk sapanglulungguhan."

"Sumuhun pariksa, gusti, nu mawi abdi dumeuheus, wireh ing tina abdi disaur ku kĕrsa dampal gusti."

"Ĕña, nu matak disaur ku urang, kawantu añar pinanggih, jeung deui urang teh dek menta dipangnujumkeun, pedah pawarang urang duanana keur bobot, hayang ñaho pianakeunana awewe atawa lalaki, geura pok, geura sĕbutkeun, montong make diïlo diparimbonkeun, diteang dina kitabna, diïlik dipalar bukti, geura pok bae omongkeun."

"Bo, sumuhun, satimbalan gusti, mundut dipangnujumkeun pawarang, madak-madak kapandukan, ka tuang piuñjuk abdi, eta geus tetela pisan, yen bakal kagungan putra tina pawarang nu dua, samalah pamĕgĕt kabeh."

Geus kitu, ratu teh pusing, sapedah raosna salah, saurna: "Eta salah kacida pandita, nu hiji eta pawarang saĕñana ngandung kawali, nu hiji deui ngandung bokor kañcana; urang teu suka kacida, ayeuna mah ki pandita taur rasa binasa, alamat rek ditĕlasan."

Ratu tuluy narik curiga, tatapi eta curiga kokotak tina sarangka, tapi lain dek teurak, ña eta bĕt edek tobat, ku sabab eta nu kagunganana.

Barang pek diungkulkeun duhung kana patuangan, tuluy morongkol, sumawonna lamun teurak da eta nu kagungan.

Ratu beuki tambah napsu, raosna asa dilawan: "Eh pandita maneh teh ngalawan, dipenta pati teh baha, seg tarung jeung aing, sabaraha taun pĕrang, sabaraha bulan mo burung diladenan."

"Bo Gusti, lain baha, ulah bon sinĕja perang, ngalawan teu pisan-pisan; ari pĕrkawis pati dipundut sumangga pisan."

Barina pandita tungkul ngaluarkeun sukma, lajĕng pandita teh pupus, teu kalawan ditĕlasan.

Geus kitu, ratu teh ñaur ka Lengser: "Eh Lengser, bet matih aing betan pandita, geuning pandita geus paeh."

"Matih pandita manan gamparan."

"Naha kumaha nu matak kitu?" [ 97 ]„Da eta mah bisa njanggakeun pati koe andjeun, gamparan mah tatjan poe- goeh bisa tjara ki pandita."

„Doeh, Lengser, bener tarnen, kami tarima kalah, da kami mah hanteu bisa tjara ki pandita."

Enggalna banoesanana béng bae dibalangkeun ka oeroetna, tatapi barang ragrag bet djadi sedjen roepa, nja eta djadi Naga wiroe eukeur tapa.

Oerang toenda anoe keur tapa.

Oerang tjarioskeun pawarang noe doea tea. Pedahna kawali teh ragrag tina patoeanganana saraoeh bokor kantjana, sabab reuneuh ngagedean.

Geus kitoe, kawali teh ditjandak koe ratoe, dibalangkeun barina sasaoeran: „lamoen ragrag ka sagara, toeroenna ka intjoe poetoe poelo Kawali, moen ka darat katelah tanah Kawali.

Toeloej eta kawali teh ragrag di tanah, mana datang ka ajeuna di Galoeh aja desa ngaran Kawali.

Ari bokor kantjana dibalangkeun deui sarta ragragna di Padang, tanah Soematra.

Noe matak di dinja rea emas, eta kitoe oesoel-asalna.

Barang dina taoen Djim akir, boelan Rajagoeng, tanggal 14, poë Salasa, dina saboeka siang, Dewi Pangrenjep babar, sidik poetrana pameget ; ari paradjina ngaran Nini Marga sari.

Geus kitoe, praboe ratoe toeloej ngadaoeh ngoempoelkeun parabopati sareng parapoenggawa kabeh.

Sanggeus koempoel, toeloej bae nganamaan poetra noe dipedalkeun tea, djenenganana Aria Banga.

Enggalna ger bae pesta, mestakeun poetra tea, langkoeng rame anoe pesta.

Ari pawarang noe hidji deui waktoe harita teu atjan babar.

Ti dinja ratoe ngalahir, njaoer ka Batara Lengser: „hajoe, Lengser, aing iring arek ka sirah nagara ngalajad pawarang aing, koe naon bet tatjan babar."

Bral bae ratoe teh angkat. Barang soemping ka sirah nagara, tetela bet tatjan babar.

Ladjeng bae sasaoeran mariksa ka Naganing Roem: „ai, Njai, naha bobot lila teuing?"

„Noehoen satimbalan goesti, perkawis bobot abdi teh parantos sapoeloeh sasi ieu, tapi teu atjan keneh babar."

„Eh, Njai, wajahna bae."

Tjeuk Naganing Roem bari njoesoetan tji sotja : „doeh, goesti, noehoen sareboe, abdi teh teu atjan babar."

„Eh, Njai, montong dianggo gedag pangkon, gindi pikir, obah niat soegan ka doea, tiloewelasna mah babar, ajeuna mah engkang bae geura siaran."

Enggalna toeloej bae disiaran langkoeng ngeunahna, praboe ratoe samalah ladjeng koelem dina lahoenan pawarang.

Oerang toenda tjarios anoe keur koelem.

Oerang sampeur senggal hideung, parele-parelekeun heula, balikan anoe ka- toekang soekmana pandita ti Goenoeng Padang gawena ngalajang bae.

Geus kitoe, toeroen soekma teh, asoep kana wewetengan njoeroepna ka [ 98 ]moerangkalih, sanggeus kapandjingan soekma, moerangkalih toeloej sasaoeran dina djero wewetengan, ari kasaoeranana: „ama teh kabedil langit, kabentar mega, kalinglap katjida teuing ka pandita Goenoeng Padang, pada hal mah teu boga dosa, geura raoskeun bae, tangtoena ge bakal males, tapi engke dina goeroe poetoe Hjang Bajoe, goeroe poetra Hjang Banga, koe ama geura raoskeun di dinja jen bakal males.”

Enggalna ratoe teh goegah, mariksa bari bengis ka pawarang Naganing Roem, ari pokna: „ai, Njai Naganing Roem, bet bieu aja noe ngomong sapandjang engkang keur koelem, Njai atawa lain?”

Naganing Roem toeloej nangis pedah dipariksa bengis: „adoeh, goesti, abdi njanggakeun bebendoe tikoro abdi gorokeun, djeung soekoe abdi belokeun, abdi mah teu pisan-pisan, soemawonna kaawonan kasaean henteu pisan.”

Geus kitoe, ratoe teh njaoer: „mana kitoe oge Lengser.” Toeloej bae Lengser disaoer: „ai, Lengser, maneh ngomong naon, basa aing eukeur koelem?”

„Doeka, abdi mah teu pisan-pisan.”

Lengser toeloej soesoempahan, pokna: „daek kede ti kentja, djeung daek boetoet boboko, daek oetjoetan sokona, tjinenek daek salamet, kolot bongkok pandjang oemoer.”

Ratoe teh katjida poesing: „ai, Lengser, lampah maneh kawas boedak, kapan maneh teh enggeus kolot, oelah kitoe nja omongan, lamoen soempah masing terang.”

Toeloej Lengser soempah deui, tapi saperti siloka, pokna: „daek boetjitreuk beuteung noe reuneuh meureun.”

Ti dinja kamanah koe ratoe, soempahna Lengser, pek manehna mariksa deui ka Naganing Roem: „ai, Njai, lamoenna kitoe mah, paingan Lengser wani soesoempahan, ajeuna mah noengtik bari njiar boekti, nerka njampak aja mana boektina aja di maneh, geuning boedak ngomong dina djero beuteung, kakara saoemoer hiroep heubeul ngeundeuk-ngeundeuk taneuh, lawas ngendag-ngendag djagat, ajeuna manggih noe kitoe.”

Sanggeus kitoe, ratoe toeloej miwarang ngoempoelkeun parabopati saraoeh djeung toekang noedjoem.

Barang geus koempoel parabopati saraoeh toekang noedjoem, saoer ratoe: „maraneh noe matak disaoer koe oerang, oerang teh rek sembara, tjoba, geura palikiran eta papanggihan aing, aja boedak ngomong dina djero beuteung, hade atawa goreng? Lamoen hade, geura tjaritakeun, soemawonna lamoen goreng.”

Parabopati saraoeh djeung toekang noedjoem kabeh pada saroesah, koe sabab henteu kaharti, ngan aja saoerang mantri, ngaran Mantri anom Banjak Loemanglang, anoe madep ka Sang Praboe ratoe, barina oendjoekan pokna: „perkawis kangdjeng goesti mariksakeun moerangkalih njaoer dina djero patoeangan, eta teh hadening goreng.”

Ratoe toeloej mariksa deui: „eh Mantri, naha kapan hade, kapan goreng, koe oerang hanteu kaharti, naon sababna?”

„Soemoehoen timbalan goesti, mana dibasakeun hade, teroes ratoe pentjar menak, sartana poetra radja, komo teuing oepami parantos babar, meureun baleg perlente paselang bisa bitjara, tjatjakan dina djero wewetengan, sakitoe bisana [ 99 ]njaoer; tah, kitoe noe mawi dibasakeun hade. Noe mawi dibasakeun goreng, sapedah eta teu atjan aja roepana.”

„Bener temen omong maneh, tatapi koedoe oetama, ari dibasakeun oetama nja eta koedoe ragem djeung batoer.”

Geus kitoe, kadangoe koe sadajana, tatapi langkoeng pada saroesah, henteu kaharti keneh, ngan aja djalma saoerang anoe dioekna misah ti batoer, ari djangkoengna eta djalma 250 gas, ari harigoena 25 gas, ngaranna Jaksa Majoeta. Barang ngadenge timbalan ratoe, toeloej bae ngomongkeun ratoe, ari pokna: „eh, ratoe teh bodo katjida, tjoba koe aing ajeuna rek dirantjana.”

Ari pangarahna Jaksa soepaja eta boedak dipitjeun koe praboe ratoe.

Gantjangna Jaksa teh ngadeuheus ka praboe ratoe, sarta ladjeng bae dipariksa koe ratoe, saoerna : „eh, Jaksa Majoeta, rek naon datang ka pajoeneun aing?”

„Soemoehoen pariksa goesti, noe mawi abdi ngadeuheusan, doemeh abdi ngoeping timbalan gamparan, mariksakeun moerangkalih pedah bisa njaoer dina djero patoeangan, ari ajeuna, lamoen pandoek reudjeung goesti, hajoe, oerang ibaratkeun, moerangkalih reudjeung gagadoehan abdi. Abdi gadoeh hidji doehoeng, ngarananna doehoeng sampanan, tapi tepoesanana doehoeng teh dalapan, bet leuwih opat, dibasakeun sri matjala, tjalaketek omongan wanara.”

„Koemaha karepna doehoeng teh Jaksa?”

„Soemoehoen, goesti, monjet njatoe monjet deui, lamoen kagoengan doehoeng kitoe, geus tangtoe bakal ngaroeksak kana salira gamparan.”

Geus kitoe, ratoe teh njaoer barina semoe noe poesing, rasana disilokaän njaoerna ka pawarang noe bobot tea: „aeh, Naganing Roem, ajeuna maneh djeung aing, oerang njieun poë boengsoena, aing mo ngangken rabi, maneh oelah ngangken salaki. Djeungna deui, lamoen boedak geus didjoeroekeun, aing mo ngakoe anak, boedak oelah sina ngakoe bapa”, barina pek ratoe poendoeng indit ti sirah nagara.

Soempingna ka padaleman, pek njaoer ka pawarangna noe ngaran Dewi Pangrenjep, nja eta iboena Aria Banga, saoer ratoe: „beu, Njai, ser ka dieu, masing deukeut, dioek sapangloeloenggoehan, kakang arek njarita, njaritakeun Naganing Roem handeuëul koe pitineungeun. Lampahna si Naganing Roem boga anak bisa ngomong di djero beuteung, tjik, ajeuna mah moenggoeh ing reudjeung tjaroge, baring soepagi mangke geus nepi kana boelanna ngadjoeroe, koe maneh koedoe dilajad, tapi maneh oelah lengoh, koedoe mawa kanagan anoe beunang ngosongkeun djeung mawa malam sing loba. Toeloej koe maneh geura lampahkeun, moen Si Naganing Roem ngadjoeroe, koe maneh matana lampat, nja kitoe deui tjeulina tjotjokan masingna pageuh; djeung lamoen anakna awewe atawa lalaki, wadahan kana kanagan sartana geuat palidkeun ka tjai ngaran Tji-tandoej.”

Geus kitoe, Dewi Pangrenjep ngoeping satimbalan goesti, toeloej bae poetri nangis sasambat ka kangdjeng goesti: „doeh, goesti, abdi hanteu tega teuing noenggang taja kakang embok, rasa abdi lain maroe rasana saderek bae, ti lahir nepi ka batin doenja doegi ka acherat, boeroek-boeroek parahoe djati, hade goreng djeung saderek.”

„Bo, maneh gagal, lamoen kitoe, baha katimbalan menak. Ajeuna mah, oelah [ 100 ]baha, koedoe daek bae, djeung deui: lamoen maneh teu ngagoegoe, kadjeun teuing, aing teu boga pawarang, maneh oge geura indit, oelah rek aja di dieu.” Tatapi poetri teu indit, ngamanahan pilampaheun.

Oerang toenda tjarita poetri djeung radja.

Oerang tjarioskeun Naganing Roem, anoe diseuseul di sirah nagara gawena teh eukeur nangis, malah-malah bobot keur boelan alaeun.

Geus ninggang doeawelas boelan, taoenna di taoen Alif, boelanna ge boelan Moeloed, dina tanggal opatwelasna poëna, poë Djoemaäh, tetela poetri rek babar, njaoer ka eusi boemina, ka noe ngaran Sangkleng Larang, kadoea djeung Timbak Larang, miwarang neang paradji. Enggalna teh eusi boemina rek toeloej neang paradji, tatapina hanteu manggih kawantoe hese katjida paradji ngan aja hidji; kitoe ge geus disoempoetkeun koe iboe Aria Banga ajana di padaleman.

Geus kitoe, eusi boemi Sangkleng Larang beak paideranana, toeloej bae ngadeuheusan ka iboe Aria Banga.

Kotjapkeun geus datang bae. Mando di pajoeneun goesti, poetri; karepna noe ngadeuheusan, eta rek geugeulis panon naroskeun paradji tea.

Dewi Pangrenjep ngalahir: „aeh, emban, arek naon ajeuna datang ka oerang, tara-tara ti sasari tjoendoek roesoeh datang, geura dek naon nja pibedjaeun, palangsiang embok Naganing Roem bade babar.”

Eusi boemi pek ngawalon: „soemoehoen timbalan goesti, lain djoeragan rek babar, babarna mah tatjan poegoeh, doeka tiloe boelan deui, doeka opat boelan deui, naroskeun soteh paradji abdi teh bade sewaka, rek njangtjangkeun istri ka paradji, bisina hese djagana ari rek diala.”

Ari tjeuk Dewi Pangrenjep: „mo teuing, mo bobot sakitoe heubeulna, malah- malah oerang mah basa keur babar teu pisan make paradji, soemawonna Ioba-loba hidji ge teu pisan-pisan,” barina poetri beh dangdan. Geus dangdan, toeloej oendjoekan ka praboe ratoe.

Koe ratoe geus kaïdinan. Enggalna nji poetri indit, leumpang ka sirah nagara rek ngalajad Naganing Roem.

Barang datang, tetela teu atjan babar, toetoej bae sasaoeran noe geulis Dewi Pangrenjep, nja eta ka Naganing Roem, ari pokna: „aeh, embok, koetan teh bet atjan babar?” Naganing Roem toeloej nangis barina sasaoeran: „eh, Njai poegoeh enja, atjeuk teh teu atjan babar, boa-boa poë ieu, da geus sedjen rarasaan; tjop nja beuteung, tep nja tjangkeng, rarotjop bae bobokong, moerangkalih rasana ngaroeang-roeang, merengpeng nja parinikan. Njai, soekoer ajeuna ka dieu, koering teh bade naroskeun da Njai mah enggeus babar, koe saha diparadjian?”

Ari tjeuk Dewi Pangrenjep: „koering basa keur ngadjoeroe da hanteu make paradji, ngan tjoemah kias tarekah, malah-malah tjepil oge ditjotjokan, soepaja henteu ngadenge gandeng, sotja dilampat koe malam, aja teu teloeh baradja ningali getih. Geura, mangga, atjeuk oge oerang kias tarekahan da mo beda tina raraosan koering.”

Prak barina dipaksa, panangan dikatoekangkeun, sartana bari dibanda dihoeroen; koe tjinde kembang ditalian pananganana nji poetri. Djeungna deui, toeloej ngahaneutkeun malam; panas-panas dilampatkeun kana sotja, ditjotjokkeun kana tjepil. [ 101 ]Toeloej Naganing Roem nangis; sasambat-soemambat barina nangis: „tobat, adoeh, panas teuing, sotja koering njeri teuing, tjepil koering abong-abong teuing; abong-abong, maroe, bet euweuh rasrasanana ka noe taja indoeng, taja bapa.”

Demi tjeuk Dewi Pangrenjep: „enggeus, embok, oelah nangis, njeri ge wajahna bae, engke mah oerang laänan, soepaja geus poegoeh babar.”

Barang dongkap kana hidji waktoe siang, brol bae tetela babar, poetrana pameget kasep. Toeloej bae ditegel tali ari-arina sarta diwadahan koe kanagan, dibaoeran deui endog hidji ka djero kanagan tea koe Dewi Pangrenjep. Ari noe tinggal di loear ngan kari santen. Toeloej bae diwadahan koe ajakan djeung bari ditjipta diroepakeun anak andjing, ditoeroeban tjinde kembang koe Dewi Pangrenjep, dianggo ngagentos orok.

Geus kitoe, seg Naganing Roem dikebakkeun bari malam tina tjepil diroeroedan, tina panon dilaän, pananganana diboeka sarta bari popojan pokna: „embok babar teh enggeus, salamet, sarta ieu poetra teh diwadahan, tatapi ajeuna koering amit, rek ka tjai heula, koering koe hareudang, rek mandi sakedap bae.”

Walon Naganing Roem: „soemangga bae, tatapina oelah lila.”

Gantjangna Dewi Pangrenjep toeloej bae ka djamban larangan ka tjai Tji-tandoej.

Barang datang, kanagan toeloej dipitjeun njemproeng di tjai Tji-tandoej. Liwat djamban larangan mipir di Tji-awi tali, kanagan basana palid; dongkapna ka Sapoe angin toeloej njangsang.

Tidinja bet katendjo koe noe keur tapa ajana di Banteng mati, ari ngaran noe keur tapa Raden Himoen Hidajat oellah, poetra nabi Soeleman, lilana anoe keur tapa geus meunang tiloepoeloeh taoen; harita nendjo kanagan keur njangsang di Sapoe angin, prak bae pandita (noe keur tapa) ngaloearkeun pangawasana soepaja Tji-tandoej tjaah; ditepak koe dampal panangan toeloej Tji-tandoej teh leber tjaah.

Pandita toeloej ngadjadikeun boehaja poetih.

Saenggeusna Tji-tandoej tjaäh, datang boehaja ka Sapoe angin. Kanagan toeloej disanggap eta koe boehaja poetih njangsangna di Sapoe angin hilireun Sipatahoenan.

Oerang toenda tjarita boehaja keur njoesoehoen kanagan.

Oerang tjatoerkeun deui anoe malidkeun, djenengan Dewi Pangrenjep, geus moelih ka sirah nagara ka Pohatji Naganing Roem bari toeloej sasaoeran ngadjak moeka moerangkalih, padjar maneh diwadahan koe ajakan barina ngomong: „alah-alah.”

Pokna teh Dewi Pangrenjep: „euleuh, euleuh, embok, matak handeueul teuing koe pitineungeun, handjakal koe piniateun, henteu njana pikir koering ari ras ka moerangkalih iboe poetri rama ratoe, ari boedak siga andjing, henteu njana teuing koering.”

Kadangoe koe noe ngalajad, koe sakoer anoe njaksian, kabeh oge teu per- tjaja sabab paradjina maroe; sadaja euweuh noe ngomong koe sabab miloe handeueul. Ngan aja djalma saoerang ngaranna Sarasah Wajang, nja eta anoe wani ngomong, ngomongna ka Sekar kembang, wantoe pada geureuha patih. Ari tjeuk Sarasah Wajang: „hamo enja iboe poetri rama ratoe, ari boedak siga andjing.”

Diwalon koe Sekar Kembang: „ari maneh kawas noe teu eling ka djangdji [ 102 ]nini paradji; geuning, tjeuk nini paradji, tjeuli teh oelah sadenge-dengena ari lain dengekeuneuna, biwir teh oelah saomong-omongna ari lain omongkeuneunana. Naha, ari ilaing biwir teh djangdji ngagaplok, biwir teh njiroe rombengeun, tjeuli teh tjeuli lentaheun: koemaha lamoen kadangoe koe itoe pawarang ratoe, ilaing tangtoe disiksa.”

Kabeneran teu kadangoe koe eta Dewi Pangrenjep. Ti dinja pek njaoer Lengser pokna: „aeh, Lengser, geuat maneh geura leumpang, geura oendjoekkeun ka ratoe pedah ieu poetrana bleg djiga andjing.”

Gantjangna Lengser ngawalon: „soemangga, djoeragan istri, abdi teh amit doemeuheus.” Bari omongna poen Lengser: „koetan djiga anak andjing poetra teh,” bari toeloej Lengser loempat bade oendjoekan ka ratoe.

Loempat lemboet manggoet-manggoet,
tjongklang leupas mamandapan.
bawaning koe tarik loempat,
kesangna Batara Lengser,
gorolong noe tina tonggong,
sagede boeah bintaro,
baralang noe tina tarang,
sagede boeah tjaroeloek.

Barang dongkap ka tengah djalan. Lengser teh eureun; toengkoel bari maroed, tanggah ngahampelas koedjang. Lengser tjitjing bari mikir, ngomong sadjeroning kalboe; ari tjeuk pikiran Lengser: eh badan kaniaja teuing, pagar maneh boedak siga anak andjing, poegoeh sidik dipalidkeun. „Keun bae”, tjeuk Lengser, „rek didoa'keun bae masingna moeloes rahajoe, soegan bae bisa prihatin djaga ge dikaoelaan. Tatapi koe langkoeng bingoeng koemaha ngoendjoekkeunana, ari rek dioendjoekkeun siga andjing da poegoeh ge lain; eta teh soesah katjida koe sabab rasiah gede. Ah, elmoe toengtoet doenja-siar, gawe paksa, djinah maling sambil bae rasiah oelah kaloear djeung bidjil tina biwir mah, kadjeun bidjil tina gegemboeng, sababna ieu rasiah lain omong-omongkeuneun, tatapi ari ngadeuheusan mah mo boeroeng, sieun dipagarkeun baha kana piwarangan menak, ngan oepama datang mo nembalan bae djeung boeka rasiah mah, anggoer kadjeun diteunggeulan.” Gantjangna Lengser teh loempat tina pangeureunanana.

Teu katjatoer di djalanna da djaoeh mo boeroeng tjoendoek, anggang tan wande datang ka pajoeneun kangdjeng ratoe, mando bari ngadeuheusan.

Enggalna ratoe mariksa: „gebes kadia banteng getem kadia matjan? Aeh, Lengser, maneh tjoendoek roesoeh datang geura, koe boedi kawas noe risi, oelat roepa siga reuas, dek naon?”

Lengser hanteu ngawalonan, toengkoel bari goera-garo.

Ratoe teh mariksa deui: „koe naon, Lengser, teu gantjang-gantjang nembalan, aing mah bet rada bingoeng.”

Lengser tjitjing keneh bae.

Moetoeh hanteu ngawalonan, kaboeroe bae soemping pawarang ratoe, nja eta Dewi Pangrenjep ti sirah nagara. Toeloej bae dipariksa koe ratoe: „aeh, Njai, soekoer pisan ajeuna kaboedjeng soemping, poegoeh akang moetoeh bingoeng, [ 103 ]kataradjang koe kasoesah, keur heran mikiran, Lengser ditanja hanteu nembalan, eta koe naon sababna?”

Ari tjeuk Dewi Pangrenjep: „noehoen sareboe, gerah salaksa, beurat njoehoen, beurat nanggoeng, beurat narimakeun, inja, goesti goeroe dalem agoeng, Lengser teh, noe matak kitoe, sabab keur njandang wiwirang, wirang koe pawarang tea, koe embok agoeng Naganing Roem ngadjoeroena henteu oemoem reudjeung batoer teu moepakat djeung baraja, poetrana bet djiga andjing, tangtoe Lengser miloe era kawantoe Lengser kakasih.”

„Paingan, Njai, Lengser teh dipariksa bet teu nembalan manehna miloe eraeun.”

Kadenge pisan koe Lengser, ratoe nimbalan kitoe sasaoeran djeung poetri, atoeh Lengser seuseurian; indoeng beloet bapa loebang tjakakak noe kahatoeran, pikir Lengser: aing teu dipariksa deui tan wande rahajoe badan, djadi naha lamoen tadi pek ditembalan, ajeuna mah aing atoh.

Geus kitoe, ratoe teh mariksa deui ka eta Batara Lengser: „aih, Lengser, maneh njaho anakna Nji Naganing Roem siga andjing?”

Lengser teh toeloej amitan, hanteu nembalan, api-api rek ka tjai, hajang ngising bari ngomong: „djeung boesiat pajoeneun ratoe mah, mending diïsingkeun heula.”

Tjeuk ratoe: „geura djor, geura modol, indit geura ngising, indit geura ngaweloe, bisi aing baoe.”

Geus kitoe, Lengser teh loempat. Barang datang kana sisi djalan, reg ngahoeleng,

ngahoeroen baloeng koe toelang,
ngagogol kontol koe tjokor,
ngabeulit sirit koe bitis,
ngadjentoel handapeun tandjoeng,
ngadagoan noe ngaliwat,
rek nanja pipoekoelaneun,
soepaja rahajoe badan,
wantoe Lengser eukeur soesah,
soesah sieuneun koe ratoe,
bet djol aja noe ngaliwat,
ewena djeung salakina,
koe Lengser geuat ditanja,
ditjeloek sapedah djaoeh.

Tjeuk Lengser: „hoeh, indoeng sitoeëun, bapa sitoeëun noe ka ditoe, ka dieu, dewek rek nanja heulaän! njaho silaing anak andjing?”

„Njaho batoer oge.”

Lengser loempat deui bae ka pajoeneun ratoe, sapedah geus meunang piomongeun.”

Ari geus datang, pek dipariksa: „geuat, Lengser, aing rek nanja.”

Pek Lengser mando. Tjeuk ratoe: „eta maneh njaho jen boedak teh siga anak andjing?”

„Soemoehoen njaho.”

„Batoer noen, tetela?” [ 104 ] „Soemoehoen, batoer tetela noen.”

„Soekoer tetela mah jen boedak siga anak andjing, indoengna geura telasan. Tah, pedangna, geura bawa si Naganing Roem, geura teukteuk leundjeuran, geura tilas adegan, geura teukteuk beuheungna, hoeloena bawa ka aing, atina tiïr si Naganing Roem koe sabab aing teh geuleuh.”

Enggalna Lengser teh loempat:

loempat sakaloempat-lampet,
barina mamawa pedang,
loempatna njarangka obat,
njoengkedal-njoengkedil,
njigtjrig-njingtjriwilak,
njengtjeregeng bener,
blas ka geusan eureun,
dina loehoer batoe datar,
di handapeun tandjoeng noenggal,
djaoeh sapanjeloek deui,
anggang aja sapamangpeng,
anggangna ka Naganing Roem.

Eukeur eureun, Lengser kataradjang soesah dipiwarang maehan. Lengser teh mo tegaeun ka noe geulis Naganing Roem kawantoe teu boga dosa; malah-malah dipikiran: ah, rek dibedjaan karoenja teuing djoeragan rek dipaehan, padahal teu boga dosa, ajeuna mah anggoer rek dititah tapa; bari toeloej bae loempat.

Datang ka pajoeneun poetri, kasampak keur nangis bae, ari pokna noe keur nangis: „toeloes leboer, toetoeng perah, modar teh dipontrang heulang alamat paeh didjoedjoet deungeun, lamoenna kieu petana, panon poë bidjil peuting, njatjapkeun saboelan biheung, baranang bentang di bale, samar teuing sapiwali alamat raga papisah djeung njawa.”

Tjeuk Lengser: „doeh, goesti, abdi agoeng panoehoen gamparan, oelah rek nangis, abdi teh amoen doemeuheus ka pajoeneun dampal goesti, abdi teh aja pioendjoek, dipiwarang koe sangratoe bade nelasan gamparan.”

Poetri teh banget nangisna: „ach, Lengser, soekoer teuing, sanadjan koering hiroep ge, wiwirang saoemoer-oemoer geus poegoeh lamoen koe ratoe, koe maroe dikaja-kaja, ajeuna rek dipaehan koering teh, soemangga pisan serah njawa, serah pati, lahir batin ikelas, kabina-bina da ratoe anoe kagoengan.”

Lengser toeloej bae tjeurik, bet hanteu daek maehan; ngadenge poetri keur nangis, ari tjeurikna ki Lengser:

„sabendoe-bendoe disoehoen,
sabengkah-bengkah diteda,
abdi teh soemoehoen pisan,
jen dipiwarang tea mah,
tapi abdi teu kadoega,
kawantoe watir ka Goesti,
ari ajeuna sim abdi,
lain pisan rek nelasan,

[ 105 ]

lamoen pandoek djeung gamparan,
ka toeang pioendjoek abdi,
goesti anggoer geura dangdan,
anggoer oerang angkat bae,
ka ditoe ka patamanan,
geura siram ka moeara,
diadjar soesoetji diri,
diadjar leletra badan,
njenen kemis oenggal kemis,
kanaat oenggal djoemaah,
ngalaloe oenggal saptoena,
poeasa oenggal salasa,
nja djoeragan geura tapa."

„Ngalaloe di oenggal minggoe, soegan bae poetra soemping isoek djaganing pageto."

Naganing Roem toeloej nangis bari sasaoeran bae: „doeh, kakang Lengser, soekoer sareboe, koering tan wande salamet lamoenna kitoe petana."

Gantjangna pek bae dangdan barina nganggo bebenting,

taarna dipilas hideung,
barina njandak barera,
toeloej njaoer eusi boemi,
noe ngaranna Sengklang larang,
kadoea djeung Nembak larang.

Toeloej bae Naganing Roem angkat bari diïteuk barera.

Angkatna didjaragdjagkeun,
wantoe noe hoedang ngadjoeroe,
angkat bari leuleuweungan,
sedjana ka patapaan,
diïring koe emban doea,
katiloe Batara Lengser,
sarta nangis sadjadjalan,
ditjindoeng koe tjinde woeloeng,
toengkoel njoesoetan pangamboeng,
tanggah njoesoetan tjisotja,
dongkapna ka patapaan,
Lengser toeloej sasaoeran,
ka noe geulis Naganing Roem.

Ari pokna Kai-lengser: „tah, nja ieu, goesti, patapaan teh; soemangga, geura tatapa."

Demi tjeuk Lengser: „soemangga, goesti, koe abdi didoa'keun moega sing loeloes rahajoe djeung deui masing salamet."

Gantjangna Lengser teh amit rek balik ti patapaan, loempat ka sirah nagara kaoeroet poetri babar. Barang kasampak noe siga andjing tea diwadahan koe ajakan, koe Lengser toeloej diboeka, sarta Lengser toeloej ngomong barina baba[ 106 ]njolan: „euleukeudeuheu bedog, soemoer katoeroeban njiroe, balegbreg ragrag ka para, saoemoer kakara nimoe ngadegdeg bari kakara. Koetan andjing siga kitoe, padahal ieu teh santen, lain andjing saenjana," bari prak bae diboeang. Koe Lengser teh dialoengkeun sarta barina disapa, tjeuk Lengser: „moega-moega masing djadi pamoendjoengan andjing Galoeh."

Ana ragrag andjing teh ka Bodjong Galoeh—mana nepi ka ajeuna aja pamoendjoengan andjing Galoeh, eta kitoe asalna.

Geus kitoe, Lengser teh soesah, rek balik, isin koe ratoe kawantoe dipiwarang nelasan Naganing Roem henteu toeloes, malah-malah, tjeuk ratoe mah, koedoe kabawa sirahna, akir-akir teu toeloes, tah kitoe noe matak soesah.

Tjeuk Lengser: „koe naon digantianana mastaka djoeragan istri? Ari rek oengah-engoh lengoh, mo pihadeëun da geus saperti: neukteuk tjoeroek dina pingping, tamiang meulit ka bitis: malindes, ratoe teh meuntjit ka dewek."

Eukeur kitoe, doemadakan aja liwat djalma paroelang ti leuweung, tatapina henteu lengoh wantoe noe balik ti leuweung aja noe narik, hoeroenan soeloeh djeung noe mawa kompetan daoen.

Koe Lengser pek diawaskeun, ari geus tetela awas, koe Lengser didangding dipake omongan ka ratoe. Tapi Lengser ngomong deui: „eh, lain kolot kakara sapoë, elmoe da geus ngandoeng, pangawasa enggeus ngantongan, pangareti enggeus ngeusi."

Ngadjoegdjoeg ka padaleman, ka praboe ratoe tea, sedja rek ngabohong.

Teu katjatoer di djalanna, tjatoerkeun geus nepi bae ka pajoeneun ratoe Galoeh.

Datangna onggeng angglekeng, laj mando njembahna koe tjokor. Atoeh ratoe teh njeuseul ka Lengser da disembah koe tjokor: „ih, batjot! loekak djapakan temen, maneh teu ngadab, naon sababna mana wani-wani njembah koe tjokor ka aing!"

Tjeuk Lengser: „doeh, goesti, njoehoenkeun bebendoe, bobot pangajon, timbang taradjoe, hoekoem adil pangadilan, sadaja aja di goesti. Noe matak njembah koe soekoe, abdi teh kapoekoel bingoeng, kataradjang koe soesah pedah timbalan gamparan abdi teh koedoe maehan poetri."

Toeloes atawa henteu?"

„Hoeroen soeloeh, kompet daoen, tarik balok, geredeg ka tegal eurih."

„Koemaha geus kitoe?"

„Goesti langkoeng oeninga da aja omongan: tjirining wong ngamaling tandaning wong ngadjinah, ngatjir bae kembang eurihna."

Ti dinja teu lila, tjeuk Lengser: „hoeroen soeloeh, kompet daoen, tarik balok, deregdeg dibawa ka tegal koneng, kagoengan gamparan kembang lampoejang, tongtak saradat, bras broel pake ngatjar akar tangkal poetjoek daoen, kembang koneng wawadoelan."

Tatapi ratoe teh mariksa deui bari goemoedjeng, sapedah omongna kitoe saoerna: „kajoengjoen teuing silaing bisa maehan."

„Soemoehoen, bisa koe tjatoer, noen."

„Koemaha geus kitoe?"

„Teu lila hoeroen soeloeh, kompet daoen, tarik balok deregdeg dibawa ka Bodjong [ 107 ]Galoeh, ari datang ka dinja, djoeragan langkoeng oeninga da lain enggon djelema.”

„Na, enggon naon?”

„Soemoehoen, enggon siloeman, reudjeung sileman; malah-malah pada ngomong sileman reudjeung siloeman teh kabeh kadenge koe abdi.”

„Ngomongkeun naon siloeman teh, Lengser?”

Tjeuk Lengser:

„ngenta soengsoem, ngenta baloeng,
ngenta oerat, ngenta lamad,
ngenta daging reudjeung getih,
ngenta koelit reudjeung boeloe.”

Djadi bolampar abdi ngoeroes mastakana reudjeung atina; lah! oepadi eta mah djoerig tjokekek, ana njotjo bari njekek, njotjona ka boedjoer dewek; ngan geledeg bae abdi loempat.”

Saoer ratoe: „eh, Lengser, kadjeun teuing teu kabawa oge hoeloena si Na- ganing Roem; sok moen maneh bae oelah paeh, teu dihakan siloeman ge bara-bara; tapi aing ajeuna rek nitah deui.”

Djawabna: „soemangga, goesti rek nimbalkeun naon?” Tjeuk ratoe: „ieu, Lengser, poetra aing ngan sahidji djenengan Aria Banga, ajeuna geura pestakeun. Maneh, Lengser, geura leumpang parentah gagaman saraoeh djeung panajagan, sakabeh parabopati, oerang njieun soekan-soekan mestakeun poetra aing.”

Gantjangna Lengser teh loempat ti pajoeneun kangdjeng ratoe; teu katjatoer di djalanna.

Tjatoerkeun geus nepi bae ka aloen-aloen sewoe tjengkal, di dopang waringin soengsang, Lengser nakol bende, ngoengkoeng di aloen-aloen.

Geus kadangoe koe sadaja, tetela jen sora bende noe nakolna Kai-lengser.

Boeroedoel ti tebeh kidoel,
kampoengan paratoemenggoeng,
bawana tjaloeng djeung angkloeng,
saratoes djeung limapoeloeh,
lagadar djoeraganana,
boeroedoel oemboel-oemboelna,
ngagoeroeh ka aloen-aloen,
earna ti tebeh wetan,
kampoengan ti parademang,
bawana pentja djeung wajang,
lagadar djoeraganana,
ngadjadjar toekang baksana,
saratoes djeung limapoeloeh,
ngabengbreng ti tebeh kaler,
kampoengan ti pararaden,
bawana topeng djeung ronggeng,
sor deuï ti tebeh koelon,
kampoengan parakaliwon,

[ 108 ]

bawana reog djeung barong,
ngagoeroeh ka aloen-aloen,
ngempoer djeung bandera woengoe,
tjitjiren nagara ratoe,
ngelewir bandera beureum,
tjitjiren teuneung ka getih,
menak taja kasoesahna,
eukeur ngalampahkeun pesta,
di nagri Galih Pakoean,
ratoe euweuh kaboetoehna,
moesoeh noe diajoeh-ajoeh,
badjo noe didago-dago,
badjag noe diamba-amba,
kereta dipaliaskeun,
kitoe lampah praboe ratoe,
mestakeun poetra sahidji,
djenengan Aria Banga.

Toenda heula tjarita ratoe keur pesta.

Oerang tjaritakeun deui noe dipalidkeun tea, diwadahan koe kanagan, disoesoehoen koe boehaja, njangsangna di Sapoe angin.

Tjai ngaranna Tji-tandoej, tatapi hilireun kanagan bet aja leuwi ngaranna Leuwi Sipatahoenan. Di dinja aja noe keur naheun badodon oerang lemboer Kalipoetjang, ngaran Aki Nini balagantrang, gawena toenggoe badodon.

Tapi Nini langkoeng kaget njeueung Tji-tandoej tjaäh ngalimpas badodon; malah-malah Nini ngomong, pokna: „euleuh, Aki, naha tjai teh gede-gede teuing, koemaha badodon oerang datang ka henteu katembong, koemaha lamoen seug palid?”

„Iding, Nini, atoeh heueuh.”

„Koe naon noe matak tjaah?”

„Gede tjaina.”

„Oelah kitoe, Aki, kapan aja basa: rempoeg djoekoeng, peunggas tihang lajar, bobo sapanon, tjarang sapakan, euweuh deui ngan ewe sareng salaki; ajeuna mah, hajoe! oerang balik bae.”

„Atoeh, Nini, geura dangdan.

Prak nini-nini dangdan:

disamping djoelat-djaletong,
karembong batik manjingnjong,
bari ngais-ngais endong.

Nja kitoe deui Aki prak dangdan:

njanjoren koedjang pangarang,
bari ditjalana ginggang,
badjoena ge badjoe halang,
bari njoren kodja rendang,
geura nam Nini ti heula,

[ 109 ]

kodjengkang Aki noe leumpang,
ringkik Nini ti pandeuri,
ketroek bari koendang iteuk,
tongkro-tongkro sadjongdjongan,
dina leuweung sakeukeudeung,
dina lebak sabengbatan,
djlog datang ka Kali poetjang.

Pok Aki ngomong: „dala kadalah, ieu lemboer oerang.”

„Atoeh enja; hajoe! Aki, da geus datang, oerang mepes kesang nambaan palaj, oerang eureun tjape bari sare.”

„Heug, Nini njanghoeloe ngidoel, aing noe njangirah ngaler.”

„Ih, oerang papais-pais paraj.”

„Anggoer oerang paadoe hoeloe, aja haneut.”

Reup bae Nini sare reudjeung Aki.

Toenda heula tjarita anoe keur sare.

Katjaritakeun kanagan anoe keur njangsang, njangsangna dina badodon, ajana dipatimoean.

Geus kitoe, toeloej kaimpi koe noe eukeur sare tea; kaimpina koe Nini balangantrang nendjo srengenge bari ngalahoen boelan; ari impian Aki, Aki ngimpi nendjo tjahaja di dasar tjai gedena, sagede boeah baligo.

Geus kitoe hoedang Nini djeung Aki.

„Aeh, Aki, geura hoedang kaoela teh bieu ngimpi.”

„Ngimpi naon, Nini?”

Nini teh toeloej nembalan: „kapan ngimpi nendjo srengenge djeung ngimpi ngalahoen boelan.”

„Soekoer, Nini, bakal papanggih djeung redjeki anoe gede.”

„Redjeki ti mana, da oerang teu dagang teu lajar, naon lantaranana?”

„Kapan mah orang teh naheun badodon geus tangtoe redjekina bakal ti dinja.”

„Atoeh hajoe! Aki, oerang teang badodon teh.”

„Poëk, Nini, kawantoe ieu ti peuting.”

„Kadjeun teuing poëk mah, oerang mawa obor bae.”

„Leueur, Nini, da hoedjan.”

„Oerang mawa iteuk bae.”

„Hajoe! Nini, oerang dangdan.”

„Geus kitoe, toeloej laleumpang Nini djeung Aki; tengah peuting inditna.

Barang datang kana handapeun kepoeh noenggal, dikira djanari leutik, eureun Nini reudjeung Aki. Keur eureun, Nini teh seug nendjo kana badodon. Geus kitoe, katembong koe Nini aja kanagan dina badodon.

„Itoe naon, Aki, montjorong bet semoe hedjo?”

„Boa-boa mata meong.”

„Adoeh, Aki, boa enja sarta semoena hoeroeng.”

„Tjing, Aki, koe Aki geura parantjahan ti kadjaoehan.”

„Heueuh, Nini.”

Toeloej koe Aki diparantjahan, ari pokna Aki: „tjik, lamoen aja djoerig [ 110 ]njiliwoeri, bisi aja setan toemaroempang, lamoen djoerig koedoe obah, lamoen redjeki koedoe tjitjing.”

Geus kitoe kanagan teh toeloej obah, disoendoel koe boehaja poetih.

Katendjo koe Aki kanagan teh bet obah, tjek Aki: „adoeh, djoerig Nini, da obah.”

„Atoeh enja, Aki, ajeuna mah oerang balik bae.”

„Geura pek, Nini, koedoe ti heula nja leumpang.”

Toeloej Nini leumpang gantjang, Aki leumpangna pandeuri. Geus kitoe, Nini kadoepak koe Aki, datang ka laboeh pisan; toeloej Nini teh tjeurik.

Tjek Nini bari tjeurik: „teu hajang teuing aing didoepak, datang ka laboeh, ajeuna mah, aing teh geura serahkeun, aing bere talak tiloe ka Aki, da bongan Aki teh ngadoepak datang ka laboeh.”

„Aeh, Nini, oelah kitoe, Nini teh bisi doraka, oelah waka menta talak, talak teh aing noe boga, koe Nini oelah dipenta; ajeuna mah, anggoer geura oerang padoe.”

„Madoekeun naon Aki?”

„Madoekeun lampah salah mana, salah Aki atawa salah Nini, tjeuk aing mah, Nini, geuning saroea salahna.”

„Na koemaha, Aki, dibasakeun saroea salahna.”

„Kieu, Nini, kasalahan Nini, bongan Nini teh loempat ti heula kendor teuing, ari kasalahan Aki, bongan Aki loempat pandeuri tarik teuing, djadi geus saroea salahna.”

„Aeh, bener Aki, oerang saroea bonganna, ajeuna mah oerang silihtimbang bae, djeung deui oerang balikan deui anoe katembong tadi tea noe aja dina badodon, soeganna enja redjeki.”

„Atoeh nam, Nini, ti heula.”

Emboeng, Aki, koela ti heula, sieun setan.”

„Pandeuri atoeh.”

„Pandeuri ge emboeng, sieun djoerig.”

„Bet koemaha kahajang, Nini?”

„Kahajang koela, Aki leumpang teh bari ngarendeng bari dikaleng nja beuheung.”

„Ari, Nini, bet ngongoraeun, hajang leumpang rerendengan.”

„Aki, lain ngongoraeun, aja pangarah kaoela, ari leumpang ngarendeng mah, laboeh oge meureun bareng, henteu oerang bareng, djadina meureun saroea salametna diri oerang.”

Geus kitoe, Aki teh toeloej ngaleng beuheung Nini bari leumpang gagantjangan.

Hanteu kotjap di djalanna; kotjapkeun datangna bae.

Datangna kana badodon, geus kitoe, toeloej katendjo aja kanagan dina badodon:

„Dalah, Nini, kabeneran aja, kanagan aloes ajana dina badodon.”

„Atoeh soekoer, Aki, ajeuna mah, geura tjokot njatana redjeki tea.”

Koe Aki toeloej ditjokot barina ngomong: „heh, ieu, Nini, tampanan kanagan tetela emas, tatapi njao eusina.”

„Atoeh, Aki, oerang boeka bae ieu kanagan, hajang njaho di djerona.” [ 111 ]„Oelah, Nini, sebab ieu lain banda oerang pribadi, kawantoe oerang teh nimoe.”

„Na, koemaha atoeh, Aki, mana wet dikoretkeun koe Aki.”

„Hih, Nini, lain dikoretkeun, ieu kanagan koe aing eukeur dipikir heula. Mending-mending lamoen banda sadrah, koemaha lamoen bok banda beunang rampog, saperti beunang maling, ibarat beunang ngabegal. Engke-engke, lamoen koe oerang diboeka, kaboeroe datang noe boga, geus tangtoe bakal tjilaka, geuning tjek babasan temah: noengtik lari njiar boekti, nereka njampak njomana djadi kakeureut koe sieup, kasipat koe bener, katindih koe kari-kari. Kari-kari oerang teu boga noe kieu, engke-engke keur diboeka, djol datang noe boga, djadi katempoehan boentoet maoeng; geus tangtoe oerang teh meureun tjilaka.”

„Aeh, Aki, bener temen omong Aki, ajeuna mah, da oerang sieun kaboeroe koe noe boga, kanagan teh, hajoe! oerang bawa ka noe anggang, entong balik ka lemboer oerang noe matoeh, oerang bawa ka leuweung bae.”

Toeloej dibawa koe Aki djeung Nini kanagan teh; dibawana silihgenti.

Teu kotjap di djalanna; kotjapkeun datangna bae.

Datang ka hidji goenoeng ngaranna Boender rarang di poentjak Bodjong Kerentjeng, di dinja toeloej areureun, Aki teh djeung Nini, di handapeun tangkal kopo, bari Nini toeloej ngomong.

„Kanagan teh, hajoe! Aki, oerang boeka.”

„Oelah waka, Nini, rek nendjo heula nagara tina loehoer tangkal kopo.”

Tjat, Aki teh naek kana tangkal kopo tea, malah-malah kopo teh datang ka tjondong ditaekan koe Aki Balangantrang.

Bari Aki toeloej ngomong: „bet djaoeh ka nagara Galih Pakoean, Nini, ieu ti dieu ti lebah oerang.”

„Soekoer, Aki, djaoeh mah, tatapi eta kopo teh wani datang ka tjondong koe Aki ditaekan.”

Bari toeloej disapa tangkal kopo koe Aki, tjeuk Aki: „moega-moega troes ka intjoe poetoe, ka anak oerang sadaja, ieu tangkal kopo oelah dek aja noe lempeng, sabab oeroet aing naek ngaranna oge Kopo tjondong kamadengdang.”

„Heueuh, Aki, ajeuna mah kanagan teh oerang boeka.”

Engke, Nini, koe oerang rek ditoedjoem heula ieu pieusieunana.”

„Dieusi naon?”

„Hih, Nini, mo gagal ieu teh dieusi oeang, lamoen kitoe, aing mah rek dibeulikeun bae kana sapi kana moending. Ari Nini rek meuli naon?”

Aing mah rek meuli samping djeung karembong.”

„Oelah, Nini, oelah dibeulikeun henteu poegoeh,” bari Nini ditampiling koe Aki.

Malah-malah Nini datang ka tjeurikna, bari toeloej Nini ngomong: „njeri teuing pipi aing ditampilingan koe Aki, naon dosa koela, dosa anoe djadi matak?”

„Bongan bae, oeang gede-gede dimoehak-moehak.”

„Atoeh salah, Aki, oelah waka nampilingan, djadi mareboetkeun baloeng tanpa eusi.”

Enja, Nini, djadi aing noe salah, ajeuna mah geura toedjoem.”

„Euh, Aki, kanagan geus tangtoe dieusi boedak.” [ 112 ]Geus kitoe, toeloej diboeka koe Nini, tatapi teuing koe pageuh kawantoe kanagan disosi.

„Aing mah, Aki, teu bisa moeka sabab ieu teh disosi; tjing, soegan koe Aki bae.”

Pek koe Aki diboeka; barang diboeka di djerona tetela dieusi boedak djeung aja endog hajam sahidji.

„Dala kadalah, Nini, bet Nini noe kabeneran noedjoem teh tetela pisan, ieu teh dieusi boedak.”

„Kadieukeun koe aing rek ditampanan.”

Toeloej koe Aki dibikeun.

„Keun bae endog mah, montong ditjokot, ieu bae boedak.” Bari toeloej koe Nini boedak teh diïlikan, sidik boedak teh lalaki sarta kasep mani tembong tjahajana saoepama boelan bae. Tapi koe Nini ditjeungtjeurikan sabab boedak matak watir awakna pinoeh koe getih.

„Adoeh, Aki, geura ngala tjai keur ieu ngebakkeun boedak.”

„Heug Nini.”

Gantjangna Aki leumpang neangan tjai.

Sabot Aki dangdan, moerangkalih keur dilahoen koe Nini, toeloej boedak teh kokolosodan soekoe boedak nintjak batoe.

Tina oeroet nintjak tea bet bidjil soemoer doea ngarendeng tina djero batoe tea.

„Aki, entong toeloes leumpang, geuning ieu aja tjai; ngadak-ngadak aja soemoer.”

„Soekoer, Nini, eukeur mah aing teh emboeng ngala tjai teh, sangeuk djaoeh, ajeuna bet aja, mana kitoe ge perwatek moerangkalih, ajeuna mah hajoe! oerang mandian.”

Pek bae dimandian koe doeaan silihgenti.

Sanggeusna dimandian koe Aki, toeloej diajoen dina tangkal kopo tea, bari silihgenti Aki reudjeung Nini kakawihan kieu pokna:

„nelengnengkoeng asep,
nelengnengkoeng geura ageung,
oedjang geura ngapoeng,
geura ngapoeng teh ka lebah loehoer,
tingali nagara tea nagara Galih Pakoean.”

„Oelah kitoe, Aki, boedak teh masih keneh diajoen, geus dititah ngapoeng- ngapoeng, palangsiang ari ageung mah ninggalkeun ka oerang.”

„Atoeh pek koe Nini geura ajoen.”

Pek koe Nini diajoen, ari pokna:

„nelengnengkoeng djoeragan, nelengnengkoeng,
geura ageung djoeragan geura djangkoeng,
geura pakajakeun indoeng,
geura kemploeng mapas liwoeng,
tjeplak geura mabakan.”

„Hih, Nini, oelah dikitoe eta moerangkalih lebar, oelah dititah mabakan, aing oge tatjan weleh njieun lemboer.” [ 113 ]„Hih, Aki, saoepamana, engke geus gede.”

„Kadieukeun, koe aing rek diajoen deui.”

Pek deui koe Aki diajoen ari pokna:

„satadi deui bae nepi ka ngapoeng,
geura leumpang ka Goenoeng Padang,
geura sileungleumkeun endog,
ka Naga Wiroe keur tapa,
ajana di Goenoeng Padang.”

„Aki, oelah kitoe, eta boedak oelah dititah ka Goenoeng Padang, bisi toeloej ka Pakoean, kaoela meureun leungiteun.”

„Heg bae, atoeh Nini, ajoen deui koe Nini.”

Pek koe Nini diajoen bari kakawihan bae, pokna:

„nelengnengkoeng djoeragan, nelengnengkoeng,
geura ageung djoeragan geura djangkoeng,
geura pakajakeun indoeng,
geura kemploeng mapas liwoeng,
geura kemplang mapas djalan,
tjeplak geura mabakan,
geura toeloej asep leumpang,
bari leumpang mawa hajam,
pantesna asep rek ngadoe hajam,
ka nagara Galih Pakoean.”

„Oelah kitoe, Nini, eta boedak oelah diwarah ngadoe hajam, anggoer kadieukeun, koe aing diajoen deui.”

„Top Aki, koe Aki geura ajoen.”

Pok deui dikawihan, bari ngajoen-ngajoen boedak pokna:

„geura sare meungpeung sore,
geura tibra meungpeung beurang,
djaga mah oerang soesoempit.”

„Oelah kitoe, Aki, oelah kadjongdjonan teuing ngajoen-ngajoen boedak. Ajeuna mah oerang bawa pindah deui, bisina kaemper-emper ka nagara Galih Pakoean, tangtoe tjilaka sabab oerang saoemoer teu boga anak.”

„Aeh, heueuh, Nini, atoeh, hajoe! ajeuna mah oerang bawa pindah tea.” Toeloej boedak teh koe Nini diais, koe Aki diïringkeun ti pandeuri.

Teu kakotjap di djalanna; kotjapkeun datangna bae ka leuweung, ka Geger soenten.

Ari datang, Nini toeloej ngomong: „Aki, oerang teh, da geus datang, Aki koedoe njieun lemboer di dieu di Geger soenten, sabab oerang boga anak koekoetan.”

Gantjangna pek Aki njatjar, dek njieun lemboer babakan.

Sabot aki-aki njatjar, moerangkalih dipepende handapeun gintoeng gorowong, bari Nini kakawihan:

„pependekong, pependekong,
dipepende bari dipengkong,

[ 114 ]

disimboetan koe karembong,
handapeun gintoeng gorowong,
oerang sare, asep, reudjeung nini ompong.”

Moerangkalih gantjangna teu daek sare, sanadjan dipepende oge, malah-malah anggoer tjeurik, barina ngomong bae.

Ari pokna: „dangoekeun, Nini, geura dangoekeun peupeudjeuh djeung oelah henteu sasakit djeung geuna-geuna, poma reudjeung pisan-pisan koe Nini geura dangoekeun, sabab koering aja dina leuweung kieu; ari koering saha nja iboe nja ramana?”

Tjeuk Nini: „djoeragan, poma oelah mariksakeun iboe, oelah mariksakeun rama, sabab iboe teh nja ieu, ari rama kapan itoe anoe njatjar.”

Tjek boedak: „lain kapan ieu man ema nini, ari itoe anoe njatjar ema aki.”

Ti dinja koe Aki toeloej kadenge, sabab boedak teh keur tjeurik, aki-aki toeloej loempat tina tempat noe ditjatjar, njampeurkeun barina ngomong, pokna: „naha, Nini, boedak teh sina tjeurik bae. Naha, koe Nini teh diteunggeulan atawa ditjiwitan? Oelah kitoe, Nini, aing mah karoenja pisan!”

„Hih, Aki, teu dipeupeuh, teu diteunggeul, teu ditjiwit-tjiwit atjan; tjeurik soteh boedak mariksakeun iboe rama, malah-malah koela geura toeloengan sabab teu bisa ngoepahan.”

„Atoeh kadieukeun, koe aing dek dioepahan.”

Pek boedak teh koe Aki dipangkoe-pangkoe barina ditanja bae.

„Koe naon, neng, noe matak nangis; eneng teh palaj naon?”

„Hih, Aki, koela lain hajang barangdahar, hajang soteh njieun lemboer, tatapina djieun koela sorangan.”

„Oelah waka, palaj njieun lemboer, wantoe asep masih leutik keneh.”

„Kadjeun, Aki, ari ditjarek mah dek njieun lemboer sorangan, ajeuna mah koela geura pepende bae sabab koela hajang sare.”

Pek koe Nini djeung koe Aki boedak teh bari dikeukeupan handapeun gintoeng gorowong; toeloej Nini reudjeung Aki sare.

Tatapina eta boedak henteu daekeun sare nadjan dikeukeupan oge, wantoe-wantoe eta boedak enggeus kapandjingan soekma, manan sare anggoer doemadakan eling kana sirep.

Prak Aki djeung Nini disirep; geus kitoe, tibra heësna Nini djeung Aki.

Ari boedak toeloej hoedang bari ngomong ka noe eukeur sasarean.

Ari pokna: „ema Aki, ajeuna koela amit, dek ngalampahkeun piwoeroek bareto. Basa diajoen, koering dipiwarang ngapoeng koe Aki, ajeuna dek dilampahkeun.”

Aki henteu daekeun nembalan da sasarean.

Gantjangna moerangkalih teh toeloej ngapoeng:

beuki loehoer pangapoengna,
tarik batan mimis bedil,
paboeroe-boeroe djeung manoek,
paheula-heula djeung heulang,
pahiri-hiri djeung geuri,

[ 115 ]

kalampoedan koeöeng-koeöeng,
kalampatan mega bodas.

Datangna ka madja gantang, pek moerangkalih eureun bari ningalian noesa tigang poeloeh tiloe, bangawan sawidak lima.

Sanggeus katingali aja nagara, nja eta nagara ramana tea, nagara Galih Pakoean. Malah-malah aja noe katingali pisan di boeroean padaleman tetela moerangkalih Aria Banga keur diasoeh koe pertoemenggoeng, diaping prabopati, dipirig koe tatabeuhan wantoe poetra ngan sahidji.

Sanggeusna katingali koe moerangkalih, toeloej mikir barina pek sasaoeran ari pokna: „geuraheun teuing anoe kagoengan iboe rama moerangkalih wani diasih koe paratoemenggoeng, dipirig koe tatabeuhan. Ari seug diri sorangan, djelema kateler-teler, dioek dina batoe semper; soegan bae djaga mah kaemper-emper.”

Sanggeus kitoe, moerangkalih teh ningali deui ka handap, ningali Nini djeung Aki eukeur sare tibra pisan. Bari toeloej dipisaoer koe moerangkalih di loehoer, saoerna: „karoenja teuing, koe Aki djeung Nini abong sare beunang njirep taja pisan kaelingan, wani tjeulina pinoeh koe peuti, panon dilampat koe sireum, palangsiang matak doraka. Hajang teuing bisa moelang tamba ka Aki djeung ka Nini, dek diadjar njieun lemboer, tatapi hajang oelah kalawan koe anggahota, palangsiang mo bisa, lamoen teu kabawa koe anggahota.”

Tatapi keur mikir kitoe, toeloej bae moerangkalih kapandjingan koe soekma tea, prak bae moerangkalih njipta babakan di Geger soenten; doemadakan aja bae lemboer aloes pisan.

Geus kitoe, moerangkalih toeloej toeroen balik kana lemboer tea; teu katjatoer di djalanna; gantjangna, geus datang bae.

Barang datang, Aki kasampak masih keneh sasarean reudjeung Nini.

Nini djeung Aki digeuingkeun, toeloej bae hararoedang.

Barang ningali nini-nini geus aja lemboer, henteu njana jen beunang moerangkalih njipta, nini-nini toeloej tjeurik barina nanja ka Aki, ari pokna: „Aki, kaoela koe langkoeng heran mikiran ka moerangkalih, tadi-tadi dipepende, ajeuna njaritakeun datangna ti mega malang djeung ieu bet aja imah. Naha, ieu lemboer saha, mana aloes-aloes teuing; palangsiang djol noe boga, oerang daek-daek leboer toetoempoeran, paeh dipontrang heulang, didjodjo wet deungeun, sabab ieu lemboer saha?”

„Aeh, Nini, montong dipake heran sangeunah sabab ieu aja lemboer dadamelan moerangkalih, koedoe eling, Nini teh, ka basa katoekang, geuning basa eukeur ngajoen moerangkalih teh diwarah koe Nini nitah: kemploeng mapas di alas titah mabakan koe Nini. Ajeuna geus aja boekti, aja lemboer aloes pisan, nja ieu noe boga djieun njata teh moerangkalih.”

„Aeh, Aki, teu njana teuing, moerangkalih keneh, bet geus bisa njieun lemboer. Atoeh, ajeuna mah noehoen sareboe, gerah-gerah salaksa, beurat njoehoen, beurat nanggoeng, beurat narimakeun inja.”

„Ngan perkawis ajeuna asep meudjeuh, oelah angkat-angkat deui, da enggeus rioeng moengpoeloeng, aja Nini, aja Aki reudjeung djoeragan.”

„Mo ajeuna mah, Eni, sasemet ajeuna katoekang kahareup mah koemaha deui [ 116 ]da adatna koedoe njaba, ngan ajeuna koering ka Eni aja panoehoen, koering teh koe hajang hajam djago atawa bikang, lamoen diajaän hajam, hate koering meureun soeka.”

„Aeh, asep, Eni mah teu boga hajam.”

Bari Nini toeloej poesing, ngomong njarekan ka Aki, pedah moerangkalih aja pepentaanana.”

Ari pokna: „Aki, oelah sok tjitjingeun, ajeuna, djig, geura leumpang, Aki geura njiar hajam, sartana koedoe meunang. Lamoen Aki henteu meunang, koela geura serahkeun bae, koela geura talak tiloe, nadjis aing katjitjingan, henteu soeka kaäjaän, geura djor moen geura mantog!”

Aki anggoer seuri: „aeh, Nini sakeudeung-keudeung serahkeun, abong-abong nja bikang, biwir sok njiroe rombengeun, tjeuli sok tjeuli lentaheun, pagawean ngan ngetjebrek. Ajeuna mah, oelah kitoe, oerang teh dek leumpang bae.”

Bari toeloej Aki dangdan.

Amitan ka moerangkalih, ari pokna: „djoeragan, hatoeranan intjoe boeboe paranakan sair bintjang, ajeuna teh, Aki amit rek njiar hajam tea.”

„Montong waka leumpang, Aki, da geuning bareto aja endog di djero kanagan; ajeuna mah, tjik, geura tjokot koe Aki.”

„Aeh, djoeragan, adoeh enja bareto teh aja endog, palangsiang djadi kotok bongkok katjingtjalang.”

„Mo, Aki, ajeuna mah tjokot bae.”

Top koe Aki ditjokot di djero kanagan tea, bari toeloej disanggakeun koe Aki ka moerangkalih.

Ari pokna: „soemangga, djoeragan, ieu endog teh, ajeuna dek dikoemaha da endog teh ngan sahidji?”

Ari tjek moerangkalih: „ajeuna mah endog teh rek dibawa bae leumpang ka Goenoeng Padang, kapan bareto oge, tjek Aki, aja Naga Wiroe eukeur tapa di Goenoeng Padang. Ajeuna dek dideuheusan koe koering, soegan bae kersaeun njileungleuman endog tea; koe koering rek diteda poeroenna.”

Tjek Aki : „nja, mo boeroeng daekeun.”

Gantjangna moerangkalih toeloej leumpang bari njandak endog hidji.

Teu katjatoer di djalanna; kotjapkeun datangna bae.

Toeloej bae ngadeuheusan bari pioendjoek sakali ari pokna: „agoeng-agoeng bebendoe, Naga, abdi njoehoenkeun paidin doemeuheus ka kersa Naga.”

Naga toeloej bae moeni, tapi omonganana hanteu beres tjara oerang, ngan oekoer bisa njeboetkeun „kok.”

Pok deui bae moerangkalih ngawalonan: „anoe matak ngadeuheusan, koering hajang dipangnjileungleumankeun endog hidji, sartana koedoe megar.”

Tjek Naga: „kok.”

Pok deui ngomong moerangkalih, ari pokna: „opatpoeloeh poë koedoe bae bisa megar boeloena sore-isoekeun, isoek-isoek koedoe roepa poetih koening radjeg wesi, dengdek lohor koedoe djadi koelawoe santoel.”

„Kok,” tjek Naga.

Tjek moerangaalih: „djeungna deui, pamatoekna tegoeh rahajoe, djawer aprak [ 117 ]toela bela kantjana, babaloengna, wesi koening poerasani, koelitna dingding besi keling, koetoena koe wadja djepoen, siïhna tjampaka koedoe, sisit bitis pamor poeter, dampalna koe batoe lapa.”

Naga toeloej ngawalonan, ari pokna teh: „kok.”

Ti dinja moerangkalih teh amit, dek moelang ka Geger soenten; geus kaidinan, toeloej moelih.

Barang dongkap sasaoeran ka Nini reudjeung ka Aki, ari pokna: „Aki, koering geus datang, endog teh geus ditinggalkeun.”

Ari Nini tjeurik bae barina ngomong njarekan ka noe ngaran Aki tea, ari pokna: „Aki mah diantep bae moerangkalih loeas-leos, disina ka Goenoeng Padang, palangsiang engke mah toeloej ninggalkeun. Aki mah bet bangkawarah, beuki kolot beuki djebrog.”

Geus kitoe, Aki ngawalon: „Nini, oelah sok njarekan djeung oelah sok tjeurik teuing, djeung oelah dipake melang, pedah moerangkalih leumpang, kapan geuning aja babasan: koedrat kawasa, iradat kersa, keur aloes koedratna hade pangwarah oerang djadi pangaloesna.”

„Aeh, heuëuh,” tjek Nini.

Nini-nini toeloej ngomong oendjoekan ka moerangkalih: „djoeragan, ajeuna enggeus, oelah getol teuing angkat, Nini mah langkoeng melang.”

„Mo, Eni, koering teh koe hajang sare, tatapi koedoe djeung Eni eudjeung Aki.”

Toeloej ka pakoeleman tiloean pada arebog.

Tatapi moerangkalih ngawatek sirep, dipake njirep Aki reudjeung Nini, toeloej sasarean tibra Nini reudjeung Aki.

Moerangkalih mah teu sare, anggoer mikir pilampaheun, tatapi tetela geus kapikir, mikir hajang boga soempit.

Geus kitoe, toeloej bae moerangkalih hoedang. Ngageuingkeun ka Nini reudjeung ka Aki pokna: „Nini geura hoedang reudjeung Aki.”

Sanggeus hoedang, moerangkalih sasaoeran, pokna: „Nini, hajang teuing boga soempit.”

Nini anggoer tjeurik, ari pokna bari tjeurik: „adoeh, asep, oelah sok loba teuing kapalaj, dek moendoet soempit, oelah ka Nini, koedoe ka Aki bae nja moendoet.”

Toeloej bae moendoet ka Aki, ari tjeuk Aki: „adoeh, goesti, soemangga bae, ajeuna Aki dek leumpang bade ngala pisoempiteun.”

Prak Aki dangdan barina njoren koedjang pangarak, barina njorendang endong; top bari mawa iteuk, toeloej bae Aki leumpang.

Mapaj di lebah Tarawas,
barabat di patapaän,
nangtoeng di Goenoeng Manglajang,
mapaj di lebak kodjengkang,
brabat di lebah Tij-lengkrong,
nangtoengna di Oedjoeng beroeng,
ngelek ngeser gede bage,

[ 118 ]

nangtoeng di sisi Tji-taroem,
biribit di Goenoeng Geulis,
nangtoengna ka Pasir Moendjoel,
moro-moro kakoelonkeun,
soreang malik ka toekang.

Aki-aki toeloej eureun barina ngomongkeun lampah.

Ari pokna: „adoeh, aing kapohoan, leumpang njoreang ka toekang, baring soepagi sing troes ka anak intjoe, katelahkeun Lemboer Kopo; sabab oeroet aing kapohoan, njorean nendjo ka toekang djaga kaseboet Soreang neuteuk ka lebah Pameungpeuk, gilisir di Pasir Ipis.”

Aki bari eureun.

Pok deui bae ngomong: „adoeh, aing ti imah geus rada beurang, ari datang ka dieu, bet asa isoek deui. leu panon poe kahalangan koe goenoeng, baring soepagi djagana ge heubeul isoek.”

Toeloej kana tjoekang haoer,
mipirna di Tji-sondari,
ngelek ngeser tiloe gebleg,
moro-moro kakoelonkeun,
tjat nandjak ka hidji goenoeng,
ngaran goenoeng Tampak Roejoeng,
mapaj deui ka lebakna,
moeroena ka Goenoeng Haloe,
meuntas di lebah Tji-sokan,
nangtoeng di lebah Tji-andjoer,
ngelek ngeser semoe ngaler,
nintjak di lebah Tji-matjan,
nangtoeng di sisi Tji-koendoel,
nangtoengna di Mega mendoeng,
ngelek ngeser Goenoeng gede,
ngalongok Goenoeng Pangrangon.

Aki-aki toeloej dongkap kana hidji goenoeng, reg aki-aki eureun barina ngomong sorangan, pokna: „tobat-tobat, atoeh aing kabalason lalampahan, balangsiar atjan meunang, ari leumpang enggeus djaoeh, tatapi baringsoepagi, ieu hidji goenoeng sing troes ka anak intjoe katelahkeun Goenoeng Kendeng, oeroet aing koetoek gendeng keur eureun abdi teh mikir lila-lila geus kapikir.” Ras eling kana pangarti, kasemprong sang kala bolong, prak bae ngatjoengkeun leungeun, ngeunteung koe dampal leungeun.

Lila-lila geus katembong aja pisoempiteun, tatapi tempatna geus kaliwat.

Tjek Aki: „adoeh, adoeh geus kaliwat, tatapi lamoen aing tjitjing bae hartina goenoeng tanpa toeloengan sagara tanpa laoetan, mo aja monjet hideungna. Ras eling kana adjianana djampe leumpang soepaja gantjang leumpangna. Ngaranna adjianana dadali poetih.

Toeloej diwatja sakali, kieu pokna:

„adjikoe dadali poetih,

[ 119 ]

mangoengkoeng saloehoer ing koeöeng-koeöeng,
mangangkang saloehoer ing madja gantang,
tjalik dina tanpoe angin,
dat sarapat, dat sarapat.”

Aki-aki toeloej ngedjat, langkoeng gantjang lampah Aki.

Teu kakotjap di djalanna; kotjapkeun datangna bae.

Datangna ka tadah poëk, kaboeroe koe waktoe boerit, pek Aki teh miroeha karepna dek dangdan obor, oborna geus anggeus bae malah geus diseungeutkeun. Tatapi Aki teh ngomong sarta sorangan bae, ari pokna: „em, moegi-moegi sing troes ka anak intjoe katelah lemboer Tji-damar sapedah oeroet aing peuting dadamaran.”

Keur ngomong kitoe, beh manggih tamiang sadapoer pisan, ari pokna: „dalah, kabeneran bet aja tamiang aloes serta tamiang hideung asoep kana paroengpoeng; toeloej koe Aki diala ditoear koe koedjang tea.

Gantjangna Aki balagantrang toeloej bae balik sanggeusna meunang pisoempiteun aloes.

Teu katjarita di djalanna.

Gantjangna geus datang bae ka babakan Geger soenten njampak Nini reudjeung moerangkalih.

Aki toeloej ngomong, ari pokna: „goesti, Aki teh geus datang, tah! ieu pisoempiteun teh ajeuna Aki geus meunang.”

„Noehoen, Aki, kadieukeun eta pisoempiteun dek didjieun?”

Sok bae koe Aki disanggakeun, tapi moerangkalih sasaoeran deui, moendoet dipangalakeun pikodjaeun.

Ari pokna: „Aki, ajeuna geura leumpang pangalakeun areuj kasoengka.”

„Soemangga, goesti.”

Gantjangna Aki pek indit bari njatjar kasoengka; geus meunang toeloej dibikeun.

„Asep, soemangga, ieu pikodjaeun tea.”

„Atoeh, Aki, djieun bae doeaan, koe Aki reudjeung koe Nini.”

Toeloej Aki njaloekan ka Nini, ari pokna: „Nini, oelah djongdjon teuing ngala toema dina samping.”

„Ngadjentjoel soteh lain eukeur ngala toema, eukeur ngahoeaän irateun, kaoela rek njieun koekoelar.”

„Paingan teuing ari heës djeung aing teh sok getek bae kana kelek, horeng teh toemboe koekoelar, ajeuna mah oelah kitoe, anggoer oerang njieun kodja.”

Pek Aki anoe meulahan, Nini noe poerah maoed, moerangkalih noe ngarara.

Tina gantjangna moerangkalih enggeus njieunna rara, geus loba, toeloej sasaoeran ka Aki: „geura pek Aki, geura djeudjeutkeun.”

„Soemangga, tapi sakoemaha beungeut kodja teh?”

„Sadeupa mider ge, Aki, meudjeuhna.”

„Atoeh, njieun kodja tjetjetekan meureun asoep keroed sapoeloeh mah.”

„Eh, ma Aki, lain piwadaheun maoeng, eta piwadaheun manoek.”

Pek Aki ngadjeudjeut kodja ninggang kana dengdek lohor. [ 120 ]Kodja anggeus didjieunna, pek Aki teh ngomong, pokna: „asep, kodja teh anggeus.”

Tjek moerangkalih: „soekoer, ma Aki, tapi eta kodja teh ngaranna si-dengdek poë, da anggeusna dengdek lohor.”

Ari tjek Aki: „atoeh, soemangga, asep, tapi ajeuna koemaha pikersaeun?”

Tjek moerangkalih: „taja ngan oerang soesoempit.”

Gantjangna bral bae leumpang, Aki reudjeung moerangkalih, diïring koe nini-nini.

Teu katjatoer di djalanna; kotjapkeun datangna bae kana leuweung anoe lega.

Beh manggih sahidji manoek tjitjing dina loehoer kai, ngaranna teh manoek tjioeng, djeung manggih sahidji sato ngaranna sato wanara, loeloentjatan dina kai.

Pek moerangkalih nanjakeun ka Aki reudjeung ka Nini, ari pokna: „itoe Aki, manoek naon, manoek hideung pinti koneng, reudjeung sato naon loeloentjatan dina kai?”

Tjek Aki: „manoek tjioeng djeung wanara.”

Toeloej moerangkalih nangis, ari pokna: „eh, Aki, manoek teh oelah disoempit reudjeung eta hidji sato, aloes pingaraneun Tjioeng Wanara.”

Tjek Aki djeung Nini: „soekoer, djoeragan hojong kagoengan djenengan mah, Aki mah ngan rek njaksian.”

Moerangkalih nangis deui, ari pokna: „lobana tiloe, noe ti kidoel naonana, noe ti kaler naonana, noe ti tengah naonana, anoe matak aja tiloe indoengna reudjeung bapana noe ti tengah teh anakna. Eh, Aki, geuraheun teuing, manoek tjioeng boga indoeng boga bapa, ari koering saha nja iboe nja rama?”

Tjek Aki: „djoeragan, geura dangoekeun, ari toeang iboe tea noe kaseboet Naganing Roem, ari rama ratoe di Galih Pakoean.”

Saoer Tjioeng Wanara: „soekoer pisan, Aki, ajeuna mah oerang balik heula bae ka boemi, ka Geger soenten.”

Gantjangna bral bae moelih.

Teu kotjap di djalanna; kotjapkeun datangna bae.

Barang datang Tjioeng Wanara amitan ka Aki reudjeung ka Nini, rek angkat ka Goenoeng Padang neang hajam. Malahan geus toeloej bae datangna ka Goenoeng Padang, kasampak naga teh aja noe njileungleuman endog tea.

Toeloej bae dideuheusan bari oendjoekan sakali ari pokna moerangkalih: „Naga, koering amit doemeuheus wireh ing koering bareto mihape endog, ajeuna koemaha, geus megar atawa tatjan?”

Koe Naga geuat ditembongkeun; malah geus djadi hajam boeloena teh poetih koening radjeg wesi, top bae ditjandak, bari toeloej bae moelih ka babakan Geger soenten.

Henteu kotjap di djalanna.

Geus dongkap ka Geger soenten, geus katingali koe Aki reudjeung koe Nini samalah toeloej ditaros pokna Aki: „djoeragan katoeran soemping sarta njandak hajam djago?”

Saoer Tjioeng Wanara: „enja, Aki, koering datang, samalah ieu mihape hajam koering pangomekeun.” [ 121 ]Top koe Aki hajam teh ditjandak, tatapi Tjioeng Wanara toeloej bae sasarean di babakan Geger soenten.

Toenda heula tjarita anoe keur koelem.

Oerang tjarioskeun heula Aria Banga pedahna keur ngadoe hajam dipirig koe tatabeuhan sarta dipasamoan. Ari pasamoan tea dina tempat ngadoe hajam ajana di Bodjong Galoeh, tempatna di sisi tjai

dina pilis Tji-barani,
katoendjang koe Karang getas,
kasorog koe Tji-parabon,
di dinja tempatna ngadoe.

Oerang toenda tjarita lampah noe ngadoe.

Oerang tjaritakeun deui noe kasep Tjioeng Wanara sapedah geus goegah koelem di babakan Geger soenten.

Pek bae njaoer Aki reudjeung Nini ari pokna: „Aki geura kadarieu, ajeuna koering geus hoedang, sedjen teuing dadangoean, dangoe sora gamelan?”

Pek Aki ngadeuheusan malah toeloej naros sakali pokna: „koemaha nja pimanaheun noe matak njaoer ka Aki.”

Saoer Tjioeng Wanara: „kaoela teh bade leumpang ka nagara Galih Pakoean sedja koela ngadoe hajam.”

Demi tjek Aki: „perkawis rek ngadoe hajam, Aki teu bisa, rek njitoe lemboer teu bisa nambak tampian, teu njaram teu ngoelah-ngoelah djeung teu bisa mepet soember nambak sagara goentoer, ngan kari koemaha manah hade goreng ajeuna koemaha, galeuh.”

Gantjangna Tjioeng Wanara idin teu idin ti Aki mo boeroeng angkat bae hajam teh ditjandak. Bral bae angkat; teu lila djol bae ka Goenoeng Padang.

Ti dinja pek pake-pake,
sing serewa dangdan hade,
disindjang songket kanoman,
dibeulitan tjinde kembang,
raksoekan gembrang kantjana,
dioedeng taboer peremas,
beleset noe njoren doehoeng,
landean disilanglangkeun,
menteleng pamendak inten,
doehoengna poen karawelang,
pamor poehoen ti poehoena,
pamor togog ti tjongona,
dipamoran pamor poeter,
ditengah poetri ginedong,
pamor alip gandja woeloeng,
ngaloempajang sapoetangan,
tjaretjetna soetra kembang,
sadia beunangna dangdan.

Gantjangna toeloej noe angkat: [ 122 ]

inditna djeung kinasihan,
toeloejna djeung pangaweroeh,
leumpangna djeung pangabisa,
tapi loba papanggihan,
basana menak keur angkat,
manggih loetoeng moemoeloedan,
manggih oa keur ngadoa',
manggih monjet goreng gawe,
gawena maling berekat,
resep teuing doa' oa,
ditoeroetan bari leumpang,
leumpang koe Tjioeng Wanara.

Ari pokna doa' tea: „Mohoematjanir kondang salamet dewek sorangan.”

Toeloej bae anoe angkat,
beh deui manggih gogoda,
aja doedoet eukeur ngangkloeng,
kadantja noe ngagantjangan,
djogdjog noe poerah ngengklokan,
towed poerah ngaroëlan,
ditoeroetan bari leumpang,
loemajan tatamba keueung,
doeroegdoeg enteg-enteg tjroeng,
gantjangna menak noe angkat,
geus dongkap ka heuleut alas,
deukeut kana katja-katja,
nagara Galih Pakoean,
djaoeh sapanjeloek deui,
pek Tjioeng Wanara eureun,
dina loehoer batoe datar,
sahandapeun tandjoeng noenggal.

Tjioeng Wanara ningali kana katja-katja tea, beh aja noe ngadjaga dina katja-katja djoemlahna aja tiloean. Ngaranna eta djelema: hidji Aki Geleng Pangantjingan, doea Aki Koeta Kahiangan, katiloe Jaksa Majoeta noe djangkoengna doearatoes limapoeloeh gas tea.

Ari tjeuk Jaksa Majoeta: „hahaj! bet baoe teuing djelema, lamoen koe aing kadeuleu, geus tangtoe bakal dihakan, soepajana teu kadeuleu.”

Ari tembalna anoe doea: o! mangke mas, sampean oelah waka kitoe nja omongan, oerang teh dangoekeun heula, sabab oerang pangaja di dieu, dioetoes koe ratoe Galoeh piwarang ngadjaga lawang, bisi aja noe rek goreng hatena asoep ka nagara ieu noe matak koedoe didjaga.”

Tjeuk Jaksa Mahajoeta: „atoeh enja, henteu salah pikir oerang nja kitoe pisan, ngan dewek koe enggeus heubeul hanteu ngahakan djelema, ajeuna, saha bae noe ngaliwat, geus tangtoe bakal dilebok.” [ 123 ]Geus kitoe, kadangoe koe Tjioeng Wanara ari saoerna didjeroning manah: eta djelema tangtoe bakal nganiaja, tapi koemaha akalna soepaja oelah datang ka tjilaka, ah, leuwih hade dipipahokan koe aing.”

Prak bae mapatkeun adjianana. Geus terap ka djalma noe ngadjaga tea, datang ka teu bisa nendjo ka Tjioeng Wanara.

Ladjeng Tjioeng Wanara ngaliwat ka katja-katja.

Barang datang ka pasar, katendjo koe oerang pasar,

tapi matak kaedanan,
tina sakitoe kasepna,
djalma loba geus ngagoeroeh,
paboeroe-boeroe nendjokeun,
matak reuntas randjang waroeng,
matak tibrobot golodog,
pake nongton noe ngaliwat,
awak ing koe tina kasep,
loba anoe sisindiran,

Ari pokna:

„itoeh, euj, salaki saha,
lamoen seug salaki oerang,
tjara sakitoe kasepna,
ka tjai meureun diais,
ka pasar meureun dibawa,
ka lisoeng di poenggoe-poenggoe,
ngoendeur ka leuweung diakeup,
diakeup hamo di toekang,
kadjeun digesoh di hareup,
bisi direboet koe batoer,
warna omong djalma loba,
bawaning koe tina bogoh,
tapi montong diketjapkeun,
loba teuing omongkeuneun,
kotjapkeun gantjangna bae,
datangna ka tengah pasar,
aja hidji noe katjatoer,
nini-nini langkoeng kaja,
ngaran nini nini soegih,
kabedjaan koe sadaja,
bet aja noe kasep liwat,
geuat nini soegih dangdan.

Geus dangdan megatan di djalan ka Tjioeng Wanara, bari toeloej ngarontokan sarta tjeurik, ari pokna: „ieu teh bet intjoe eni, ajeuna teh datang deui, paingan, ti peuting kaimpi soemping, ti beurang kaetang datang. Ajeuna sidik boektina, hajoe! asep oerang balik.”

Tatapi eta mah palsoe, lain nini saenjana. [ 124 ]Ari tjek Tjioeng Wanara: „nini teh, saha nja ngaran, wani ngarontok ka koering? Tjing, koering geura tingali masing sidik roepana koering.” Nini-nini toeloej tanggah,

ditendjo kana rarajna,
meni serab katendjona,
nini-nini ngeloek deui,
kawas boeeuk beunang maboek,
bawaning koe tina isin,
tatapi pek baë naros,
ari pokna: „eh djoeragan,
ti mana nja lemboer matoeh,
ti mana dajeuhna maneuh,
nagara antjik-antjikan,
bandjar karang panglajoengan,
nja bale geusan ngadjadi?”

Djawab Tjioeng Wanara:

„dipariksa lemboer koering,
djaoeh-djaoeh ti babakan,
ti babakan padoesoenan,
katelah pagoegoenoengan,
ari ngaran djisim koering,
njai ieu Ki Bagoes Langka.”

Koe nini, enggeus kapikir, ari pokna: „aeh, kasep, paingan teuing ngaran teh Ki Bagoes Langka, da langka kapanggih koe eni.”

Gantjangna toeloej diakoe, dibawa njimpang ka lemboer barina disoegoeh-soegoeh, tapi teu daekeun barangdahar wantoe tara saoemoerna.

Koe nini ladjeng ditaros: „naha henteu barangtoeang?”

Walonna Tjioeng Wanara: „lain nampik ka pangasih, ngan koering teu atjan pareng kana hajang barangtoeang, hajang soteh ngadoe hajam.”

Tjeuk nini soegih: „adoeh, goesti, hajang ngadoe mah, soemangga da eni dipihapean sahidji hajam koe ratoe, ari hargana hajam doearatoes pasmat sahidji. Tapi rek diadoekeun, mah, soemangga bae, kadjeun teuing hajam anggoer kadjeun ngagantian da eni soeka katjida.”

Tjeuk Tjioeng Wanara: „atoeh eni, hajoe oerang teang di mana ajeuna eta hajam.”

Tjeuk nini: „di balandongan dikoeroengan.”

Bral indit djeung nini ka balandongan; tina koeroeng dikentjarkeun hajam anoe ratoe tea.

Ti dinja toeloej Tjioeng Wanara ngaloearkeun hajam tina djero kisa; gantjangna prak diadoekeun tapi eleh hajam ratoe.

Nini soegih teh hoökeun, nendjo hajam ratoe eleh, pok bae nini teh ngomong: „adoeh, asep, hajam ratoe wani paeh, atoeh nini teh tjilaka toengtoengna, koedoe diganti saharga eta hajam.”

Tjeuk Tjioeng Wanara: „geus tangtoe nja kitoe pisan, malah-malah koering oge koe nini dibere doeit.” [ 125 ]Sok bae koe nini dibere doeit limapoeloeh pasmat, tapi eta nini pikirna asa ka intjoe sanadjan leuih ti sakitoe, pikirna rek mere bae ngan soepaja moerangkalih teu daekeun mawa doeit loba-loba, pikirna sangeukeun ridoe.

Ti dinja bral bae angkat. Asoep ka tempat gagaman tapi eta gagaman kabeh pada boga hajam, koe Tjioeng Wanara pek bae diasoepan sarta bari ngadoekeun hajam.

Tatapi teu kanjahoan waktoe keur ngadoe hajam, kawantoe bisa ngaleungit, malah-malah eta hajam sakoer anoe diadoean kabeh oge pada paeh.

Gantjangna Tjioeng Wanara dongkap ka aloen-aloen, pek ngaganti roepa ngadjadikeun boedak hideung laer beuteung; nja kitoe deui hajamna djadi hajam koelawoe sentoel.

Pek bae boedak teh eureun handapeun tjaringin koeroeng, di dopang tjaringin soengsang, barina majoen ka wetan.

Oerang toenda tjarita anoe keur eureun.

Oerang njaritakeun heula noe ngaran Goentoer sagara djeung ngaran Bontot sagara, poetra ki Gadjah Manggala, balik beuteung masamoan, ngadoe hajam djalanna ka aloen-aloen.

Prok tepoeng djeung boedak hideung, toeloej ditanja koe noe doeaän, noe nanja langkoeng songong, noe ditanja teh belengong.

Ari pokna anoe nanja: „maneh teh oerang mana?”

„Kaoela teh oerang lemboer.”

„Ti mana lemboer sampean?”

„Ti noe kakoeroeng koe pager.”

„Da meureun aja loeöekanana?”

„Kapan dina tempatna.”

„Naha sampean anak saha?”

„Kapan dewek anak bapa.”

„Na, saha bapa silaing teh?”

„Kapan mah salaki indoeng.”

„Ai ngaran saha?”

„Da dewek lain tikoekoer, tara njeboet ngaran maneh.”

Ti dinja anoe doeaan toeloej pada ngambek bae, pedah dilawanan songong malah toeloej ngarontok ka boedak hideung, tatapina henteu beunang kawantoe bisa ngaleungit; anoe doea teh leungiteun toeloej bae pada balik, dek poepoelih ka ramana, ka ngaran Gadjah Manggala.

Barang datang, pok oendjoekan: „adoeh, ama, koering tiwas papanggih djeung boedak hideung ajana di aloen-aloen. Tapi teu poegoeh ngaranna bawana hajam sahidji boeloena koelawoe sentoel, koe poetra bade ditangkep tapi weleh, hanteu beunang, ajeuna sadaja-daja ama langkoeng oeninga.”

Ti dinja Gadjah Manggala poesingna teu kira-kira, pek bewara ka gagaman miwarang nangkep boedak hideung. Gantjang kabeh pada boedal.

Datangna ka aloen-aloen, barang kasampak boedak teh geus ganti roepa, ngadjadi djelema madjana, henteu goreng henteu kasep; eta djalma anoe loba henteu bisaeun narangkep sabab geus ganti roepana. [ 126 ]Ti dinja djalma noe loba, kabeh geus pada lapor ngoendjoekkeun boedak teu aja. Nja kitoe, Gadjah Manggala oendjoekan ka ratoe Galoeh ngoendjoekkeun perkara boedak.

Ti dinja praboe ratoe njaoer ka Batara Lengser, saoerna: „Lengser, maneh geura dangdan teang sahidji boedak, boedak hideung laer beuteung, bawana hajam koelawoe sentoel. Ajeuna teh koedoe beunang sababna goreng dosana. Lamoen maneh bisa meunang ka eta hidji djelema, geus tangtoe maneh digandjar koe aing, pangsioen boga rahajat loba, ngora-ngora didjompokeun, mo dibere deui gawe.”

„Noehoen, goesti, abdi sedja koemaoela”, bari toeloej bae loempat.

Teu katjatoer di djalanna; kotjapkeun datangna bae djeung djelema anoe rea pok bae ngabageakeun ka eta noe ngaran Lengser, pokna: „oea, olot, engki, oejoet, mamang, kakang, bagea, ajeuna teh rek ka mana?”

„Dewek, anoe matak datang ka dieu, rek ngoemisi, rek neangan boedak hideung laer beuteung; soeganna aja di dieu?”

„Teu aja atoeh.”

Ti dinja Lengser loempat deui, toeloejna ka nini soegih.

Barang datang, toeloej ngomong, pokna: „sampoera soen, nini soegih, koela amit arek ngandjang.”

Tjeuk nini soegih: „rampes, oea Lengser, tara-tara ti sasari, ajeuna datang ka dieu, arek naon pibedjaeun?”

„Kaoela bade ngoemisi, rek neangan boedak hideung laer beuteung, bawana hajam koelawoe sentoel; soegan aja ka dieu?”

„Atoeh ka dieu mah teu aja, aja soteh lain kitoe, teu hideung, teu laer beuteung, ngan aja noe leuih kasep, ngaranna Ki Bagoes Langka, lemboerna ti padoesoenan, bawana sahidji hajam poetih koening radjeg wesi.”

Ti dinja Lengser ngahoeleng, mikiran omongan nini; malah-malah geus kapikir koe Lengser, pok bae ngomong: „euleukeudeuheu bedog didenge kitoe komo oedjar isoen, henteu kitoe oge maning, ari basa maning: deui, basa deui: maning; tapi eta lamoen kitoe, boedak teh sahidji keneh noe hideung djeung noe kasep teh, tapina mo timoe lamoen teu dipetangankeun.”

Prak Lengser metangankeun, malah geus katingal handapeun tjaringin koeroeng tetela boedak teh kasep.

Toeloej bae Lengser sisindiran:

„soemoer katoeroeban njiroe,
baregbeg ragrag ti para,
saoemoer kakara nimoe,
ngadegdeg bari kakara.”

Tjek Lengser: „paingan teuing, henteu djaoeh ti itoengan, henteu anggang ti etangan, teu geseh ti hate dewek.”

Ras eling ka djoeragan istri, ka Pohatji Naganing Roem, basana keur waktoe babar, bareto dikaja-kaja, didjeroem koe maroena, tjepil, sotja dimalaman, pananganana dibanda, boedak teh dipalidkeun. Ajeuna bet bisa datang, dibasakeun: kebo moelih pakandangan, nja moentjang laboeh ka poehoe; eta boedak tetela djoeragan dewek ngan handjakal saeutik lampah, djadi soeka-risi. Ari basa soeka, dewek [ 127 ]soeka, kadatangan koe djoeragan, basa risi, eta lampahna koe goreng hajam ratoe diadoean paeh kabeh.”

Ti dinja kapikir deui koe Lengser. Kieu pikirna: „ah, keun bae, mo waka ditepoengan, mangke bae geus euweuh di aloen-aloen.

Toenda heula tjarita Lengser keur mikir.

Katjarita patih doea sakembaran, Patih Poerawesi, Patih Poeragading, sedjana ka pasamoan, bawana hajam sahidji, patepoeng di aloen-aloen djeung Tjioeng Wanara.

Gantjang bae ditanja koe Tjioeng Wanara, pokna: „dek ka mana paman, bet ngaleut doewaan?”

Papatih doea nembalan pokna: „naha, maneh wani-wani ka aing njeboetkeun paman? kapan aing teh papatih.”

„Diseboet sia koe daek, diseboet paman ge moemoel.”

„Naha, maneh anak saha?'”

„Anak bapa.”

„Saha bapa maneh teh?”

„Salaki indoeng.”

„Indoeng maneh saha?”

„Kapan pamadjikan bapa.”

Patih doea seuseurian ngadenge omonganana, bari toeloej ngadeukeutan. Bet katembong boedak teh mawa hajam, pek bae ditanjakeun: „ti mana maneh boga hajam mana aloes-aloes teuing?”

„Toeroenan tina sajangna, asalna indoeng bikang bapa djago, asalna tina endog.”

„Atoeh poegoeh da geus djamak moepakatna; tjik ngilikan.”

„Tah, geuning boentoetna.”

„Abong-abong.”

„Ih, abong-abong mah songong.”

Ki patih gantjang ngadjak ngadoe, bari hajam dikentjarkeun tina kisa. Koe boedak pek dilawanan, hajamna pek dileupaskeun.

Ger bae diadoe; lila-lila toeloej eleh hajam patih teh.

Patih doea toeloej ngambek; barang rek ngarontok, Tjioeng Wanara ngaleungit, patih doeaan leungiteun.

Tjeuk patih: „doeh, rai, tiwas, hajam oerang paeh, boedak leungit.”

Tjeuk raina: „keun bae, taksiran anak siloeman.”

Patih toeloej ka paseban.

Oerang toenda tjarita patih noe doea.

Oerang balikan deui Lengser.

Geus indit ti nini soegih, djalanna ka aloen-aloen; prok tepang djeung Tjioeng Wanara.

Toeloej Lengser teh ditanja pokna: „rek ka mana oea?”

„Rek ka paseban, asep, miloe ka oea?”

Emboeng, teu wawoeh.”

Teu oemoem teu wawoeh djeung koering.”

Enja, teu wawoeh da papanggih ge kakara.” [ 128 ]Bari Lengser loempat ka paseban; moerangkalih oge loempat noetoerkeun Ki-lengser.

Barang datang ka paseban anoe kosong taja djelemaäan, toeloej koe Lengser ditanja, pokna; aeh, asep teh anoe ti mana?”

Tjioeng Wanara ngawalon: „kapan koering ti padoesoenan, oea, nja koering noe ngaran Tjioeng Wanara, poetra Nini balagantrang, Aki balagantrang.

Tjeuk Lengser: „soekoer teuing, djoeragan, koe oea geus kaharti.”

Pok nanjakeun ka Lengser: „ieu, oea, imah saha?”

„In, asep, ieu imah, paseban.”

„Ari itoe noe soekoena opat sarta matana loba, naon?”

Korsi gading taboer inten.”

„Paranti naon?”

„Paranti linggih radja.”

„Koemaha lamoen koe koering didioekan?”

„Oelah, bisi doraka.”

Tapi andjeunna maksa, toeloej bae kana korsi, datang ka korsi teh boeboek sabab awakna koe leuih beurat, wani bobot sewoe kati.

Lengser teh reuaseun pisan bari toeloej bae ngomong: „doeh, agan, tiwas oerang teh, tangtoe tjilaka, diseuseul koe noe kagoengan.”

Moerangkalih teu sieuneun, anggoer toeloej seuseurian, anggoer pek nanjakeun deui, pokna: „itoe paranti naon?”

„Randjang katil sok dianggo radja koelem.”

Moerangkalih toeloej oenggah kana randjang katil tea, bari toeloej dikiïhan kasoerna teh toedjoeh toempang.

Lengser teh teu bisa njarek kawantoe djoeraganana.

Ti dinja toeloej koe Lengser dibawa ka pasamoan.

Teu katjatoer di djalanna; kotjapkeun geus datang bae ka pajoeneun ratoe Galoeh.

Ladjeng bae dipariksa, saoerna: „ari maneh oerang mana?”

Tjioeng Wanara ngawalon: „abdi, oerang Geger soenten.”

„Saha nja ngaran?”

„Abdi teh Tjioeng Wanara.”

„Rek naon sedja teh datang ka dieu?”

„Sinedja rek njorog ngadoe, gadoeh hajam sahidji, tatapi koe langkoeng awon.”

„Mana hajamna?”

Toeloej hajam disanggakeun.

Koe ratoe geus diïlikan, bari toeloej ditanjakeun: „ieu hajam ti mana asalna?”

„Soemoehoen pariksa, goesti, ari asal hajam abdi toeroenan tina sajangna, indoeng bikang bapa djago, ngendog satahoen sahidji, sajangna koedoe kanagan.”

Tjeuk ratoe: „paingan hajam teh bet aloes.”

Sabotna kitoe kadangoe koe Dewi Pangrenjep sarta kaharti saomongna Tjioeng Wanara, toeloej bae njaoer Lengser moendoet ka djamban.

Barang datang ka djamban, pok bae ngomong ka Lengser, saoerna: „eh, Lengser, sok ras inget ka embok Naganing Roem basana keur waktoe babar [ 129 ]dikaja-kaja, ari ajeuna noe dipitjeun koe aing, bet bisa datang ka pajoeneun ratoe, aing teh kalangkoeng sieun.”

Tjeuk Lengser: „montong dianggo karisi sababna teu boga iboe, ari ajeuna mah, geura akoe bae koe gamparan.”

Tjeuk Dewi Pangrenjep: „mangke, Lengser, koe aing dipikir heula, ajeuna mah, maneh geura bral bae Tjioeng Wanara deukeutan.”

Gantjangna Lengser teh toeloej njampeurkeun Tjioeng Wanara.

Kotjapkeun deui ratoe keur mariksa Tjioeng Wanara; mariksa pitoempangeunana.

Ari walonna: „abdi teu ngabantoen toempang ngan sinedja abdi rek noempangkeun oemoer bae.”

Saoer ratoe: „hade ari tega mah ka oemoer, pilawaneunana nja eta ti aing nagara sabeulah; ari dilawankeunana hajam maneh djeung hajam aing rengge njatoena sapoe satanggoeng, wani atawa henteu, da hajam maneh mah leutik tapi aloes?”

„Soemangga, oelah boro beurang peuting sedja ngiringan.”

„Hajoe, geura pek ka pakalangan, hajam maneh geura bawa, bobotohna patih doea.”

Ti dinja ger bae ngadoe:

itoe teungteung, ieu loedeung,
wani saroea daekna,
hajam teh prak bae abar,
silihpatjok koe pamatoek,
silihgitik koe djangdjangna,
silihpeupeuh koe soekoena,
hajam saroea bedasna.

Lila-lila hajam Tjioeng Wanara kadeseh, hajam teh pek kapaehan.

Gantjangna geuat disamboet, ditjandak ka sisi Tji-barani, katoendjang Tji-karang getas, kasorog koe Tji-parabon.

Ti dinja toeloej dibanjoe hajamna Tjioeng Wanara datang ka elingna pisan, gantjangna ditjandak deui kana pakalangan tea. Toeloej diabenkeun djeung hajam praboe ratoe. Keur waktoe hajam diadoe, datang Naga Wiroe tea ti Goenoeng Padang njoeroep ka hajam Tjioeng Wanara.

Sanggeusna kasoeroepan naga, hajam matjok bari meupeuh bae, datang ka paehna pisan hajam praboe ratoe. Geuat praboe ratoe ngarontok bari sasaoeran, saoerna: „adoeh, asep, poetra ama, mana bet kajoengjoen teuing, kagoengan teh bisa ngelehkeun hajam ama.”

Saoerna Tjioeng Wanara: „aja berkah, goesti.”

Geus kitoe, „geuat ngoempoelkeun parabopati,” saoer ratoe: „patih djeung sakabeh mantri, ajeuna geura saksian, oerang rek ngawaris poetra noe kasep Tjioeng Wanara saraoeh Aria Banga. Ajeuna, asep, geura tarimakeun ngawaris doehoeng sapoetjoek djeung pandaj salawe domas, nagara sabeulah koelon. Ari eusina: patih lima, djaksa lima, meteti opatpoeloeh, toekang bakoel saratoes limapoeloeh, gagaman sabeulah nagara; ajeuna, geura ratoean.”

„Ari Aria Banga nagara sabeulah wetan, eusina saroea bae; ajeuna, geura ratoean.” [ 130 ]Geus katampa koe poetra noe doea sakabeh geus didjenengkeun.

Saoer ratoe: „ajeuna oerang maroelang, geus poetoes masamoan."

Gantjangna baroedal bae tina tempat ngadoe hajam, masing-masing ka imahna. Ratoe Galoeh ajeuna djadi merdika, sabab dimerdikakeun koe poetrana tea, nja eta Tjioeng Wanara djeung Aria Banga, anoe kotjap di nagara djadi ratoe.

Lila-lila Tjioeng Wanara ngamanah, toeloej bae njaoer Lengser, pokna: „adoeh, oea, geura ka dieu dioek sapangloenggoehan, koering arek sasaoeran, eling kana saoer ama, waktoe oerang ngadoe hajam, saoer ama teh ngawaris nagara sabeulah koelon saraoeh eusina pisan, tapi eta lain waris, dipikir koe koering, kapan toempang ngadoe hajam."

Lengser toeloej seuseurian, pokna: „doeh, ngeran, tetela pisan eta lain ngawaris, kawas-kawas pangoloan."

Saoerna Tjioeng Wanara: „tetela, oea, pangoloan, tapi ajeuna oerang angken waris bae, koedoe bisa mindingan risina ratoe, njingkahan kaera radja. Engkena mah, koering geus tangtoe majar hoetang:

hoetang rasa majar rasa,
hoetang wirang majar wirang,
oeroet koering dinjenjeri,
asal koering dipalidkeun,
ka Tji-tandoej diboeangkeun,
diwadahan koe kanagan."

Engke, koering hajang majar koe pandjara beusi."

Tjek Lengser: „doeh, goesti, pikir oea leuih tjotjog, geus hajang, geura pek bae ngadamel pandjara beusi, isoekan kari goeroeboeg."

Saoer ratoe: „mo sae oea, da lain sato hewan, lain kidang, lain mandjangan, koedoe tjaina herang laoekna beunang, kapan kitoe loembrahna omongan sepah."

„Soemoehoen timbalan goesti, tapi oea ajeuna awon pinaros, samemeh ngadamel pandjara beusi, djoeragan rek ngadamel naon heula?"

Tjeuk Tjioeng Wanara: „hajang tepoeng heula djeung iboe noe ngaran Naganing Roem; ajeuna di mana ajana?"

Soemoehoen pariksa goesti, perkawis iboe gamparan ajana di patapaan, baheula noeroetkeun pepeling abdi. sina tatapa di patamanan."

„Tjik, oea, geura teang, sarta koedoe kabawa ka dieu."

„Soemangga, goesti, ajeuna abdi teh amit."

Gantjang Lengser teh loempat ngadjoegdjoeg ka patapaan:

mipir pasir mapaj lebak,
mengkolna dina bobodjong,
njorang leuweung sakeukeudeung,
warna-warna kai leuweung,
anoe kasorang koe Lengser,
hoeroe dapoeng djeung kitjaloeng,
hoeroe meuting djeung kikoneng,
tjarelang djeung handap heulang,
kitapok reudjeung kimeong,

[ 131 ]

sakitoe anoe kasorang,
keur waktoe Lengser keur loempat.

Njorang deui ditjombrang-ditjambroeng: ngagembreng tjihtjir tjandoengna,

pangaroeh lindeuk maoengna,
koe Lengser diliwat bae,
geus dongkap ka patapaan,
reg Lengser teh ngahoehoeleng,
karepna soemedja ngintip,
ngintip ka noe eukeur tapa.

Toenda heula lampah Lengser.

Kotjapkeun heula noe tapa.

Anoe geulis Naganing Roem,
tapana barina nepa,
mongplong sorana gedogan,
gedoganana kimangot,
toendjangan boengboelang peutjang,
tjaorna dawolong tjondong,
hapitna djati dioekir,
barerana langkap noenggal,
soeri awi tali noenggal,
taropong tamiang sono,
tali tjaor digenggean,
polengna songket kanoman,
aloes lain kaoelinan,
matak tigoeloesoer koetoe,
matak tisoledat toema,
matak tisorodot mojo,
matak tidjalikeuh piteuk,
laleur eunteup tidjalikeuh,
eunteup dina tinoen poetri.

Koe Lengser enggeus kadenge eta sora gedogan teh, pok bae Lengser teh ngomong: „tah, geuning djoeragan istri, ajeuna bet hoerip keneh."

Gantjangna pek ngadeuheusan barina toeloej oendjoekan, pokna: „doeh, goesti, abdi teh awon ngadeuheus."

Koe Naganing Roem katingal, tetela bet kakang Lengser, porosot nibankeun tjaor, barina toeloej mariksa saoerna: „aeh, aeh, kakang Lengser, tara-tara ti sasari, ajeuna kakara soemping, rek naon pikeresaeun?"

Tjeuk Lengser: „soemoehoen timbalan goesti, perkawis poen kakang dongkap bade ngoeningakeun, poetra ajeuna geus djadi ratoe djenenganana Tjioeng Wanara. Ajeuna gamparan kedah enggal-enggal linggih poetra gadoeh pihatoereun sareng tina hajang tepang."

Gantjangna poetri teh dangdan bari toeloej angkat bae.

Teu katjatoer di djalanna; kotjapkeun geus datang bae. [ 132 ]Datangna geus boerit pisan, teu aja noe njahoeun basana poetri keur soemping; ngan tjoema poetrana pisan awas ningali iboena, iboena nja kitoe deui awas ningali ka poetra. Toeloej bae dirangkoel djeung ditangisan.

Bari nangis Naganing Roem sasaoeran ngawoeroekan ka poetrana, saoerna: „asep, ajeuna teh poma-poma koedoe bisa majar hoetang iboe bareto dikaja-kaja djeung asep teh dipalidkeun."

Geus kitoe, soemping Batara Troesna bawa, eangna Tjioeng Wanara, nja eta ramana Naganing Roem, maparin pipandjaraeun barina toeloej ngawoeroekan ari saoerna: „asep, ajeuna geura tampanan ieu paparin ti eang bakalna pandjara beusi, gedena sadjaroem tjina. Ajeuna mah geura djieun, tatapi oelah koe andjeun, koedoe wakil ka pandaj kawasa, ka ngaran Ki Gendoe Majak, sabab eta boga djimat ngaran: paloe kaboejoetan. Ari watek eta djimat tina leutik djadi gede; djeung deui, njieun eta pandjara henteu meunang sagala tahoen, koedoe dina tahoen Alif, boelan Moeloed, dina tanggal opatwelas ti peuting malem Djoemaäh. Djeung pameuleuman beusi koedoe diparepehan wedoes hideung atawa hajam hideung djeung hadjatna sangoe poenar, doa'na koe naktoe di noer." (sic)

Gantjangna eangna moelih, asoep ka sawarga loka.

Ladjeng Tjioeng Wanara njaoer pandaj tea. Teu lila djol bae datang ngadeuheusan.

Tjioeng Wanara nimbalan, saoerna: „ajeuna, oea, dangoekeun koe oea diperih pati pangdamelkeun pandjara beusi, ieu bakalna teh leuih leutik koedoe djadi sewoe kati eukeur boeat majar hoetang."

Walonna: „soemangga pisan, nanging teu meunang salingkoeh, koedoe neda idin heula ka rama gamparan, ka praboe ratoe ambeh tjaina herang laoekna beunang."

Geus kitoe, Tjioeng Wanara toeloej bae ngadeuheusan ka ratoe sepoeh. Kasampak ratoe keur linggih djeung eta Dewi Pangrenjep.

Ratoe sepoeh toeloej njaoer ka Tjioeng Wanara, saoerna: „asep, soekoer, teuing soemping, rek naon nja pigaleuheun?”

Wangsoelna: „soemoehoen pariksa ama, noe mawi abdi doemeuheus, abdi njoehoenkeun paidin dek njieun pandjara beusi gede, bobot sewoe kati?"

„Keur naon?"

Tjeuk Tjioeng Wanara: „noe matak njieun pandjara, bisi aja badjo ngalalakon, bisi aja badjag ngalalana, karepna rek nganiaja, kakersa kangdjeng rama saraoeh ka kangdjeng iboe."

Saoer rama: „asep, kajoengjoen teuing tjatjakan moerangkalih mah, geus aja karep rek bela ka rama djeung ka iboe, ajeuna, ama ngidinan, di mana anggeus, koe ama arek dironda, bisi koerang sajagana.”

Tjioeng Wanara toeloej moelih bebedja ka pandaj kawasa tea jen meunang idin ti ratoe.

Ari tjek pandaj kawasa: „mangga, tapi koedoe sirep heula oerang nagara Galih Pakoean, bisi aja noe njahoeun."

Ti dinja prak bae njirep, datang ka reup bae hareës sanagara katoet ratoe sepah.

Pandaj kawasa deker bae njieun sarta gantjangna teu kira-kira, metakeun djimat tea djeung henteu koengsi sapeuting geus anggeus eta pandjara. [ 133 ]Gantjangna pek dihatoerkeun ka Tjioeng Wanara, sarta pek koe Tjioeng Wanara dioekir:

dioekir direnggi-renggi,
ditatah digoebah-goebah,
diroepa-roepa wongwongan,
malah rongrong gogodongan,
ditekin dina oekiran,
merak simping lalakina,
dilongok siga rek matjok,
diteang siga njoreang,
dilieuk siga mireungeuh,
dioengkoelan siga imoet,
ditilik siga rek seuri,
oekiran aloes katjida,
soepaja kajoengjoen ratoe,
soepaja radja kabita.

Geus anggeus sadajana, Tjioeng Wanara toeloej ngoeninga ka ratoe sepoeh.

Malah geus dipariksa, saoerna: „geus anggeus, asep?”

Wangsoelna: „soemoehoen parantos.”

Gantjang bae ratoe angkat sareng pawarangna noe ngaran Dewi Pangrenjep.

Teu lila geus soemping bae. Ningali pandjara tea barina dipariksakeun langkoeng aloes saoer ratoe, saoerna: „na, asep, pandjara aloes-aloes teuing, komo teuing di djerona.

Tjik, ama, hajang njaho ka djerona, tapi koedoe make damar sabab di djerona poëk.”

Gantjangna Tjioeng Wanara njipta damar. Enggeus tjaäng di djerona, ti dinja ratoe teh asoep sareng Dewi Pangrenjep, rek ningalian oekiran saraoeh reudjeung tekinan.

Tjioeng Wanara tinggal di loear.

Barang ratoe geus asoep, geuat Tjioeng Wanara narik panto pandjara djeded,

rekep batan hoentoe gegep,
lita batan hoentoe koeja,
reugreug pageuh djedjel kandel,
poëk medem boeta radjin.

Atoeh ratoe sareng poetri segroek bae narangis, nanging koe Tjioeng Wanara henteu diwaro, anggoer toeloej angkat ka Goenoeng Padang.

Tjatoerkeun Aria Banga rek ngadeuheusan ka ramana, tapi barang dongkap ka boemina henteu njampak; lila-lila aja bedja jen ratoe enggeus dipandjara.

Ti dinja geuat Aria Banga ngoempoelkeun parabopati, djaksa reudjeung aria; ka raden paragegeden miwarang ngakat pandjara, tapi henteu beunang dikakat.

Kaboeroe koe Tjioeng Wanara ti Goenoeng Padang.

Geus datang, katingal koe Aria Banga, toeloej disampeurkeun gantjangna ger bae perang. [ 134 ]

Silihpĕdang, silihbiti,
silihtonjok, silihcabok,
tapi sarua gagahna,
pĕrang lila nanakĕran.

Kocap parabopati geus pada kalabur kabeh, sabab teu bisa nyapih nu pĕrang.

Nu ka wetan baladna Aria Banga balik ka Tĕgal tamtama Majapait, ari anu ka kulon baladna Ciung Wanara budalna ka Pajajaran.

Kantun anu eukeur pĕrang, pĕrangna lawas kacida. Dongkap ka dalapan wĕlas taun pĕpĕrangan silihsered, lila-lila datang ka hiji walungan.

Tuluy Aria Banga ditewak dibalangkeun ka sabeulah ti wetan. Ti dinya Aria Banga rek malikan, tapi kahalangan ku walungan.

Tuluy bae sasauran bari ngajak eureun pĕrang: "Beu, rai, ayeuna mah pĕrang teh urang eureun bae ti sĕrĕk poë ieu sababna aya wahangan, sarta ieu wahangan urang ngaranan Ci-pamali, pamali soteh, lain pamali diïnum dipake mandi, pamali urang girang jeung dulur."

Gancangna pek bae sasalaman sarta nya di dinya pisahna.

Aria Banga ka wetan, tuluyna ka Majapait, ari Ciung Wanara ka kulon. Tatapi samemehna papisah sasauran heula, misaurkeun wawatĕsan ti sĕrĕk Ci-pamali.

Saurna: "Rai, ti sĕrĕk Ci-pamali ka wetan bagian kakang, dibasakeun tanah Jawa kajawan kaparabon."

Saur Ciung Wanara: "Sumuhun, akang, ti sĕrĕk ieu ka kulon bagian kuring, dibasakeun tanah Sunda, Pasundan sabda ka Malayu trus ka Palembang.

Ti dinya bral papisah.

Dĕmi Ciung Wanara ka dayeuh, heula malangkeun panjara beusi ragrag ka Kandang Wĕsi; nu matak dingaranan Kandang Wĕsi, asalna panjara beusi dibalangkeun los ka dinya.

Ti dinya Ciung Wanara kĕbat nuturkeun gagaman tea ka Pajajaran, Aria Banga nuturkeun baladna tea, losna ka Majapait.

Urang tunda.




[ 137 ]

DE LEGENDE VAN

DEN

LOETOENG KASAROENG

______


Een gewijde sage uit Tji-rebon

DOOR

C. M. PLEYTE.

______


VERHANDELINGEN VAN HET BATAVIAASCH GENOOTSCHAP VAN

KUNSTEN EN WETENSCHAPPEN.


DEEL LVIII

DERDE STUK.


BATAVIA, 'S HAGE,
ALBRECHT & Co., MARTINUS NYHOFF,
1910.

[ 139 ]

DE LEGENDE VAN

DEN

LOETOENG KASAROENG

__________


Een gewijde sage uit Tjkebon.

DOOR

C. M. P L E Y T E.

__________


VERHANDELINGEN VAN HET BATAVIAASCH GENOOTSCHAP VAN

KUNSTEN EN WETENSCHAPPEN.


DEEL LVIII.

DERDE STUK.


BATAVIA, ALBRECHT & Co. - 'S HAGE, MARTINUS NYHOFF,

1910

[ XVIII ]Kaca:Verhandelingen van het Bataviaasch Genotschap van Kunsten en Wetenschappen LVIII.djvu/177 [ XIX ]Kaca:Verhandelingen van het Bataviaasch Genotschap van Kunsten en Wetenschappen LVIII.djvu/178 [ XX ]Kaca:Verhandelingen van het Bataviaasch Genotschap van Kunsten en Wetenschappen LVIII.djvu/179 [ XXI ]Kaca:Verhandelingen van het Bataviaasch Genotschap van Kunsten en Wetenschappen LVIII.djvu/180 [ XXII ]Kaca:Verhandelingen van het Bataviaasch Genotschap van Kunsten en Wetenschappen LVIII.djvu/181 [ XXIII ]Kaca:Verhandelingen van het Bataviaasch Genotschap van Kunsten en Wetenschappen LVIII.djvu/182 [ XXIV ]Kaca:Verhandelingen van het Bataviaasch Genotschap van Kunsten en Wetenschappen LVIII.djvu/183 [ XXV ]Kaca:Verhandelingen van het Bataviaasch Genotschap van Kunsten en Wetenschappen LVIII.djvu/184 [ XXVI ]Kaca:Verhandelingen van het Bataviaasch Genotschap van Kunsten en Wetenschappen LVIII.djvu/185 [ XXVII ]Kaca:Verhandelingen van het Bataviaasch Genotschap van Kunsten en Wetenschappen LVIII.djvu/186 [ XXVIII ]Kaca:Verhandelingen van het Bataviaasch Genotschap van Kunsten en Wetenschappen LVIII.djvu/187 [ XXIX ]Kaca:Verhandelingen van het Bataviaasch Genotschap van Kunsten en Wetenschappen LVIII.djvu/188 [ XXX ]Kaca:Verhandelingen van het Bataviaasch Genotschap van Kunsten en Wetenschappen LVIII.djvu/189 [ XXXI ]Kaca:Verhandelingen van het Bataviaasch Genotschap van Kunsten en Wetenschappen LVIII.djvu/190 [ XXXII ]Kaca:Verhandelingen van het Bataviaasch Genotschap van Kunsten en Wetenschappen LVIII.djvu/191 [ XXXIII ]Kaca:Verhandelingen van het Bataviaasch Genotschap van Kunsten en Wetenschappen LVIII.djvu/192 [ XXXIV ]Kaca:Verhandelingen van het Bataviaasch Genotschap van Kunsten en Wetenschappen LVIII.djvu/193 [ XXXV ]Kaca:Verhandelingen van het Bataviaasch Genotschap van Kunsten en Wetenschappen LVIII.djvu/194 [ XXXVI ]Kaca:Verhandelingen van het Bataviaasch Genotschap van Kunsten en Wetenschappen LVIII.djvu/195 [ XXXVII ]Kaca:Verhandelingen van het Bataviaasch Genotschap van Kunsten en Wetenschappen LVIII.djvu/196 [ XXXVIII ]Kaca:Verhandelingen van het Bataviaasch Genotschap van Kunsten en Wetenschappen LVIII.djvu/197 [ 162 ]

DE LEGENDE


VAN


APENVEL


OFTEWEL


Goeroe Minda Kahjangan


DIE WERD


Ratoe Goeroe Minda Patandjala Seda


EN HUWDE MET


Ratoe Emas Poerba Sari


DE DOCHTER VAN


Mas Praboe Tapa Ageung


IN HET LAND


PASIR BATANG, DE OUDSTE VESTIGING.

[ 163 ]

TJARITA


LOETOENG KASAROENG


NJA ETA


Goeroe Minda Kahjangan


ANOE NGADJADI


Ratoe Goeroe Minda Patandjala Seda


SARENG NOE GARWAÄN


KA


Ratoe Emas Poerba sari


SEUWEU


Mas Praboe Tapa Ageung


DI NAGARA


PASIR BATANG ANOE GIRANG.



[ 135 ]

TJARITANA


LOETOENG KASAROENG.



I

RADJAHNA.



Boel ngoekoes mendoeng ka manggoeng;
ka manggoeng neda papajoeng,
ka dewata neda maap,
ka pohatji neda soetji;
koering rek diadjar ngidoeng,
nja ngidoeng tjarita pantoen,
ngahoedang tjarita wajang;
njilokakeun njoektjroek lakoe,
njoektjroek lakoe noe rahajoe,
mapaj lampan noe baheula,
loeloeroeng toedjoeh ngabandoeng,
kadalapan keur disorang;
bisina neroes naroetoes,
bisina naradjang alas,
palias neroes naroetoes,
palias naradjang alas,
da poegoeh galoer ing toetoer,
ngembat papatah tjarita;
ti mendi pipasinieun,
ti mana pitjaritaeun,
tetep mah tina kahjangan,
ditandean tjoepoe manik,
tjoepoe manik astagina,
diwadahan sarat tangan,
ditoeroeban koe mandepoen,
diteundeun di djalan gede,

[ 136 ]

diboeka koe noe ngaliwat,
koe noe weroeh di semoena,
koe noe terang bidjaksana,
koe noe rantjage di angen,
diboeka patinghaleuang,
noe menta dilalakonkeun.

Tjag:

teundeun di handeuleum sieum,

toenda di handjoeang siang,
paranti njokot ninggalkeun.

II

Tjatoerkeun radja noe mana?

tjatoerkeun ratoe noe kidoel,
kami mah palias keneh,
bisi goeroe tanpa poehoen;
ratoe koelon kitoe keneh,
kami mah palias keneh,
bisi goeroe tanpa seler;
ratoe kaler kitoe keneh,
kami mah palias keneh,
bisi goeroe tanpa sangka;
ratoe wetan tatjan keuna,
bisi mareng tan landesan.

Tjatoerkeun wiwitanana,
wekasan di dinja keneh,
neda agoeng nja paraloen,
neda pandjang pangampoera.

Rek ngoesik-ngoesik noe tjalik,
ngobah-ngobah noe keur tapa.

Kiwari ngantjik di mendi,
ajeuna ngandjang di mana?

Di nagara Pasir batang,
Pasir batang anoe girang.

Saha eta noe ngalaman di nagara Pasir batang? [ 137 ]

Ngaran tiloe sakawoloe,
ngaran doea sakaroepa,
sahidji keunana pasti.

Ka Mas Praboe Tapa Ageung miwah ka toeang si-dalĕm, noe geulis Niti Soeari, kadeuheus di Pasir batang.

Sakiwari keur poepoetra,
poepoetra reana genep,
teu gadoeh poetra lalaki,
toeang poetri kabeh istri,
pajoesan meunangna loeloes,
kakasih beunang pipilih.

Saha didjĕnĕngkeunana?

Hidji Mas Poerba rarang, doea Mas Poerba endah, tiloe Mas Poerba dewata, opat Mas Poerba kantjana, lima Mas Poerba manik, gĕnĕp Mas Poerba leuih.

Katoedjoeh djeung poetri boengsoe, saha didjĕnĕngkeunana?

Ngaran tiloe sakawoloe,
ngaran doea sakaroepa,
sahidji keunana pasti.
Nji Mas Poerba sari,
Poerba sari ajoe wangi,
Kantjana ajoe dewata,
Dewata radjoena tapa,
Tapa ĕmas tapa radja,
Radja mas tapa koesoema.
Sĕmoe ratoe sorot menak,
boeloe bitis moeril-moeril,
tĕtĕngĕr djadian koering;
boeloe poendoek mioeh-mioeh,
tĕtĕngĕr djadian tahoen;
sangatoeang dina tarang,
tĕtĕngĕr djadian koeras;
poetĕr koeroeng dina iroeng,
tĕtĕngĕr tĕmah wong agoeng;
tapak djalak dina letah.
tĕtĕnger bisa marentah;
taktak taradjang djawaeun,

[ 138 ]

geulis ti nitis ngadjadi,
djalma lfndjang ti pangpangna,
geulis datang ka ngalahir,
teroes ka langit pingpitoe,
parat ka tjongkar boeana,
komara mantjoer ka langit.

III

Tjek Poerba rarang: „geugeulisanan, Poerba sari, bakal ngalindih ka aing, tjing, sia mangka deukeut, sia daek diboborehan.”

„Koemaha pangĕrsakeun, si-teteh.”

Loedak-ledok diborehan,
lain teu woeni boboreh,
dipoelasan keer tahoen,
noe geulis ngadadak goreng,
hideung batan wadah teuleum,
bangbang awak batan gagak,
ngan sorotna henteu leungit,
sasemoe keneh djeung amboe;
pakean djiga kiramaj,
karembong sabaroeboetan,
salindang sariga rambang;
dibahan boboko boentoeng,
dibahan tjetjempeh rombeng,
dibahanan koedjang boentoeng,
bawaeun linggih ka goenoeng.

IV

"Adi, sia hajang hiroep ta hĕnteu?"

"Teteh, teu kangkat, teu ngalalangkoengan ngapapalangan. Mana hiroep koe Goestina, mana waras koe Sang Widi, waloeja ti kawasana, teu beunang dipake kahajang kaĕmboeng; sing hade kari koemaha pangĕrsakeun djĕnĕng si-teteh."

"Lamoen sia hajang awet hiroep, di ditoe piĕnggoneun sia, di Goenoeng Tjoepoe mandala ajoe, mandala kasawiatan di hoeloe dajeuh,

dina paloepoeh sabebek,
dina hateup sadjadjalon,
dina tjai teu inoemeun,
dina aplaj teu tilaseun,
dina djalan teu sorangeun,
sakitoe kasaramoenan."

[ 139 ]"Teteh, kari koemaha pangĕrsakeun bae."

"Mama lengser, anteurkeun si-boengsoe, si-Poerba sari."

"Noen, pangoeloe tandang, soemoehoen darma panjaoer, tarima dipangandikana toeang, koering teu lambat ngadeuheusan, rek amit moendoer."

Tjedok njĕmbah; indit ngoesap birit, angkat ngoesap sindjang, bisi kawiwirangan keur ngawoela.

Djoet toeroen si-lengser.

Poerba sari sedok njĕmbah: "teteh, awak ing amit moendoer, teu lambat ngadeuheusan."

Djoet toeroen.

Katjatjang kolear angkat,
memeh angkat keupat heula,
bisi poegag sabot seba.

Mama lengser djadi oejoenan.

Mĕtoe lawang mandjing lawang,
mĕtoe di lawang pingpitoe,
datang ka lawang pingsanga,
dangdeung ka lawang paseban,

Djoeg ka aloen-aloen, ka lawang panggoeng,

parapas ka lawang loear,
mĕdal ti lawang saketeng,
koelantoeng toeroet loeloeroeng,
loeloeroeng tiloe ngabandoeng,
kaopat noe keur disorang,
kalima heuleut-heuleutan.

Djoeg ka pipir goenoeng, kana paloepoeh sabebek, kana hateup sadjadjalon, Mama lengser ngalahir: "nja ieu pigeusaneun betah."

"Rama, teu kapoendi koe goesti, teu katampa koe radja, Mama lengser, teu tarima diboeang, tarima dititah tapa. Kadjeun nalangsa ajeuna, soegan mangpaat djagana, da koe nagara dipista."

Sedok njĕmbah Mama lengser: "toeang, koering rek amit balik, teu lambat ngadeuheusan."

"Mama lengser, tjoendoek nganggoer sindang palaj da kami tingara keneh, koe teteh teu dibĕkĕlan; Mama, pangampoera bae."

"Oelah pandjang dipitjatoer, geus katĕda, katarima".

Sedok njĕmbah; indit ngoesap birit, angkat ngoesap sindjang; djoet toeroen kaloentjieur pinggir moelih.

Henteu dibilang di djalanna, dibilang datangna bae.

Djoeg ka nagara, boes ka padalĕman.

"Bagea noe tjalik"; sedok njĕmbah Mama lengser.

Poerba rarang orokaja gantjang nanja: "Poerba sari geus dianteurkeun?"

"Noen, pangoeloe tandang, ĕnggeus reres". [ 140 ]„Lebok poeas ngeunah sorangan, taja batoerna dina leuweung loeang liwoeng?”

Lengser tjatjap hatoeran: „tas nganteurkeun Poerba sari, tas ngaboeang Poerba sari.”

Si-lengser ngeplanan palaj.

Tjag:

teundeun di handeuleum sieum,
toenda di handjoeang siang,
paranti njokot ninggalkeun.

Tjatoerkeun di pipir goenoeng.

Poerba sari tjalik dina paloepoeh sabebek, dina hateup sadjadjalon:

ngagedengkeun sanghjang kintjir,
kapenit kakoerilingkeun,
wajahna da keur gawena,
soegan tjitjing lalaoenan;
ngagedengkeun sanghjang seëng,
kabarangsang kapanasan,
sangkilang ditatangankeun,
wajahna da keur gawena,
soegan tiïs lalaoenan.

Poerba sari keur ngeureunan, meudjeuhna palaj.

Tjag:

teundeun di handeuleum sieum,
toenda di handjoeang siang,
paranti njokot ninggalkeun.

V.

Neda agoeng nja paraloen,

neda pandjang pangampoera.

Tjatoerkeun ratoe di manggoeng, tjarita di kahjangan.

Goeroe Minda Kahjangan, anak dewata, tjikalna titisan Goeroe Hjang Toenggal, seuweu batara di langit, ngaboedjang di paradewata, kasep taja papadanna, keur meudjeuhna tegoeh tjangtjoet.

Toeloej ngimpi kagoengan bebene saroepa djeung Soenan amboe; ngalingling ngadeuleu maling.

„Oelah goreng tingkah ka pangasoeh, pamali batan maling, haram batan djinah; geura boro pidjodoeun, aja noe saroepa djeung amboe di boeana pantjatengah.”

„Oelah oedjoeg-oedjoeg ka dinja, ieu anggo raksoekan heula dina sanghjang mega hideung, pendok emas rekakeun bakal ing boentoet, emas doea penggel tapelkeun di loearna.” [ 141 ]Enggeus nganggo raksoekan, salin djenengan kana Gan Loetoeng Kasaroeng, kasaroeng koe sadoeloer, kasimpar koe barajana.”

„Djalanna kana noenoek anoe djenoek, kana malaka anoe rea. Djoeg ka peundeuj ageung sato djenoek mangka taraloek, sato rea mangka araja, sasoegrining sasatoan, sakoer noe bisa oesik, sapangeusining djagat gorombiangan, lamoen geus taloek kingkila teroes ing ratoe, rembes ing koesoema; lamoen teu taloek, kingkilaning lain.”

Oelah bon sipat ing noe oesik, rongrong gogodongan pada njembah soedjoed ka dinja:

noe ti kidoel njembah ngaler,
noe ti kaler njembah ngidoel,
noe ti koelon njembah ngetan,
noe ti wetan njembah ngoelon.

,Toeloes awak ing teroes ing ratoe, rembes ing koesoema, da sakabeh pada soedjoed.’

Tjag:

teundeun di handeuleum sieum,
toenda di handjoeang siang,
paranti njokot ninggalkeun.

VI.

Tjatoerkeun di boeana pantjatengah oemboel pogor nagara Pasir batang.

Ngandika sangratoe ka si-lengser: „geura dikongkon Aki panjoempit ngalasan ka leuweung iwak satoning loetoeng.”

„Oelah rek kasoeroepan panon poë kabedoegan, lamoen kabedoegan, teukteuk beuheung tilas adegan, Ki panjoempit katoet anak rabina.”

„Noen, goesti sembaheun koering, soemangga, darma panjaoer.”

Sedok njembah; indit ngoesap birit, ngoesap sindjang, bisi kawiwirangan keur ngawoela.

Djoet toeroen:

katjatjang koleang angkat,
memeh angkat keupat heula,
bisi poegag ngalalangkah;
metoe lawang mandjing lawang,
medal di lawang pingsanga,
dangdeung ka paseban ageung.

Djoeg ka aloen-aloen:

medal ka lawang saketeng,
koelantoeng toeroet loeloeroeng,
loeloeroeng tiloe ngabandoeng,
kaopat noe keur disorang,
kalima heuleut-heuleutan.

[ 142 ]Djoeg ka Aki panjoempit: „dahalal, Aki panjoempit, neda eureun.”

„Bagea noe tjalik.”

„Neda ngeureunan palaj.”

„Lengser,” orokaja gantjang nanja, „reuas amboe ing sieun, na datang dipiwarang na tjoendoek dipioetoes, na niat sorangan?”

„Noen, rampes pikonokeun.”

„Tjoendoek dipioetoes, datang dipiwarang, ngemban pangandika ti nagara. Aki panjoempit dipoendoet gawena ngalasan ka leuweung iwak satoning loetoeng, patjoean rek kasoeroepan panon poë kabedoegan, moen kabedoegan teukteuk beuheung tilas adegan katoet anak rabina, tjek timbalan.”

„Ari sanggoep bisi loepoet, ari tanggoeh bisi poös; hatoerkeun rampes bae.”

„Meunang henteuna, koemaha bagdjana, soegan aja bagdja goesti lawan koering.”

Lengser amit moendoer, teu lambat ngadeuheusan.

Djoet toeroen kaloentjieur pinggir moelih.

Teu dibilang di djalanna, dibilang datangna bae.

Djoeg datang ka nagara, gebloes ka padaleman.

Sang ratoe kasampak kasondong aja.

„Bagea noe tjalik.”

Parapas moeatkeun sembah: „tarima noe ngawoela.”

„Lengser, dipiwarang ka Aki panjoempit, koemaha wangsoelanana?”

„Noen, goesti sembaheun koering, dipiwarang tjoematjap pisan. Tjek Aki panjoempit: „meunang henteuna koemaha bagdjana, soegan bagdja goesti lawan koering.”

Lengser ngeureunan palaj, tas dipiwarang.

Tjag:

teundeun di handeuleum sieum,
toenda di handjoeang siang,
paranti njokot ninggalkeun.

VII.

Tjatoerkeun Aki panjoempit.

„Nini, sodorkeun wawatang soempit lima tjekel gedena, tiloe deupa pandjangna, sarta mimis soempit, tiloe hoeloe reana sagede kalapa beunang ngaboetik, boes kana kodja Dengdek poë.”

Goeroedjag kaämbenkeun, sangrog kapantokeun.

„Aki, rampes, geura kami kamajangan, boeöek pandjang dibaloengboeng, salangkoeng adjeng koe ratoe, soegan meunang abonna adjang oerang.”

„Eh, si-nini mah sok ditodong.”

„Nodong soteh djalan bongbong,
nindak soteh djalan moendak,
pedah kita arek nandjak,
lemek soteh djalan naek,
pedah kita arek naek,
soegan bagdja lalaoenan.”

[ 143 ]

Prak eta noe dangdan, dangdan soteh babarangan, ngaran si-nalangsa keneh.

Beunang sadadamping bedjog,
beunang saboek baroeboetan,
beunangna sabadjoe bedjog,
beunangna saïket bedjog,
beunangna samanggoel soempit,
mengkled sorenna sadoehoeng;
katjatjang kolear angkat,
beunangna ngeupatkeun koedjang,
nja angkat digeura-geura,
geura soteh ning oetama,
angkatna diage-age,
age soteh ning parele.

Ngaboeroe gawe noe gede, koeroesoek ka leuweung boesoek paranti sampalan moending; linjih ambrin taja simeut-simeut atjan ngan geus taloek ka loetoeng.

Lebet ka soemeneng djati kana remeng djeung nangsi, songkrong kana galonggong, nandjak kana tegal papak njenjerean paranti sampalan badak, taja sireum-sireum atjan.

Djoeg ka tegal siawat-awat paranti larangan goesti, ngala di dieu bae, rea mo kotjap dibilangan loetoengna, taja loetoeng sidji mah.

Ngalirik ka loear dina kajoe pangodengan, ditoöng, pelong kosong; kana boengkoel liang lemboet, soegan tampeuj teuweulna, ditoöng, pelong kosong keneh bae.

Njoreang ka handap karawang liangna badak, landak, ditoöng, pelong manggih kosong keneh bae; njoreangan kateoheun tjatang soegan patingkatjatjang peutjangna, manggih kosong keneh bae.

Koelinting kana toenggoel anoe oenggoel, soegan manggih oetjing meuting, manggih kosong keneh bae.

Ngahoeleng, ngaboentel tineung.

„Loeangna idin goesti matak moekti, idin radja matak bagdja; oelah bon bagdja teu engang, teu odeng, teu tiwoean-tiwoean atjan, oelah kageden loetoeng. Ari timbalan, gila koe tarik, oelah kasoeroepan panon poë kabedoegan, ari sagorolongeun, lamoen kieu, toeloes toeg hoeloe bet njawa beuheung, ari pake kamelang taja deui beurang peuting lian si-nini.”

„Ah, rek balik bae, rek njimpang ka leuweung doengoes, aja tangkal peundeuj ageung loeangna leubeut boeahna. Rek ngeusian kodja Dengdek poë, tamba poelang teu nogentjang, da loetoeng henteu meunang.”

Salangkah katiloe datang.

Djoeg ka peundeuj ageung, ngalangkang djiga kalangkang djelema.

„Tetela satoning loetoeng redjeki keur ngadagoan, redjeki kaboeritnakeun.”

Top njokot mimis soempit tina kodja Dengdek poë. Bloes kana wawatang soempit, ngadoger, ditioepkeun . . . . sedot tjelok beungeut, tjelok di toekang. [ 144 ]"Eh, loetoeng teh, mangka madawa, lain loenta lain maladara pakon ti goesti."

Digedogkeun.

Braj waloeja deui, ditioepkeun deui; plas lambe ti gigir ngaloehoeran taktak.

"Eh, loetoeng teh, mangka madawa, tjing neneda ka noe seda ka noe sakti, lain maladara pakon ti goesti."

Braj waloeja deui, ditioepkeun deui; raket kana lambe wawatang soempit.

"Eh, loetoeng teh, mangka madawa, tjing neneda ka noe kawasa, ka noe seda, ka noe sakti, lain maladara pakon ti goesti."

Braj waloeja deui, sedot ditioepkeun, madjoe mimis soempit kapoehoekeun, loeangna ditioepkeun, loempat katjongokeun.

'Ari ieu loempat ka poehoe, lamoen naradjang, tjaheum dewek meureun pasengsol.'

Teu weleh dipangpeng, ngababoek raket kana tonggong.

"Ieu naon gogodana, tjing, geura bebedja, soara mangka banget."

Kasoara, tan katingalan.

Ngalirik ngidoel soewoeng, ngoelon kosong, ngaler rehe, ngetan taja, ngarasa geus boerit moeringkak poendoek saking sieun.

"Tjing, sakali deui masing banget, tatjan tetela awak."

"Aki panjoempit, oelah disoempit, arek ngakoe rama poeloeng, hajang betah di boeana pantjatengah, hajang njaho di hareupeun dalem dajeuh."

"Ih, kakara manggih loetoeng bisa lemek, saoemoer hiroep aja di alam doenja."

"Soekoer, oetoen, geura toeroen."

Djoet toeroen tjoeroeloek tjipanonna:

disoesoetan mangka saät,
batan saät anggoer djenoek,
loekrah ragragan ka handap,
katonggoheun peundeuj ageung.[13]

"Oetoen, koedoe ditalian."

"Montong; rek leupas mah, hamo toeroen-toeroen atjan."

Balik gasik leumpang gantjang,
kodomang loetoeng pandeuri,
leumpangna doemontja-dontja,
boentoet bereleng kantjana,
boentoet emas ditjentangkeun,
nja hoeroeng sariga lajoeng,
nja herang sariga bentang.

Djoeringkang mandjangan sapasang. Sasoegrining sasatoan tembong deui; ari tadi diboebarkeun, ajeuna diajoeh deui.

"Aki panjoempit, mandjangan teh geura disoempit, engke beunang."

  1. Tijdschrift voor Ind. Taal-, Land- en Volkenk., dl. XL1X, blz. 1- 159.
  2. Soendasche handschriften, No. 110.
  3. Bij het persklaar maken der teksten volgens de thans algemeen aangenomen spelling „Holle" werd een en ander stilzwijgend verbeterd en aangevuld. In de hierachter volgende teksten is echter de $ door e wedergegeven, omdat de drukkerij over het noodige aantal ë 's niet beschikte.
  4. Djanaprija is bekend uit de Javaansche wangsalan en beteekent: beroemd en vermaard. Sanskrit djanaprija van de mensehen bemind. Zie: Jav. Nederd. Wdb. i. v. djanaprija.
  5. In verband met het hedendaagsche spraakgebruik, dat dina slechts voor op, binnen een kleine ruimte en di in denzelfden zin voor grootere uitgestrektheden bezigt, zou men hier di verwachten. Oudtijds werd dina echter ook in laatstgpnoemde beteekenis genomen, getuige het slot van den steen te Kawali: pakeun heubeul djaja dina boeana, opdat zij lang blijvend overwinnaars zijn in de wereld.
  6. Vriendelijke afkorting van den naam : Soemoer.
  7. Hoe dit geschiedde, vindt men uitvoeriger in den tekst hiervoren, blz. 54.
  8. Deze dient in de tjarita pantoen steeds tot observatiepost en vervoermiddel.
  9. Een valksoort in het lokaal Maleisen van Batavia oeloeng-oeloeng geheeten ; Batawi ora : boeroeng ngek.
  10. Disalea verouderde uitdrukking vermoedelijk beteekenend plassen.
  11. Didadaharanan verouderd part. perf. van dahar, thans korter didahar.
  12. In den tekst hiervoren geeft hij voor van Bodjong Eurih te zijn en Moksel te heeten. Die naam is een aardigheid, een verdraaing van eksel, nietigheid, zie blz. 62.
  13. Lintoeng pinasti djadi wasiat, mana katelah Tji-loetoeng oeroet tjipanon Goeroe Minda Kahjangan, waktoe toeroen ti peundeuj ageung, dek sirah niba ka lemah, pinasti djadi wasiat ketelah Goenoeng Sirah datang ka kiwari.
[ 145 ]Djoeg disoempit, meunang mandjangan hidji. Dipeuntjit, disisit da geus boerit; boes kana kodja Dengdek poë.

Toeloej tembong ka tebeh hareup, manggih mandjangan sahidji deui. Djoeg disoempit, disoesoel, dipeuntjit, disisit da enggeus boerit; boes kana kodja Dengdek poë. Mandjangan sapasang andeg toenggoe djoeroe bae dina kodja Dengdek poë, gabig disorendangkeun kana sorenna doehoeng; sedeng embatan tjangkeng mandjangan sapasang.

Tjoel ka tebeh hareup, ngaliwat ka pipir goenoeng.

"Aki panjoempit, goenoeng teh geura toegar, engke aja goöngan."

Toeloej ditoegar, meunang goöng sabendeëun panoedoehan loetoeng.

Angkat lantoeng ngarangkiboeng,
meunangna loetoeng sahidji,
doeana noe bisa lemek,
tiloena mangka madawa,
redjeki kaboeritnakeun.

Djoeg ka imahna Aki panjoempit; ari datang ari poëk, broeg mandjangan ditindihkeun.

"Oetoen, geura tjalik dina bale."

Bros tiporos biritna loetoeng di bale Aki panjoempit.

Aran si-nalangsa keneh.

"Nini, si-Aki datang."

"He si-Aki njieun altman, loepoet njieun altman, koedoe baheula keur ngora, ajeuna mah patitis pinoeh koe hoeis."

"Lain aleman, meunang loetoeng sahidji bisa lemek, doea mangka madawa, ka aing ngakoe rama poeloeng, ka si-nini ngakoe amboe poeloeng, na rempoeg na henteu?"

"Madjar mnpoeg, salah henteu madjar rempoeg, salah bisi teu rempoeg djeung anak poetoe noe salawe koeren. Geura boro, nini, sia teu oeninga pibedjaeunana, kieu dikoempoelkeun tea mah."

Sanggeus daratang anak poetoe kabeh, tjek Aki panjoempit: "meunang loetoeng sahidji bisa lemek, ka aing ngakoe rama poeloeng, ka si-nini ngakoe amboe poeloeng, rempoeg ta henteu?"

Anak poetoe noe salawe madjar rempoeg kabeh.

Ari geus kitoe, tjek si-Aki : „ieu mandjangan sapasang goeroedag tina kodja Dengdek poë."

"Brak dipoerak."

Babatjakan anak poetoe,
noe salawe pada njempal,
pada ngeureut pada manggang,
pada ngangeun pada namboel,
tingdarekdek, tingberebet.

Noe ngarengkas toelang, ngadjingdjing daging, ngagandong polo, ngadjarah babat, ngegelan hatena, njoehoen wawadoekna. Sakeudeung paragat anggeus, [ 146 ] linjih dagingna beak ka toelang-toelangna, seëp ka tjeker-tjekerna parandene ngan sahoeap sewang, linjih ambrin, geus poëk, balik sewang-sewangan sadoengoes-doengoesna.

Tjag:

teundeun di handeuleum sieum,
toenda di handjoeang siang,
paranti njokot ninggalkeun.

VIII.

Tjatoerkeun Sanghjang loetoeng.

Tjalik di imah Aki panjoempit, ras inget ka sisirepna; ditioepkeun, diaos, pada kataradjang toendoeh kabeh, bakbek pada ngedeng, noe hees patinggalerek, noe dioek patinggaleloer. Geus tjebrek, taja sora djalma, ngengtjep-ngengtjep kawas gaäng katintjak.

Sanghjang loetoeng ngalirik, ka loehoer tembong ka langit, ka teoh montjor ka taneuh, ka gigir hanteu bilik-bilik atjan.

Ngandika sadjeroning angen: "karoenja koe Aki panjoempit, gila koe riksak, dideuleu pakoeon djiga lain enggon djelema. Rek neneda ka Soenan amboe, ka amboe neda pitoedoeh, ka rama neda mangpaat, moega toeloes nja pangdjoengdjoeng, moega laksana pangdjiad; rek misalin Aki panjoempit peuting ieu."

IX.

Tjatoerkeun di manggoeng, tjarita di kahjangan.

Soenan amboe teroes panon batan katja; katingali salawasna.

"Boedjangga sida, boedjangga sakti, itoe, si-Oetoen roepana geus datang ka Aki panjoempit, geura djoengdjoengkeun seuweu ratoe, geura djajak seuweu radja, si-Oetoen hamo datang ka nagara lamoen teu djalan ti Aki panjoempit."

"Boedjangga sida imahna,
boedjangga sakti balena,
na dewata noe ngeujeuban,
mangka aja samaktana,
sarta djeung ingon-ingonna."

Satoedoeh metoe, sakedap netra, sadjiadna tinoeroetan, ti loehoer lemboet datang ka handap badag.

Tes, djleg ngadjengleng bale kantjana, hateup genteng omas, sisi ngajapak imahna pisan.

Dirandjangan tiloe oendak,
ngalambereh kasang tjinde,
kasoerna lalambe soetra,
simboetna sindoer Banggala,

[ 147 ]

ditoempalan koe peremas,
lalampitna permedani,
loeloehoer halimoerentang,
koenang-koening kawas gading,
kawas salaka sinangling.

Di tengah tjatjaritaan,

tjiptana paradewata,
hoeroeng koe parada pasoeng,
herang koe parada kompjang,
loeloehoer djeung rereganna.

Tes, kompjang:

mabetan djaregdjeg randjang,
koemiriling koemirintjing,
mabetan kana goegoeling,
katinggang koe angin leutik,
papadjangan hoeroeng herang,
pamisalin Sanghjang loetoeng.

Aki panjoempit ongkoh sare, si-Nini djeung si-Aki.

Braj beurang; koelisik Nini panjoempit oesik, kodjengkang hoedang.

,Njoreang ka loehoer ngempoer,
njoreang ka handap herang,
awak ing sangli ka mendi.
awak ing sasar ka mana?'

,Kalamari nja imah gila koe riksak. Ka loehoer tembong ka langit, ka handap tembong ka taneuh, kasampak papadjangan hoeroeng herang.'

,Sok sieun teuing asoep, sileman, siloeman.'

"Aki, geura hoedang."

Koredjat hoedang.

"Nini, oerang sangli ka mendi, sasab ka mana?"

"Sok beuki teuing lemek." "Si-Nini saroea tatjan eling."

Geredeg loempat naradjang kasang tjinde; Nini ngaringkoek loentjat ka taneuh, rek ka doedoekoehan.

"Oetoen, oerang sangli ka mendi sasab ka mana?"

"Owah, Aki panjoempit, oelah redjag, oelah reuas, loemajan pamisalin loetoeng."

"Loetoeng kangkat misalin ti mana ? Sieun dipamalingankeun ; loetoeng mah taja gawena?"

"Liar ti peuting meunang ngala boeroeh ngimpi- naek."

"Soekoer sarewoe, gerah salaksa, daek boga anak poeloeng loetoeng, tiloe kali kita komo daek, tiloe kali awak ing daek. Toedjoeh kali boedjang loetoeng noe matak oentoeng liwat ing moetjoeng da oentoeng papadjangan hoeroeng herang."

"Sok deudeuh, djeneng si-indoeng." [ 148 ]Si-indoeng banget emanna ngalemna ka boedjang loetoeng.

Rendjag inget ka timbalan: oelah kasoeroepan panon poë kabedoegan, datang ka beurang deui.

"Geura anteurkeun ka nagara, oelah pati kadatan, da oerang geus dipiboga." Si-Nini rada keueungeun.

"Oetoen, tjoeang ka nagara nanging eta andjingna galede pisan."

"Ari andjing beukieun ka loetoeng?"

"Top bae, Nini, kadieukeun pakean, aing rek loenta ka nagara."

"Oetoen, tjoeang miang ka nagara."

"Loetoeng mah tarima noetoerkeun?"

Katjatjang kolear angkat,
memeh angkat keupat heula,
bisi poegag nja ngalangkah,
mengled anoe njoren doehoeng,
ari doehoeng tjiri loenggoeh,
meunangna ngeupatkeun koedjang,
ari koedjang tjiri djaba,
bisi polah di nagara,
tarima rek koemawoela,
kongdomang loetoeng pandeuri,
leumpangna doemontja-dontja,
boentoet bereleng kantjana,
nja hoeroeng sariga lajoeng,
nja herang sariga bentang,
balik gasik leumpang gantjang,
koelantoeng toeroet loeloeroeng,
loeloeroeng tiloe di poengkoer,
kaopat eukeur disorang,
kalima lawang saketeng.

Djoeg datang ka aloen-aloen:

aloen-aloen karang panggoeng,
dangdeung ka paseban ageung,
metoe di lawang pingpitoe,
lebet di lawang pingkanem,
lawang koeroeng adoe pasoeng,
lawang sanga adoe warna,
lawang kori adoe manis,
dingaran lawang kameumeut,
meumeut kagoengan padalman.

Djoeg ka padateman, sangratoe kasampak kasondong aja: "bagea noe tjalik." Parapas moeatkeun sembah, tarima keur koemawoela.

Ngandika sangratoe, emboet njaoer bentes njora mariksa ka Aki panjoempit: [ 149 ]"koemaha, pedah kalamari ngalasan ka leuweung ngala iwak satoning loetoeng oelah kasoeroepan panon poë kabedoegan, datang ka beurang deui aja bedja rantjana naon?"

"Noen, goesti sembaheun koering, taja bedja rantjana, redjeki kaboeritnakeun ngeureunan di imah, ngeureunan tjape reup kaheësan, ari inget isoek deui, kari koemaha pangersakeun pedah henteu ngeusi satimbalan."

"Koemaha, aja beubeunangan, Aki panjoempit, madjar meunang bisi teu meunang, meunangna?"

"Meunang pisan masih hoeripan."

"Kadaharan hmteuna scdja mo ngilapkeun, hatoer soteh hatoer kosong meunang mandjangan sapasang, antara hees dirantjana koe anak poetoena, teu kanjahoan, kari koemaha pangersakeun."

"Aki panjoempit, mangkala ngala laoek dahar laoek, aja keneh adilna."

Djongdjon Aki panjoempit keur ngeureunan palaj.

Ngandika sangratoe: "Lengser, mo poelang mapah Aki panjoempit, tas mangalakeun loetoeng, parinan djaran koeroeng daoek roejoeng katoet djeung rarahabna pisan."

Wangsoel Lengser: "noen, goesti sembaheun koering, soemoehoen, darma panjaoer."

Tjedok njembah:

indit-indit ngoesap birit,
angkat-angkat ngoesap sindjang,
kirintjing njokot kadali,
djoet toeroen ngalaan pantjir,
soeroedoet ngalaan sorog.

Goeloesoer koeda dibawa ka tengah karang, top njokot rarahab, prak dangdan:

noe dangdan teu pati sae,
diambenan tali datoe,
apoes beuheung tjinde beureum,
apoes boentoet tjinde woeloeng,
tjalakatakan tjandana,
sanggaoewangna koe lojang,
montjorong melong kantjana,
sangawedi mas koemambang,
pepetjoet pangnjalin tingal,
meunang natapaj koe emas,
kadali teu pati apik,
adeg ranggahna kantjana,
disebrakan koe kombaja,
roengkoep tonggong tjinde abang,
geus entep reudjeung parele,
ngalirik ka tebeh kentja,
ret koedana ditjangtjangkeun;

[ 150 ]

top binang kana biringna,
koe tjampaka siger djantoeng,
katoet djeung pajoengna pisan,
pakean saroea doea,
sakitoe saroea milik.

„Silah, ajeuna batoer djero lima koeren, rek pindah ngawoela parasikepan banda sewang-sewangan."

Gebloes ka padaleman.

„Bagea noe tjalik."

Terengteng moeatkeun sembah.

„Noen, goesti sembaheun, koering dangdan geus entep djeung parele, doega prajoga, teu kangkat ngalalangkoengan sedja mo ngilapkeun goesti."

„Aki panjoempit, teu boga pamingkis-mingkis da teu geulis, pamoelang taat teu koeat, tarima dipangalakeun sato loetoeng."

„Noen, goesti sembaheun koering, tarima darma gagadoeh goesti, ngahatoeran amit, teu lambat ngadeuheusan."

Tjedok njembah, djoet toeroen.

„Ooetoen, geura tetep."

Inggoek; ngan sakitoe nembalna.</poem>

Batoer djero lima koeren,
tjekelan sewang-sewangan,
kana binang kana biring,
koe tjampaka siger djantoeng,
katoet djeung pajoengna pisan,
noe saoerang kana djaran,
koeda koeroeng daoek roejoeng.

„Rek balik ti nagara."

Katjatjang kolear angkat,
metoe lawang mandjing lawang,
metoe di lawang pingpitoe,
datang ka lawang pingsanga,
dangdeung ka paseban ageung.

Djoeg ka aloen-aloen:

parapas ka lawang loear,
medal ka lawang saketeng,
koelantoeng toeroet loeloeroeng,
loeloeroeng tiloe ngabandoeng,
kaopat noe keur didjaga,
kalima heuleut-heuleutan.

„Mo pamali da geus djaoeh ti goesti, mo mapada da geus djaoeh ti radja."

Nete ka sangawedina,
mas koemambang tjeklak toenggang,

[ 151 ]

koeda tjongklang lemboet manggoet,
tjongklang badag mamandapan,
sisirig bari adean,
ditilik ti kaänggangan,
djiga mantri pantjakaki,
saleber samber koe pajoeng,
pajoeng tjawiri pandeuri,
pajoeng bawatna ti heula,
toembak biring ti pandeuri,
koedoe tjampaka ti heula,
siger djantoeng ti katoehoe,
pentjok saeng tebeh kentja,
dihapit koe toembak binang,
broeg ngagimboeng, braj ngabantaj,
soerakna eundeur-eundeuran,
sadjongdjongan saherojan.

Djoeg datang ka imah Aki panjoempit.

„Nini papagkeun."

Ret njoreang; „mantri ti mendi, radja ti mana ka kami rek ngadjarahan?"

Geledeg loempat ngaroengkoepan maneh koe said roentah, toedjoeh said katoet anak poetoena pada njoemoeni.

„Nini papagkeun.”

Kodjengkang hoedang, goeroedjag ka amben, sangrog ka panto.

„Aeh, koetan Aki panjoempit, sapanjana noe rek ngadjarahan, nitihan kagoengan radja, teu boga pisan mapada, bati naon, dagang naon?”

„Bati boedi ladang kaja,
koemawoela di nagara,
lila-lila manggih bagdja."

„Kilang kitoe dipangloempatkeun koe si-Nini."

„Sapanjana noe rek ngadjarahan, koetan teh si-Aki, geus karoehan si-Aki, rampes, tjalik."

Si-Aki reudjeung si-Nini braj ngamparkeun lampit koening tambir emas paparinan ti nagara. Prak tjalik si-Nini djeung si-Aki ; prasikepan batoer djero lima koeren wewengkon sewang-sewang. Hol anak poetoe noe salawe koeren, noe ti kolong, noe ti kebon, pada datang.

„Geus karoehan, Aki panjoempit, tadi sapanjana noe rek ngadjarahan."

Teu katata teu katiti,
nitihan di oerang sisi,
didjenengkeun djalma midji,
merdika nja salawasna,
djenoek batoer rea bala,
soegih moekti rea boekti,

[ 152 ]

beurat beunghar rea banda,
taja kahoetanganana,
dadjalan ti boedjang loetoeng,
dipoendoetan koe sangratoe.

Katindih manik, katjaähan mega, keur meudjeuh ngeureunan palaj.

Tjag:

teundeun di handeuleum sieum,
toenda di handjoeang siang,
paranti njokot ninggalkeun.

X.

Tjatoerkeun di nagara.

Ngandika sangratoe: „Lengser, geus meudjeuhna loetoeng teh dipoerak, dirandjap, meunang moendoet ti Aki panjoempit."

„Noen, goesti, teu kangkat ngalangkoengan, sato anjar keneh tatjan koengsi ngalemahan, meureun loempat deui ka leuweung."

„Rea temen wangsoelan."

Tanggah kana talawoengan, tjokot tohok pangbadakan sagede daoen tjaoe; tjeblok ditohokeun, deg kana taneuh.

Tohok bengkok loetoeng loempat.

„Lengser, naha mana bengkok?"

„Kabelengkok, goesti."

Tjeblok deui, tohok bingkeng, loetoeng loempat.

„Lengser, naha mana bingkeng?"

„Kabalinger, goesti.”

Loetoeng loempat kana pipir kolomberan.

„Lanjap temen loetoeng teh ka dewek."

Ketjeboer si-Lengser tikoejoek kana kolomberan, kokolopot si-Lengser. Loetoeng loempat kana pipir baleman sitoemang ngarendeng doea.

„Lengser, ka mana loetoeng?

„Pipir baleman."

Sitoemang ngahekok.

Tjeblok ditotog koe tohok, kabeneran ka si-toemang; si-toemang ngemasan pati.

Loetoeng loentjat kana gedogan djaran koeroeng daoek roejoeng. Tohok tjeblok, meneran djaran koeroeng daoek roejoeng; seg goledag ngemasan pati.

Loetoeng loentjat ka loehoereun si-Lengser, djoeg ka teoh karontok oeroetna bae.

Tjek sangratoe: „lanjap temen loetoeng teh."

Diwatek badina teu beunang, matek doehoengna dipangpengkeun, loetoeng loentjat.

„Lengser, oelah weleh ngabeledig, tjeloekan andjing oerang si-pangmoroan, pangbadakan, kitjik mere papanganan."

Geledeg andjing toedjoeh sagede koeda koemoesoet ditjeloekan. „Kitjik mere [ 153 ]loetoeng ngadahoeng, kitjik mere papanganan." Boentjelik ngadeuleu beungeut, andjing dihoetjoehkeun, ngadeuleu beungeut, geledeg loempat ti heula. Lengser djeung andjing pandeuri, loetoeng ti heula.

Geledeg andjing moro ka si-Lengser.

„Oetsi-oetsi," dihoetjoehkeun ka loetoeng, „njegetan ka dewek."

„Lain loetoeng samanea, loetoeng satjoeng geus wdeh teu beunang dibeledig.”

„Lengser," ngandika ratoe, „teu beunang dibeledig, tadi awak ing hajang loetoeng, ajeuna ngadadak teu hajang; da teu beunang dibeledig, geura hatoerkeun ka parapoetra aing noe genep.

Mimiti ka toeang raina, ka Poerba leuih; teu katampa, ka toeang rakana ka Poerba rarang."

„Noen, goesti, soemoehoen darma panjaoer ti pangandika."

Tjedok njembah: „noen, goesti, sembaheun, koering ngatoeran amit teu lambat ngadeuheus."

Djoet toeroen.

Katjatjang kolear angkat,
memeh angkat keupat heula,
bisi poegag nja ngalengkah,
kodomang loetoeng pandeuri,
leumpangna doemontja-dontja,
boentoet bereleng kantjana,
boentoet emas ditjentangkeun,
hoeroeng nja sariga lajoeng,
herang nja sariga bentang.

Djoeg datang ka wewengkon parapoetra, kasampak ngagembrong ninoen dina bale boeboet, bale raoet, bale pantja pangeujeukan; ..da halal neda eureun.

„Bagea noe tjalik."

Terengteng moeatkeun sembah.

„Mama Lengser," orokaja gantjang nanja, „reuas pabaoer djeung sieun na tjoendoek dipioetoes, na datang dipiwarang, na niat sorangan? Soemangga pikersaeun, noen, rampes pikonokeun."

„Noen, pangoeloe tandang, tjoendoek dipioetoes, datang dipiwarang, ngemban pangandika ti toeang rama miwah ka toeang kersa dipiwarang ngahatoerkeun loetoeng, gawena mah teu aja pangwewera eukeur ninoen."

„Mama Lengser, loetoeng teh sok gede teuing bari kasep pisan, ari boentoetna ka toekang sidji, ka hareup sidji."

„Mama Lengser, sok sieun teuing koe mongkonongna."

„Teu, pangoeloe tandang, mo dinaha-naha."

„Daek soteh ngaboedjangkeun lamoen djalma anoe oetama, moen lalaki djalma pasti teureuh mantri, lamoen loetoeng kami emboeng, djalma ge pilihan keneh."

„Ari geus teu katampa, toeang, koering rek amit moendoer, teu lambat ngadeuheusan." [ 154 ]„Mama Lengser, tjoendoek nganggoer sindang palaj marengan soewoeng sadaoeh kapalang neangan, noenda dapakan, Mama, pangampoera bae teu kahatoeran lemareun.”

„Oelah pandjang dipisaoer, kateda, katarimakeun.”

Tjedok njembah; djoet toeroen.

Datang ka doea teu ditampa, tiloe nja kitoe keneh, kaopat kalina teu ditampa keneh, sieun koe djeneng si-teteh.

Djoeg deui ka noe tjikal Poerba rarang, nja kasampak keur ngagembrang ninoen dina bale boeboet, bale raoet, bale pantja pangeujeukan.

„Da halal rek amit ngadeuheusan.”

„Bagea noe tjalik.”

Terengteng moeatkeun sembah, tarima keur ngawoela.

„Mama Lengser,” orokaja gantjang nanja deui: „na tjoendoek dipioetoes, na datang dipiwarang, na kitoe niat sorangan? Soemangga, pikersaeun, noen, rampes, pikonokeun.”

„Noen, pangoeloe tandang, tjoendoek dipioetoes, datang dipiwarang, ngemban pangandika ti toeang saderek, miwah ka toeang kersa dipiwarang deui ngahatoerkeun loetoeng; da koe toeang raina henteu ditarampi, madjar rempag.”

„Lengser, loetoeng teh sok g^de teuing bari kasep, ari boentoetna ka hareup sidji, ka toekang sidji.”

„Lain boentoetna noe ka hareup mah, mongkonongna.”

„Sok sieun teuing koe mongkonongna.”

„Hamo henteu dinaha-naha.”

„Arina kitoe, sok tinggalkeun, bisi dingarankeun nampik pasihan ti rama.”

„Ari geus katampa, toeang, koering amit moendoer, teu lambat ngadeuheusan."

„Mama Lengser, tjoendoek nganggoer, sindang palaj keur marengan soewoeng sadaoeh, ti loear taja noe seba neangan kapalang noenda dapakan, pangampoera bae teu kahatoeran lemareun.”

„Oelah pandjang dipisaoer, geus kateda, katarimakeun; teu lambat ngadeu- heusan.”

„Tjedok njembah, djoet toeroen, sarta njampeurkeun ka loetoeng: „Oetoen, geura tetep.”

Inggoek; sakitoe nembalna.

Geledeg loempat, boes ka kolong bale; empes-empes ngadedengekeun, ngintip paramodjang noe lalendjang keur pada ngagembrong ninoen.

Nja tinoen woeloeng digantoeng,
nja tinoen poleng digedeng,
lelemen si-roedjak gadoeng,
roedjak gadoeng matak landjoeng,
matak tigoeloesoer koetoe,
matak tidajagdag toema,
matak tiragieung sieur,
matak tidjorongkong tongo,

[ 155 ]

satahoen padaoen kaoeng,
saboelan padaoen ilat,
sapoë ditoendjang bae;
ngetekan sariga keupat,
tes korompjang toropongna,
toropong ninggang panjetjep,
panjetjepan tjemeng koening,
aran tinoen kaboejoetan,
lain tinoen kaboejoetan,
mana paragat doeriat,
aran deukeut ditinggalkeun,
gedogan gila koe pasti,
aran anggo djalma pasti,
gedogan djati malajoe,
tegalna djati kabongan,
migaleger pinang rende,
barera tjatang ti peuntas,
limboehanna djati woeloeng,
hapitna kamoening rarang,
tali tjaor kenoer tjina,
toropong tamiang sono,
panjetjepan tjemeng koening,
tjaorna galeuh tjandana,
nja ngagoeroeh ninggang padoeng,
nja gilang ninggang barera,
tes korompjang toropongna,
ninggang kana panjetjepan,
panjetjepan tjemeng koening,
tes kereleng tetengerna,
tetenger djalma goelandjeng,
nitis di poë raspati,
ngandegna di boelan kanem,
medalna di malem soekla,
oerat kentjeng dina tarang,
pangaroeh djelema bedang,
keur pada ngagentrang ninoen.

Ninoen tetelakeun:

ditilik ti kaänggangan,
noe nanggoeng poelang nogentjang,
noe lengoh toeloej ngaboedjang,
ngeureunkeun anoe sakeudeung,
ngabebeda noe keur geura,

III
7
 
[ 156 ]

poelang poë toeloej mondok,
noe ngaliwat kaëdanan,
lain bogoh koe tinoenna,
bogoh koe tingkah noe ninoen,
taja batan Poerba rarang,
pangaroeh djalma noe bedang.

Djongdjon noe keur ninoen, golepak toropong, montjor ka kolong bale.

"Adi, pangnjokotkeun toropong?"

"Teteh keur katanggoengan."

Ka adi sidji deui: „adi pangnjokotkeun toropong?"

"Teteh keur katanggoengan."

Ka Poerba leuih, noe deukeut ka poetri boengsoe; "adi, pangnjokotkeun toropong."

Si-adi nja kitoe keneh. Sadjoetna boga boedjang loetoeng nja ninoen soengkan ninggalkeun, perbawana bogoh bae.

"Kapan, teteh, kita boga boedjang loetoeng, mangkala boedjang titaheun."

"Oetoen, kami pangnjokotkeun toropong di kolong bale."

Loetoeng boes ka kolong bale, top toropong tamiang sono dideuleu oelang- ileung, dibebekkeun sewik, djadi lima; sor disodorkeun, geledeg loempat tapakoer dina boeroean.

"Djoerig, loetoeng teh, teu beunang diandelkeun, toropong keur bogoh-bogoh dibebekkeun."

Leok, tjai panjetjepan dibahekeun, gila koe pamali. "Haram, teteh, haram" lahir, "bisina diletak meong matak kokoloteun."

Matak hamboer pakan tinoen,
ngalologan tali tjaor,
lampoeroek tinoen diteundeun,
top barera djeung rorogan,
samping djangkoeng geloeng djoetjoeng,
gebroeg anoe toetoeroeboen,
ditoemboean koe djamentroet,
geuleuheun ka boedjang loetoeng.

"Adi, tjoeang noeloengan ka si-teteh ngalologan tali tjaor!"

Top rorogan djeung barera katoet djeung tjaorna pisan.

Geledeg si-djompong ti pawon ngerid hihid, koendang doelang, remeh moentang dina awak siga rek laladjo ngakeul.

"Pangoeloe tandang hajangeun bantoean ngepoeng loetoeng, mebekkeun toropong."

Tjeblok ditotog koe barera; deg ka tonggong si-djompong; loetoeng loempat, raga pangawakan ditotogan.

"Teteh, pangampoera, kita kabareraän."

Tjeblok ditotog deui, deg ka poendoekna si-djompong pisan; loetoeng loentjat. [ 157 ]„Teteh, pangampoera, kita kabareraān."

„Patjoean kepoeng, rontokan bae."

Dirontok, molopos; dipeupeh, njeuleujeuh; didjedjek, ngelejep. Ditampiling ngeumbing kana tjeuli, kana pingping, seredet dikoēt soesoena.

„Djoerig, teu soeka teuing, koe mas kabeureuh Indradjaja tatjan ditjabak, nja dagangan sakitan, dagangan noe tebeh loehoer."

„Mas kabeureuh, kami arek amit siram, dagangan dikoēt loetoeng, geura podaran."

„Emas kabene, mangke dipodaran koe dewek."

Prak angkat noe rek mandi.

Djoeg ka djamban larangan paramodjang noe genepan, seg bolenang ditaradjang, papakean noe genepan ditareundeun pipir kopo tjondong ngaloehoeran ka tampian noe sariram poetri noe genepan katoedjoeh djompong.

Djongdjon noe keur siram, keur meudjeuh ngeureunan palaj.

XI.

Ngoesik-ngoesik anoe tjalik,
ngobah-ngobah noe keur tapa.

Tjatoerkeun Sanghjang loetoeng.

Katjatoerkeun Sanghjang loetoeng,
rek noetoerkeun anoe siram,
ngaran: 'loetoeng keur moendoengan,'
tatjan ngamoek ditinggalkeun,
rek ngoelinting ka noe galing,
leledag tamba hareudang,
tamba keueung toenggoe imah.

Djoet toeroen.

Katjatjang kolear angkat,
leumpangna doemontja-dontja,
boentoet emas ditjentangkeun,
nja hoeroeng sariga lajoeng,
nja herang sariga bentang.

Doeg ka djamban larangan, kilang kitoe teu katembong, ngadoekeun keneh pangawasa.

Top pakean ditjokot genep katoedjoeh si-djompong, serelek dibawa naek ka loehoer kopo tjondong raweuj di oenggal dahanan.

Ngaboerahroh loetoeng loehoereun teu kanjahoan, koeroeng koe mendoeng lajoengna, hiliwir anginna leutik ninggang ka noe keur sariram.

„Teteh djompong, sok tiïs teuing, tjokot papakean oerang."

Ret njoreang ka darat, teu aja. „Oerang mendi anoe hiri, oerang mana noe tjoelika njokot papakean oerang?" [ 158 ]„Teteh djompong, geura poelang ngala pakean." „Noe bodo dibobodo pisan, poelang hidji poelang kabeh, tarandjang hidji, tarandjang kabeh. Rampes moen djeung pangoeloe tandang mah."

Geus kitoe, loetoeng nembongkeun maneh raweuj samping oenggal dahan.

„Loetoeng sok tjotjorokot teuing, tarima koendang bawahan, kadieukeun pakean kami."

Henteu oenggoet kalinian, henteu gedag kaanginan.

Aran loetoeng ditjarek goreng.

Pok Poerba leuih noe deukeut ka poetri boengsoe ngaran aloes titindakna.

Noe opat noeroetkeun bae.

Djoeg samping diraragkeun. Prak noe mantjat, top samping ditjokot: noe patoet pada ditoengkoep, noe pantes pada ditekem, noe opat pada dikoekoeroedoeng.

Poerba rarang ngeueum keneh.

„Kadieukeun loetoeng, engke sia modar. Beuki keujangeun pisan."

Djoet toeroen, geledeg loempat poelang ti heula, boes ka padaleman, goeroedjag ka amben loenta ka tengah imah, koelinting ka randjang, ngadjengkang di lawang randjang ngadagoan modjang datang.

Tjatoerkeun noe di tjai.

Doeg samping ragrag, koe maneh tjat mantjat, top ditjokot djagorna geus soetji ari toengtoeng hidji deui pakean ditjokot loetoeng.

Geredeg noe laloempatan poetri anoe genepan katoedjoeh si-djompong sadjongdjonan.

Bloes ka padaleman, goeroedjag ka amben, loenta ka tengah imah, koelinting ka pipir randjang kasampak loetoeng ngadjengkang di lawang randjang.

„Loetoeng sok lanjap temen; kapan tadi di tjai lain loetoeng?"

„Lain loetoeng."

„Koemaha, tadi hideung ajeuna hideung, tadi boeloean, ajeuna boeloean."

„Lain loetoeng."

Djenengan gila koe pasti,
kai emas rangga pasang,
noe masang di lawang randjang,
ngadagoan modjang datang,
ngaherang gila koe hajang,
ning eta henteu kasorang.

„Djoerig loetoeng, gagabah teuing."

Top barera djeung tjaorna ka gigirna kana kasang, ka loehoer kana reregan, dibeubeutkeun wakwok djiga kiramaj.

Geledeg loetoeng noe loempat patinggalemprang bala petjahna; leboer diamoek.

Loetoeng doeg ka pipir hawoe; ditotog, hawoena leboer.

Loetoeng loentjat, tjel kana seuneu teu woedoe ngamoek, diamoek-amoek teu pati djenoek, roeroentoek koekoek, rarapen kele. [ 159 ]Goeroedjag ka amben, ditotog tjel ka taneuh teu woedoe ngamoek, djapati sawidak, soang sawidak dibebekkeun wakwok patingkoreak, koelinting djiga garing moen koe seuneu perang djiga dipanggang lain perang koe dipanggang, kagaris koe wawajangan, kilang kitoe teu kaharti, rek ditempoehkeun.

„Mama Lengser, salagi teu boga andjen, saketi manana tiïs nja ati."

Hol Lengser ti kolong bale, njoehoenkeun bedja tjektjok tjewoh: „na, aja naon?"

„Toropong dibebekkeun loetoeng, teu soeka teu halal, salagi teu boga andjen, saketi manana tiïs nja ati."

„Koering mah soekoe samboeng leumpang, leungeun samboeng njokot, tarima darma loemampah, rek ditempoehkeun saketi, koemawani sajoeta koe boga, teu njaho di abot entengna sakepeng harga dalem."

Ngabedoed eleh wangsoelan.

„Arina kitoe," tjek Poerba rarang: „oelah ditempoehkeun, geura anteurkeun ka pipir goenoeng, gorengna saroepa, hideungna saroea, sailon sagodos, sabobot sapihanean, ka tjai djadi saleuwi, ka darat djadi salebak, ingkeun kade anak loetoeng."

„Mama Lengser, geura anteurkeun loetoeng ka goenoeng."

„Noen, pangoeloe tandang, soemoehoen darma panjaoer."

Tjedok njembah, djoet toeroen.

„Hajoe, Sanghjang loetoeng, tjoeang miang."

Inggoek; noetoerkeun.

Karang lemboer hade deui.

Katjatjang Lengser noe angkat,
memeh angkat keupat heula,
bisi poegag nja ngalangkah,
kodomong loetoeng pandeuri,
leumpangna doemontja-dontja,
boentoet bereleng kantjana,
hoeroengna sariga lajoeng,
herangna sariga bentang,
boentoet emas ditjentangkeun,
metoe lawang mandjing lawang,
metoe di lawang pingpitoe,
datang ka lawang pingsanga,
dangdeung ka paseban ageung,
doeg datang ka aloen-aloen,
parapas ka lawang loear,
medal di lawang saketeng,
koelantoeng toeroet loeloeroeng,
loeloeroeng tiloe ngabandoeng,
kaopat noe keur didjaga,
kalima heuleut-heuleutan.

[ 160 ]Djoeg ka pipir goenoeng.

"Da halal amit ngadeuheusan.”

"Bagea noe tijalik.”

Terengteng moeatkeun sembah.

Poerba sari ti peuting boesik koe angin,</poem>

ti isoek tjiproek koe iboen,
ti beurang gede koe poë,
kilang kitoe woewoeh panggoeh,
pangweroehna Poerba sari.

Toeloej nanja ka Mama Lengser: „na tjoendoek dipioetoes, na datang dipiwarang, na kitoe niat sorangan? Soemangga pikeursaeun, rampes pikonokeun.”

„Tjoendoek dipioetoes, datang dipiwarang, ngemban pangandika ti nagara, miwah ka toewang karsa, dipiwarang ngahatoerkeun loetoeng.”

„He, Mama Lengser, koetan teteh aja keneh adilna? Kadjeun loetoeng, tamba soewoeng; kadjeun hideung, tamba keueung noe di leuweung, kadjeun goreng, tamba djempe noe sorangan, teteh sakitoe ge aja keneh sisiramna ratoe emas.”

„Ari geus karoean katampa, djisim koering amit moendoer, teu lambat ngadeuheusan.”

„Mama Lengser, tjoendoek nganggoer sindang palaj teu kahatoeranan lemareun, Mama, pangampoera bae da kami tinggara keneh.”

„»”elah pandjang dipisaoer; kateda, katarimakeun.”

Djoet toeroen kaloentjieur pinggir moelih.

Teu dibilang di djalanna, dibilang datangna bae.

Doeg ka nagara, bloes ka padaleman, kasampak kasondong aja.

„Bagea noe tjalik.”

Terengteng moeatkeun sembah.

„Lengser lila temen, aja bedja rantjana naon?”

„Noen, goesti, taja bedja rantjana, di noe hidji teu katampi, di noe doea teu katampa, di noe tiloe teu kalakoe, kaopat, kalima ditampel, noe genep nja kitoe keneh.”

„Lengser, tadi ge di noe hidji mo katampi, di noe doea mo katampa manana bagdja, di noe tiloe mo kalaloe lila manana panoedjoe, di noe opat, noe lima, noe genep mo madep lila manana hidep.”

„Kiwari di djalma sisi, si-indji Poerba sari.”

Lengser toetas hatoeran, keur meudjeuh ngeureunan palaj.

Tjag:

teundeun di handeuleum sieum,
toenda di handjoeang siang,
paranti njokot ninggalkeun.
XII.

Tjatoerkeun di pipir goenoeng. [ 161 ]Poerba sari tjalik dina paloepoeh sabebek, dina hateup sadjadjalon; repet ing Sanghjang loetoeng.

Toeloej inget ka sirepna; ditioepkeun ka Poerba sari; lenggoet noendoetan kataradjang sirep loetoeng.

„Oetoen, tjoeang sare djeung si-teteh, si-teteh banget toendoehna.”

„Owah, soehoenan pamadjikan, loetoeng mah tara sare djeung manoesa, bisi geuleuheun.”

Bloeg noe sare dina paloepoeh sabebek dina hateup sadjadjalon.

„Koetan soehoenan pamadjikan nalangsa temen, dihin pinasti anjar pinanggih, awak ing rek neneda ka soenan amboe, ka amboe neda pitoeah, ka rama neda sapaat misalin meungpeung sare.”

Raksoekan digedogkeun, braj baranang sariga bentang, djiga kilat eukeur datang kakasepan Goeroe Minda Kahjangan. Sok raksoekan diteundeun dina tjatang ageung tatjan kagoengan padaleman; djengkekeun amboe soekoe ti katoehoe, ditimbang koe ti kentja, parapas sewoeng njolekat keris malela.

Anggona ti babaheula,
enja soteh hanteu tembong,
kapindingan koe raksoekan,
Goeroe Minda Kahjangan,
anak dewata tjikalna,
titisan Goeroe Hjang Toenggal,
seuweu batara di langit,
kandegan Loetoeng kasaroeng,
ngagimboeng-gimboeng di manggoeng,
loementang di awang-awang,
njoekang kana kilat pandjang,
parapas ka mega bodas,
koelinting ka mega miring,
datang kana mega malang,
tjoendoek kana mega noenggal,
datang kana mega kajas,
patapaan noe ngabeureum,
mangka estoe pangbeureuman,
moen estoe djadi pangbeureum,
sangratoe djadi soegihna,
henteu mah euweuheun teuing,
djadi kasoegihanana,
loenta kana ,tjinta reang,’
patapaan dalang tandak,
lain satandak-tandakna,
moen ampoeh ngagoenoeng soewoeng,
henteu mah euweuheun teuing,

[ 162 ]

djadi kasoegihanana,
soemping kana ,tjinta wengi,’
patapaäan nji paradji,
lain sapradji-paradjina,
moen estoe noeloeng ngadjoeroe,
mana datang ka noe pasti,
henteu mah euweuheun teuing,
tjoendoek kana ,tjinta lagoe,’
patapaän djoeroe pantoen,
lamoen estoe pangmantoenna,
djadi pangmantoen sangratoe,
djadi kasoegihanana,
pangandika Goeroe Minda,
moen ampoeh Loetoeng kasaroeng,
henteu mah euweuheun teuing,
ka angin sada karinding,
ka hoedjan sada galendang,
kana goegoer sada angkloeng,
ka gelap sada trawangsa,
awak ampoel tanding kapoek,
hampang kawas tanding koembang,
awak dalit djeung noe leutik,
awak saroea noe lemboet,
saraga reudjeung dewata,
kaoela Nji Anta maja,
sategesna Anta boekti,
Pohatji Sang seda tapa.

Doeg ka sawargaloka manggoeng alam padang, poë pandjang, soenan amboe kasampak kasondong aja, roj mando, parapat njembah.

„Si-oetoen soemping naon poéna naon boelanna?”

Tjoendoek ka Soenan amboe: „datang di boelan soebaja.” „Soemangga pikersaeun, rampes geura pikonokeun, koemaha saoer ka amboe?”

„Owah, Soenan amboe, mana peuting koemareumbing, mana poëk soemeleket ngoembara geus meunang, pada-pada meunang goreng pisan, hideung batan wadah teuleum, bangban awak batan gagak, ngan sorotna henteu leungit sasemoe keneh djeung amboe.”

„Oetoen, oelah redjag koe hideungna, koe gorengna; hideung soteh poepoe- lasan nja eta saroepa djeung amboe teh.”

„Soenan amboe, nanging eta nalangsa pisan, paloepoeh ngan sabebek, hateup ngan sadjadjalon, ka amboe neda pitoeah ka rama neda sapaät, rek misalin, karoenja nalangsa pisan.”

„Oetoen, oelah redjag, oelah reuas, meureun banda djenoek diwoewoehan, [ 163 ]banda rea ditambahan, amboe mah ngagadoeh bae. Geura balik meungpeung peuting, si-indji bisi kasampak geus njaring; geura poelang mangka gantjang, si-indji bisi kasampak geus hoedang. Oelah waka tembong kasep, tatjan datang ka poëna; bisi teu hedjo lalakon, bisi teu rambaj tjarita, tatjan datang ka poëna.”

„Soemoehoen, Soenan amboe, ngatoeran amit.”

Tjedok njembah, parapas geus ngoengkoelan ngalanggoekan.

Doeg ka boeana pantjatengah, imbit milang bentang, kasampak sare keneh, dianggo raksoekan, djanggelek miroepa loetoeng; keur meudjeuh ngeureunan palaj.

Tjag:

teundeun di handeuleum sieum,
toenda di handjoeang siang,
paranti njokot ninggalkeun.

XIII.

Ngoesik-ngoesik noe keur tjalik,
ngobah-ngobah noe keur tapa,
neda agoeng nja paraloen,
neda pandjang pangampoera.

Tjatoerkeun Soenan amboe.

„Boedjangga seda, Boedjangga sakti, Gan Oetoen tas soemping. Geura djoengdjoengkeun, seuweu ratoe, geura djajak seuweu radja. Boedjangga seda balena, Boedjangga sakti imahna, dewata anoe ngeujeuban, mangka aja samaktana, mangka agreng batan di nagara sarta tampianana.”

Boedjangga leuih pangawasana: ti loehoer lemboet datang ka handap badag, sadjiad sakersana katoeroetan, saketjapna tjatjap bae.

Tes, djleg ngadjenggleng bale kantjana hateup genteng omas, sisi ngajapak imahna pisan:

dirandjangan lima toendan,
dikasoeran toedjoeh toempang,
ngalembreh kasang tjindena,
goegoeling mandjati Keling,
kasoerna lalambe soetra,
simboetna sindoer Banggala,
ditoempalan koe peremas,
lalamak paramedani,
loeloehoer halimoerentang,
hoeroeng koe parada pasoeng,
herang koe parada kompjang,
loeloehoer djeung rereganna,
koemiriling koemirintjing,

[ 164 ]

njabetan kana goegoeling,
katinggang koe angin leutik,
tes ngaherang tes korompjang,
njabetan djaregdjeg randjang,
papadjangan hoeroeng herang,
pamisalin Agan loetoeng.

Tjatoerkeun Sanghjang loetoeng.

Poetri boengsoe dipangkoe, diëbogkeun kana kasoer toedjoeh toempang, disimboetan simboetna sindoer Banggala, ditoempalan koe peremas matak tibra ka noe sare.

Djoet toeroen Sanghjang loetoeng, tapakoer dina bale kantjana.

XIV.

Tjatoerkeun di manggoeng.

Tjaritakeun di kahjangan Soenan amboe karek njipta tampian.

Tjoeroeloek noe tjipanonan,
disoesoetan mangka saat,
batan saat anggoer djenoek,
mani ngaloekrah ragragan,
ka boeana pantjatengah,
ngalombang gila koe herang,
pantjoeran tambaga soekra,
tandena djolang kantjana,
panimba oendem salaka,
ngempoer tatandjoeranana,
katjapiring kajoe poering,
siang kekembanganana,
kembang ratna aer mala,
kembang ratna parawangi,
kembang ratna joji banten,
tatadjoeran di tampian,
nagasari djeung malati,
djiadan Boedjangga sakti,
njondongan lis Poerba sari,
kembang ganda aer mala,
kembang ganda parawangi,
kembang saka kembang wera,
kembang widjaja koesoema,
tatadjoeran di tampian,
tjiptana paradewata,
mana tampian oetama.

Tjatoerkeun di boeana pantjatengah.

Braj beurang: [ 165 ]

koelisik poetri noe oesik,
kodjengkang poetri noe hoedang,
njoreang ka loehoer ngempoer,
njoreang ka handap herang.

reg ngahoeleng, ngadaweung, ngaboentel tineung.

„Aeh, sangli ka mendi, awak ing sasar ka mana, ari kalamari paloepoeh sabebek, hateup sadjadjalon; tas sare kasampak papadjangan hoeroeng herang.”

Djoet toeroen kana taradjoe,
dilintjaran koe tjandana,
dihambalan koe tambaga,
tjiptana Kai Boedjangga,
waktoe misalin ti peuting,
nintjak kana tatapakan,
batoe benteng toeloej dengdek,
njoreang ka boedjang loetoeng.

„Oetoen, oerang sangli ka mendi, oerang sasar ka mana, sabab ka mana sok sieun teuing, oetoen, asoep siloeman sileman.”

„Owah, soehoenan pamadjikan, oelah redjag, oelah reuas, loemajan pamisalin boedjang loetoeng.”

„Oetoen, pamisalin ti mana? Sok sieun dipangmalingkeun.”

„Soehoenan pamadjikan, tadi ti peuting beunang, ngimpi boeroeh naek.”

Braj manahna Poerba sari.

XV.

Tjatoerkeun di manggoeng, tjarita di kahjangan.

Soenan amboe, teroes panon batan katja, katingali salawasna, ditoeroenan pangawasa mangka taradjang panas hareudang ambrih tampian tereh kanjahoan.

XVI

Tjatoerkeun di boeana pantjatengah.

„Sok panas hareudang teuing; oetoen, di mana aja tampian?”

„Rampes, pariksakeun tonggoheun imah oerang, lamoen kapanggih aja kingkilaning bagdjana, lamoen teu kapanggih kingkila lain bagdjana, pangembohan ti peuting waktoe ngimpi misalin ti peuting.”

„Oetoen, geura toenggoe imah, teteh rek amit siram.”

„Soehoenan pamadjikan, ngan sakitoe, loetoeng mah kabisana toenggoe imah.

Djoet toeroen ti bale kantjana.

Katjatjang kolear angkat,
memeh angkat keupat heula,
bisi poegag nja ngalangkah,

[ 166 ]

toemandang taja noe roang,
roang soteh roang badak,
oendoer soteh djeung noe lemboet,
leumpang soteh djeung noe lendjang,
angkat karo wawajangan,
pakean djiga kiramaj,
karembong sabaroeboetan,
salindang sariga rambang,
angkatna djadjaloentjatan,
tetenger eukeur napaän,
ti hoeloe sasemet boedjal,
ti handap sasemet toeöer,
angkat dikoempal-kempolkeun,
ngeupatkeun koedjangna boentoeng,
boga boedjang hidji loetoeng,
malingping dipinding-pinding.

Tjat nandjak di oendak-oendakan, hajang tereh ka daratna.

Djoet ka djamban:

,sok sieun teuing pamali,
agreng batan di nagara,
aja saparabot goesti,
sok sieun teuing pamali,
teu siram gila hareudang,
moen siram bisi pamali.'

Malikan koe andjeun bae:

,goesti siram koering miloe,
da taja deui tampian.’

Prak toeloej noe siram panimba oendem salaka, ngaroeroe saboekoe-boekoe; braj tembong kageulisanana.

Kembang semboeng ting goeloesoer,
kalakaj pating baranang,
nja keusik djiga aroesik,
nja batoe djiga arimoet,
kahibaran poetri mandi,
nja kikis-kikis ngalelir,
nja kandang-kandang harerang,
panon poë mah kamandjon,
kahibaran poetri siram,
geulis ti nitis ngadjadi,
djalma lendjang ti pangpangna,
teroes ka langit pingpitoe,
parat ka tjongkar boeana,

[ 167 ]

komara mantjoer ka manggoeng,
kageulisan Poerba sari.

Tjatjap ing siram:

katjatjang kolear angkat,
keupatna aloeng ka manggoeng,
tanding bintjaroeng diadoe,
keupatna heulang ka handap,
tanding kembang sempoer ragrag,
gebroej baranang koe lenggang,
keupatna Nji Poerba sari.

Djoeg ka padaleman, kasampak loetoeng ngabengkoeng.

„Soehoenan pamadjikan, koemaha, nimoe tampian?”

„Oetoen, nimoe pisan, nanging eta aja saparabot goesti, dianggo bae nja tarima goesti siram koering miloe da taja deui tampian.”

„Oelah salah nja tarima bae, rampes, soehoenan pamadjikan, pariksakeun ka nagara emas di bale kantjana.”

„Oetoen, kandaga ti mana?”

„Pangembohan ngimpi ngala boeroeh bae; soehoenan pamadjikan leumpang eta datang.”

Prak tjalik kana bale kantjana, poetri boengsoe braj kandaga diboeka, pakean sarwa Keling, aja saparabot goesti.

„Oetoen, sok sieun teuing, pamali.”

„Mo pamali da djaoeh ti goesti, mo mapada da djaoeh ka radja, da anggang ti nagara.”

Prak noe disalin.

Sampingna teu pati apik,
disampingan soetra koening,
karembong tjinde Kadiri,
njalindang koe tjinde kembang,
kongkojang koe soetra ganggong,
ka loehoer kana geloengna,
ka handap kana sindjangna;
oelah rek digeloeng djoetjoeng,
bisi padjar indoeng-indoeng,
matak kasorang noe agoeng,
matak larangan ka lisoeng,
matak sieun prapohatji,
bisi padjah tatambangan,
matak 'sarang di noe wenang;
oelah rek digeloeng konde,
matak djore di noe gede,
salin deui na geloengna,

[ 168 ]

geloeng lelep geloeng tikel,
dihapitna koe djaridji,
ditikelkeun koe dampalna,
ser djoetjoeng direunteut deui,
loeloemat salawe lambar,
dipinggiran koe malati,
didjadjaran koe tjampaka,
djedjel koe inten baroentet,
disoebal saloempit pandan,
dipoentjakan mas kalangan,
miring batan goenoeng soengging,
tjepak nongnong koleangkak,
niroe geloeng widadari,
kabogoh parapohatji,
teu ngewa anggo di goesti,
koering kari moeri-moeri,
bala kari nitah bae,
sakabeh pada dianggo,
pada diadjaran kabeh,
sakala poë harita;
sakalangkoeng tapok geloeng,
pameunteu sarangka beuheung,
salobong sarangka tonggong,
saloebang sarangka awak,
saloempir sarangka bitis,
siger boengker djeung pamener,
djoemepret benten kantjana,
benten emas ditarikan,
dimangka tarik sisina,
dimangka ngendoe djoeroena,
dimangka ngendong di tengah,
ditimbangan soeeng bapang,
dikarantjang dikarantjeng,
eureuj mani kikitjeupan,
intena djiga arimoet,
barabaj koenang-koenangan,
noe bentjoet dina harigoe.
djiga tjengkir klapagading,
katoeroeban koe sintoengna,
djoedjoeloek masangan waroe,
hoeloe soesoe noendjoek iroeng,
tetenger djadian agoeng,

[ 169 ]

hade keur pawarang ratoe,
ditilik gila koe loetjoe,
taja batan poetri boengsoe,
koneng henteu hideung henteu,
sedeng ngetjemeng-ngetjemeng,
ret boenter ngelemeng koneng,
nja koneng ngala ka teteh,
nja lendjang ngala ka biang,
nja moblong ngala ka embok,
nja geulis ngala ka nini,
nja djangkoeng ngala ka indoeng,
bisa njalindoengkeun semoe,
bisa njoesoempingkeun boedi,
mere semoe djiga imoet,
mere boedi djiga seuri,
manana parek redjeki,
pangaroeh noe rampes boedi.

Prak noe rek ngalemar, mimiti kagoengan lemareun meunang njokot ti kandaga pamahanan paradewata.

Prak noe rek ngalemar tea:

njigit gantal meuweung keusal,
dibeuweung dieumeuj-eumeuj,
ditjapek dionjang-anjeng,
tamba tjaheum nanajeumeun,
diperih amis tjaina,
barabaj koenang-koenangan,
wadja kasipoeh koe lemar,
ngalembereh kana lambe,
tjilemar ombak-ombakan,
kasipoeh nja karatoean,
kalandja nja kamenakan,
imoetna adjen sasoekoe,
seurina adjen satali,
di djero satali deui,
eukeur imoet dadajeuhan,
ratoena eukeur ngalemar.

Sanghjang loetoeng ngalingling, ngadeuleu maling.

,Soehoenan pamadjikan geulis temen, lamoen eta keur teu pada tapa, hajang ajeuna bae.’

,Beurat beunghar rea banda,
kari tatjan boga bala.’

[ 170 ]

Tjag:

teundeun di handelum sieum,
toenda di handjoeang siang,
paranti njokot ninggalkeun.

XVII.

Tjatoerkeun di nagara.

Noe goreng boedi ti leutik,
goreng toeah ti boeboedak,
pangaroeh djalma noe bedang,
taja batan Poerba rarang.

„Mama Lengser, geura ngalasan keueus djantoeng kole beres.”

Tjedok njembah.

Djoeg ka geusan ngalasan njoreang geus ngempoer di pipir goenoeng; teu toeloes ngalasan.

Djoeg balik ka nagara, gebloes ka padaleman,

„Bagea noe tjalik.”

Terengteng moeatkeun sembah, tarima keur koemawoela.

„Mama Lengser,” Poerba rarang orokaja gantjang nanja, „aja kabeubeunangan?”

„soemoehoen, teu meunang, moen teu meunang, aja noe ngempoer di pipir goenoeng.”

„Soegan tangkoerak Poerba sari, beunghar soegih ti mendi, beunghar ti mana da teu boga bala, rembes miïs geus kotjapan jen Poerba sari beunghar. Sok keujang teuing jen Poerba sari beunghar. Geura ka pipir goenoeng pariksakeun, soegan enja beunghar perih pati torta gawe pendet parakan Baranang siang leuwi sipatahoenan salawe deupa djerona, mangka saät. Moen teu saat poë ieu djeung peuting, mengke teukteuk beuheung tilas adegan katoet djeung boedjangna loetoeng, bari soegan dianak loetoeng Poerba sari.”

„Noen, pangoeloe tandang, soemoehoen, darma panjaoer, tarima dipangandika, djisim koering rek amit moendoer, teu lambat ngadeuheusan.

Tjedok njembah.

Indit bari ngoesap birit,
angkat bari ngoesap sindjang,
bisi wirang keur ngawoela,
djoet toeroen kolear angkat,
memeh angkat keupat heula,
bisi poegag nja ngalangkah,
metoe lawang mandjing lawang,
teu dibilang di djalana,
dibilang datangna bae.

Djoeg ka pipir goenoeng, baheula mah leuweung loeang liwoeng, ajeuna agreng [ 171 ]batan nagara, pasini dadaoelatan da baheula beh dinja sieun asoep siloeman sileman, gebloes katoetoegeun padaleman.

„Da halal noen, rek amit ngadeuheusan, noe kagoengan padaleman aja tjalik?”

„Aeh koetan, Mama Lengser, rampes tjalik, oelah toemamoe nja ladjoe, oelah tanggeung nja tineung, rinoe djangkoeng dahan pandjang, oelah kami djalma gagade didatangan ti panggede.”

Mingpiringan aran geus beunghar.

„Bagea noe tjalik.”

Terengteng moeatkeun sembah tarima keur koemawoela.

„Mama Lengser, oelah tjalik di sisi teuing, bisi tidjengkang keur ngandjang.”

Ser Lengser nengahkeun; aran si-Lengser adjriheun, aran Poerba sari beunghar.

Gorondjang lalantjang emas,
lalantjang bokor kantjana,
di loehoer nimoe sapoeloeh,
di handap nimoe salapan,
di tengah nimoe salawe,
beunang ngahoeloe mikoengkeun,
beunang nonggong njiloewahkeun,
sereleng noe diadoekkeun,
kalapa oedoeh batokna.

„Noen, Mama, mangga ngalemar.”

„Koemaha diseupahna?”

Koetoe simboet koear sindjang,
tarima darma pangasih,
diperih amis tjaina,
sanggeus kitoe diboendjalkeun,
bisi kapetolan njaoer,
bisi wirang keur ngawoela.

Poerba sari orokaja gantjang nanja: „reuas pabaoer djeung sieun, na tjoendoek dipioetoes, na datang dipiwarang, na niat kita sorangan? Soemangga, noen, rampes pikonokeun.”

„Tjoendoek dipioetoes, datang dipiwarang, ngemban pangandika ti nagara, ratoe emas, diperih pati torta gawe mendet parakan Baranang siang leuwi Sipatahoenan salawe deupa djerona, mangka saat poë ieu djeung peuting mengke, lamoen teu saat, teukteuk beuheung tilas adegan djeung boedjangna loetoeng, tjek timbalan.”

Poerba sari regoek tjeurik dengdek ka boedjangna loetoeng.

„Oetoen, geura oendoer meungpeung djaoeh, leumpang meungpeung anggang neangan goenoeng noe singkoer, mandala singkah. Sakiwari keur mimiti, Oetoen, koemaha piwangsoelaneun, ari sanggoep bisi loepoet, ari tanggoh bisi poös.”

„Owah, soehoenan pamadjikan, oelah redjag teuing, haliwoe koe sakitoe.” Bisaning nitah, bisaning anoe dititah.

Geura pok rampesan bae.” [ 172 ]„Mama Lengser, hatoerkeun ka djeneng si-teteh dirampesan koe boedjang loetoeng, rampes soteh rampes bae, rampes soteh padoe beres, rampes padoe wekasan roepa henteuna koemaha bagdja.”

Mama Lengser ngatoeran amit.

Tjedok njembah, djoet toeroen.

Djoeg balik ka nagara, gebloes ka padaleman.

„Bagea noe tjalik.”

Terengteng moeatkeun sembah.

„Mama Lengser, koemaha bedjana, Poerba sari beunghar?”

„Soemoehoen, beunghar pisan.”

„Djoerig, sok keujang teuing.”

„Beunghar meuëusan kadang kala henteu pisan, kapelengkok nja wangsoelan, asa beunghar goemati henteu.”

„Henteu dianak loetoeng?”

„Manggih soteh loetoeng di djalan, teu njaho anak teu njaho lain.”

„Toeloes kateukteuk beuheungna?”

„Toeloes.”

„Soekoer, Lengser.”

Tjatjap hatoeran; keur meudjeuh ngeureunan palaj.

XVIII.

Tjatoerkeun di goenoeng.

Ras katimbalan; tjeurik leutik sasakitan Poerba sari.

Repet ing loetoeng inget ka sirepna, diaos, ditioepkeun, lenggoet noendoetan kataradjang sirep loetoeng.

„Oetoen, tjoeang sare djeung si-teteh, si-teteh banget toendoehna.”

„Owah, soehoenan pamadjikan, loetoeng mah nalipak maneh, tara sare djeung manoesa, bisi geuleuheun.”

Boeg noe sare dina kasoer toedjoeh toempang; aran geus kagoengan padaleman, dihin pinasti anjar kapanggih, rek ladjoe ka Soenan amboe, ka amboe neda pitoeah, ka rama neda sapaät, meungpeung sare.”

Braj digedogkeun raksoekan:

barabaj tembong kasepna,
kakasepan Goeroe Minda,
sok ditoenda raksoekanna,
dina nagasari dampit.

Djengkekeun amboe soekoe ti katoehoe, ditimbang koe ti kentja, parapas sewoeng.

Djoeg ka sawarga loka manggoeng alam padang poë pandjang, Soenan amboe kasampak kasondong aja, roj mando, parapas njembah.

„Oetoen, sinarieun sinanteneun, si-Oetoen soemping tjoendoek di boelan danoe, datang di boelan soebaja, soemangga pikersaeun naon, rampes pikonokeun, [ 173 ]koemaha saoer ka amboe?”

„Owah, Soenan amboe, mana peuting koemareumbing, mana poëk soemaleket, soehoenan pamadjikan kasoesahan, diperih pati torta gawe mendet parakan Baranang siang leuwi Sipatahoenan mangka saat, poë tadi djeung peuting ieu. Lamoen teu saat, teukteuk beuheung tilas, adegan, pok madjar, djeung ka awak ing.”

„Oetoen, eta lain doeöeman kami, doeöeman Kai Boedjangga.”

Parapas djoeg ka Kai Boedjangga saloehoereun dewata.

Kai Boedjangga kasampak keur neupa; terengteng moeatkeun sembah.

„Oetoen, koemaha pikersaeun, noen, rampes pikonokeun.”

„Soehoenan pamadjikan diperih pati torta gawe mendet parakan Baranang siang. Moen teu saat peuting ieu, diteukteuk beuheung tilas adegan, pok madjar, djeung ka awak ing.”

„Oetoen, sakitoe mah hampang, geura balik meungpeung peuting, si-indji bisi kasampak geus njaring, geura poelang mangka gantjang, si-indji bisi kasampak geus hoedang. Oelah waka tembong kasep, tatjan datang ka poëna, bisi teu hedjo lalakon rambaj tjarita, tatjan datang ka mangsana.”

Ngatoeran amit, tjedok njembah.

Parapas djoeg ka boeana pantjatengah. Kasampak poetri keur sare keneh, dianggo raksoekanana; djanggelek miroepa loetoeng, les leungit roepa manoesa; tapakoer di bale kantjana.

XIX.

Tjatoerkeun di manggoeng, tjarita di kahjangan.

Tjek Soenan amboe: „Boedjangga seda, Boedjangga sakti, geura djoengdjoengkeun seuweu ratoe, geura djajak seuweu radja, geura pangmendetkeun parakan Baranang siang mangka saat. Geus saat, geura lintaran, laoekna geura pindahkeun ka taman si-indji, kana djolang kantjana. Ari geus lintar, rengkep oelah dibawa deui, toenda dina tihang tengah solendangkeun si-Oetoen. Ari geus beurang, ngaliwat ka noe marak, nembongkeun kakasepan ngagoda oerang nagara, kalo kantjana toenda dina birit parakan tjokoteun si-Oetoen ari ngaliwat ka parakan.”

Boedjangga opat djoeg ka hoeloe parakan. Liangna dipendet parakan sabeulah koe tiloean, kawilang djedjerih ngahareupan goenoeng hidji sewang, pasir hidji sewang. Goenoeng roentoeh, tjadas rempag, batoe reok patingporolok, kalakaj patingbarangsaj patinggelendoeng batoena.

Pendet loeloegoening Boedjangga sabeulah deui leuih pangawasa; goenoeng roeboeh tjadas rempag, pasampeur-sampeur arek saät.

Laoekna teu pati djenoek,
rogok batan toenggoel kaso,
ranghap batan kembang dadap,
djadi hidji tinggedebeg,

[ 174 ]

kantjra belang sisit emas,
sapasang beberkeun rengkep,
Ki Boedjangga teroes rengkep,
leuih rengkep koerang leuwi,
rengkepna batoe kantjana,
pinoeh ngoekoeh kadjoengdjoenan,
tinggalkeun iwak bangkeuang,
tjokoteun oerang nagara.

Top njokot kalo kantjana, dieusian laoek sahidji, ditoenda di birit parakan, tjokoteun si-Oetoen ari geus beurang bari ngaliwat, nembongkeun kakasepan bari ngagoda oerang nagara.

Terengteng laoek dibawaan nandjak ka tampian Poerba sari. Ketjeboer kana djolang kantjana kantjra belang sisit emas sapasang. Roep ditoeroeban koe sasakna, toeroeb taman panglokatan Boedjangga. Djoeg ka padaleman, Poerba sari kasampak keur sare keneh, rengkep sok ditoenda dina tihang tengah tjokoteun si-Oetoen.

Ari geus beurang, sor njampeur ka Loetoeng,

„Oetoen, kami rek balik, parakan geus saat, bisi aja pariksa si-indji, geus beurang.”

„Ka bisa wangsoelan.”

Ngoesik-ngoesik noe keur tjalik,
ngobah-ngobah noe keur tapa,
neda pangampoera bae.

Tjek Kai Boedjangga: „oelah rea kasaoeran, wangsoelan, mo hedjo lalakonna, mo rambaj tjaritana, moen teu koe amboe, koe sadoeloerna.”

Terengteng balik ka sawarga loka manggoeng boemina sewang-sewangan, tas mangmarakkeun.

Raj beurang, koelisik poetri noe oesik, kodjengkang poetri noe hoedang, ngadaweung ngaboentel tineung.

„Soehoenan pamadjikan,” Sanghjang loetoeng orokaja gantjang nanja, „ngahoeleng djiga noe poendoeng."

„Oetoen, lain poendoeng, ras inget ka timbalan kamari ti nagara, teu bisa marak, Oetoen geura marak.”

„Kami ge teu bisa marak, ari marak saät koe didjampean.”

„Oetoen, koemaha djampena?

„Kieu djampena mah, djangdjawokan bae:

„datang ngandjang, rintjang poelang,
nja rintjang ti geusan ngandjang,
datang ka djalan los njimpang,
kasampak parakan saät,
dewata doeloeran aing.”

[ 175 ]„Oetoen, arina kitoe, si-teteh bae:

„patimoen patitis-titis,
kadjeun pati toedjoeh kali,
padoe diajoenan goesti,
ngadeudeul koe tjongo poloj,
leuleus liat oelah pegat.”

„Oetoen, geura toenggoe imah.”

„Soehoenan pamadjikan, ngan sakitoe, loetoeng mah kabisana toenggoe imah.” „Si-teteh rek miang ka parakan.”

Katjatjang kolear angkat,
memeh angkat keupat heula,
bisi poegag nja ngalangkah,
angkat karo wawajangan,
bari matja djampe marak,
dipoedji sapandjang djalan,
sadjongdjongan saherojan.

Djoeg datang ka pamarakan, kasampak ngoletrak toehoer, toeloej moeloengan hoerang da taja laoekna. Hanteu ngambah ka leuwi Sipatahoenan sieuneun koe djeneng tetehna.

Keur meudjeuh ngeureunan palaj.

XX.

Tjatoerkeun di nagara.

Saoer Poerba rarang: „Mama Lengser, rek miheulaan, timbang kapiheulaan, nakol bende agoeng kaboejoetan.”

Tjedok njembah.

Geledeg loempat, top njokot poepoekoel, der nabeuh tangara.

Leut ti kidoel tjoekoel, ti kaler leber, ti koelon metonan, ti wetan daratangan, pada koempoel, sanagara kabeh.

„Mama Lengser, aja tangara naon?”

Tjek si-Lengser: „dikoempoelkeun tea mah, tjek timbalan tjoeang ka parakan; sanagara sakoer noe aja, koempoel kabeh, awewe, lalaki, pantjakaki sakabeh.”

Gebloes ka padaleman.

„Bagea noe tjalik.”

Terengteng moeatkeun sembah.

„Noen, pangoeloe tandang, djisim koering dikersakeun ngoempoelkeun toeang koering, geus koempoel kabeh.”

„Lengser, mas kabeureuh Indradjaja hatoeran rek disalin.”

„Pangoeloe tandang, ngatoeran amit.”

Tjedok njembah, djoet toeroen.

Bloes ka pangtjalikan Indradjaja, dihatoeran. [ 176 ]Rigeug noe angkat, bloes ka padaleman.

„Bagea noe tjalik.”

Silah, pinoeh saroang beubeureuhna noe genepan.

Emas kabene, koemaha pikersaeun?”

„Mas kabeureuh, geura disalin, tjoeang miang ka parakan.”

Prak noe dangdan:

samping kasang salaboehan,
sabeulit kadoea toengtoeng,
andegna pateungteung bae,
saboek kasang goela klapa,
sabeulit kadoea toengtoeng,
iketna simboet dadara,
andegna pateungteung bae.
mengled anoe njoren doehoeng,
gogodong koe djeungdjing tjondong,
landean koe hoeloe lisoeng,
pamendak loeloempang tjopong,
sanggeus kitoe disorenkeun,
nja lengkeh-lengkeh bendeëun,
nja lendjang-lendjang kendangeun,
manggih genteng di beuheungna,
garempal awak badakeun,
djiga loemboeng keur dirioeng.

„Mama Lengser, geura rengkepkeun tjekelan sewang-sewangan.” Djoeg kaloearan: „batoer djenoek, bala rea, geura prasikepan njekelan se- wang-sewangan.”

„Rampes," hatoerkeun.

Gebloes ka padaleman.

„Bagea noe tjalik.”

Terengteng moeatkeun sembah.

„Mas kabeureuh, rampes miang.”

Rigeug Indradjaja noe angkat djeung bebene anoe genepan:

pajoeng tjawiri pandeuri,
pajoeng bawatna ti heula,
paseling toembakna biring,
ngagambang toembakna binang,
paseloek pedangna soedoek,
siger djantoeng ti katoehoe,
pendok tjapang tebeh kentja,
oendak deui lain deui,
noe geulis kana salipi,
noe denok kana epekna,

[ 177 ]

ipis ramping kana kendi,
radja peni sakabehna,
sabalana Indradjaja,
lalaki miwah awewe,
mantri djeung pantjakakina,
katoet djeung djompona pisan,
pandeuri toekang marakna,
broeg ngagimboeng braj ngabantaj,
pangaroeh ratoe loemoengsoer,
tangara radja loemampah,
sadjongdjongan saherojan.

Djoeg ka parakan, brak tjalik ka pasanggrahan ageung:

meunang dirioeng koe geloeng,
direndeng-rendeng koe tjangkeng,
noe lendjang pada ngadjadjar,
noe denok pada ngaronjok.

Ngadjedjeman marak Indradjaja di parakan Baranang siang.

Tjek si-Lengser: „toekang marak, geura arantjroeban.”

Ketjeboer pada ngantjroeban, noe ngodok, noe ngobengan, noe lintar, djeung noe njairan; kari iwak bangkeuang bae dipindahkeun tadi peuting.

„Bo, Lengser, saroepa-roepa da sakitoe eusina.”

Boer ka darat, geus rajap, boes ka emok Poerba rarang, tjelepit njapit kana biwirna, ngoedjoer tjetrok dikokos, epot sot deui.

„Adoeh, djoerig.”

„Mama Lengser, koemaha teuing.” „Ti tadi ge teu tjampoleh emok mangka rekep.” Ketjeboer ka tjai deui, ngantjang di parakan Baranang siang. Tjag teundeun; keur meudjeuh ngeureunan palaj.

XXI.

Tjatoerkeun di goenoeng.

Boedjang Emas Poerba sari, Sanghjang loetoeng, indit tina pangtjalikan bale kantjana. Top rengkep ti tihang tengah, prak disolendangkeun, nja oendoer djeung noe lemboet.

Angkat karo wawajangan,
keupat gambalang-gembeleng,
djiga banteng toemambarang,
aran anggo djalma wenang.

Djoeg ka parakan, tatjan koengsi nembongkeun maneh. Ngadoekeun keneh pangawasa, top njokot kalo kantjana dina birit parakan eusina laoek sahidji. Mantjat parakan Baranang siang tembong kasepna; pada madjar kasep sakabeh poetri ti nagara.

Tjek si-Lengser: „silah, djalma kasep.” [ 178 ]

Ret njoreang Poerba rarang,
bogona doea harideung,
noe lendjang hajang ngarendeng,
roemanggieungna nja tineung,
katembong noe kasep liwat,
etjet-etjet dina lintjar,
kasintoe dina mareme,
noe kasep tembong rek lintar,
disampeurkeun koe bebene,
nja kami djalma noe lendjang,
noen rampes geura sindangan,
nja kami djalma noe denok,
noen rampes geura pondokan,
nja kami djalma noe galing,
noen rampes geura peutingan,
ti mendi nja toeang boemi?”

„Koemaha kasambat toeang kakasih?”

„Goeriang Kaoeng loeöek.”

„Disoehoenkeun kalo kantjana?”

„Koedoe ka indang, da Goeriang.”

„Kapan kami indang teh.”

„Ieu mah lain indang.”

Goeroebjoeng noe matak bingoeng,
ketjrak-ketjrik kagirangkeun,
teu njoreang daoen tjeuli,
ai sore ngaroedjak hondje,
peuting ngaroedjak balingbing,
isoekna ngaroedjak djeroek,
beurang ngaroedjak katjambang.

Asa gedeboeg di soesoe,

asa gedebeg di angen,
katembong noe kasep liwat,
koelit beuteung toetoenggoelan,
Goeriang matak kabantjang,
matak kahoedang kawaja,
tadjam seukeut eukeur deukeut,
toedjoe doeriat keur datang,
ngageder nja pianakan,
tetenger hajang lakian,
nja rotjop asa djengkoleun,
tjelekit tjimata getih,
talintjang nja deudeuleuan.

[ 179 ]„Adi, bantoean ngitjeupkeun.”

Djoeg ka hoeloe parakan Sanghjang loetoeng; teu kanjahoan, ret njoreang poetri boengsoe ka toekang.

„Ti mendi noe pasti soemping,
ti mana ponggawa datang?”

„Ti Kaoeng loeöek.”

„Koemaha kasambat toeang kakasih?”

„Ki Goeriang.”

„Awak ing mah kabalinger, kapan Goeriang, kapan njaba.”

„Goeriang ngora tatjan aja noe seba; ieu, koemaha kasambat toeang kakasih?”

„Boengsoe soteh seubeuh bendoe,
radja sok seubeuh nalangsa,
poetri soteh seubeuh njeri,
sahidji keunana pasti.”

„Tjek noe mojok mah: nja ieu:

Njai emas Poerba sari,
Poerba sari ajoe wangi,
Kantjana ajoe dewata,
Dewata radjoena tapa,
Tapa emas Tapa radja,
Mas Tapa radja koesoema.”

Keurna diparinan kalo kantjana timoe ti hilireun djalma djenoek; „keunana, keuna pisan.”

„Ning koering teu boga pamoelang.”

„Teu hajang dipoelang, ridoe, kami mah djalma keur ngalalakon.”

Tjag ditampanan.

„Pamoelangna gampang, kirim kami angin leutik.”

Ngarangkoebang, kelepet, les.

Djoeg ka pipir goenoeng dianggo raksoekan, djanggelek miroepa loetoeng, tjalik di bale kantjana. Keur meudjeuh ngeureunan palaj.

XXII.

Tjatoerkeun di parakan.

Poerba rarang ret njoreang kagirangkeun.

„Koetan teh diparengkeun ka tangkoerak Poerba sari, koe oerang mah oelah kageden diparengkeun, teu daek njoreang-njoreang atjan.”

„Adi, tjoeang reboet bae.”

Tjek Poerba leuih: „teteh, pangampoera bae, karoenja, djalma nalangsa, hade doeloer goreng doeloer.”

„Saroea djeung tangkoerak sia, rek mangmeunangkeun bae.”

„Teteh, lain mangmeunangkeun, karoenja, djalma nalangsa.” [ 180 ]Geledeg loempat noe limaan.

„Kadieukeun kalo kantjana kami.”

„Teteh, sok sieun teuing, pamali, paparin noe kasep liwat.”

„Marengan kami di tangkoerak sia, eta mah mihape bae.”

Keukeuh noe teu mere, dipatorendjangkeun koe limaan, didjengkangkeun, blak nangkarak dina keusik semet toeöer.

„Koetan teh teu endah teu leuih, ajeuna geus ngemasan pati, roros lebok poeas ngeunah.”

„Teu tarima dikoeboer.”

Padoena pandjang nja oemoer,
kadjeun dina keusik boetjak,
kadjeun nalangsa ajeuna,
soegan mapahat djagana,
soegan pidjalaneun bagdja,
da koe nagara dipista,
kadjeun njeri ajeunana,
soegan pasti djadjagana.

XXIII.

Tjatoerkeun di manggoeng, tjarita di kahjangan.

Soenan amboe, teroes panon batan katja, katingali salawasna.

„Boedjangga seda, Boedjangga sakti: „si-indji disangsara koe nagara, geura toeroenan pangawasa.

Metik handjoeang koening lalakina, pangawasa Kai Boedjangga, djoeg diragragkeun ka boeana pantjatengah, njoeroep, djadi kapiting koening awak sagede loeloempang, tjatjapit sagede balioeng; rangkoenang ka girang, disosok pendetan; ger tjaäh dengdeng.

Ger disoerakan koe si-Lengser.

„Mama Lengser, soerak bae.”

„Soerak reuas, parakan bedah.”

„Mama Lengser, geura pendetan.”

Loentjat ka darat.

„Silah, tjoeang mendetan.”

Ger pada mendetan batan leutik anggoer gede.

Tjel laloentjatan ka darat.

„Pangoeloe tandang, anggoer mana anggoer mendi, anggoer palid ta anggoer mantjat; moen palid poös koering sampean.”

„Mas kabeureuh, geura pendet parakan oerang.”

Rigeug prak disilaan ngawingking pingping ka darat, kagoengan djiga oela santja ngodjaj, gedena saindoeng tongtolang, pandjangna tiloe tikeleun.

„Mas kabene, tjokotan iwak hampal leuang, tjokotan iwak bangkeuang, tjokotan iwak regemeng, iwak mangenjot, iwak maninggar.” [ 181 ]Rangkoenang kapiting koening awak sagede loeloempang, tjatjapit sagede balioeng, rangkoenang ka girang tjelepit giwing kagoengan Indradjaja.

Ger tjaäh dengdeng.

Ger disoerakan koe si-Lengser.

„Mama Lengser, soerak bae.”

„Soerak reuas djoeragan tiwas.”

Hoemaroeroeng hoemaregoeng,
bareuhna sagede boejoeng,
ditjapit kapiting koening,
kagoenganna Indradjaja,
lain toewoeh koe laoekna,
laïn moendak babawaan,
kilang kitoe henteu tombok,
aran si-beubureuh euweuh.

„Mama Lengser, tjoeang boebar, bala katoet bebene.”

Djoeg ka nagara, bloes ka padaleman. Geus datang, prak ngarieus oebar genep pipisan, katoedjoeh si-djompong.

„Adi, tjoeang oebaran bari noekang, boa poös aran si-beubeureuh euweuh.”

Prak dioebaran andeg totorombolan bae. Geus waloeja ditjapit kapiting koening dioebaran koe bebene. Keur meudjeuh ngeureunan palaj.

XXIV.

Tjatoerkeun di parakan.

Kapiting koening, soesoeroepan Kai Boedjangga, terengteng balik ka sawarga loka manggoeng.

„Ki Boedjangga, koemaha, waloeja?”

„Taja sawidji-widji.”

XXV.

Tjatoerkeun Nji Emas Poerba sari.

Koelisik poetri noe oesik,
kodjengkang poetri noe hoedang,
kilang kitoe woewoeh panggoeh,
kasipoeh pangaweroehna,
da ti memeh nagri datang,
poelang geus boebar nagara,
aran djalma disangsara,
balik gasik Ieumpang gantjang.

Djoeg ka pipir goenoeng, kasampak Loetoeng ngabengkong.

„Owah, soehoenan pamadjikan, koemaha, parakan teh saät? [ 182 ]„Saat pisan, tjatjap djangdjawokan djampe si-Oetoen matih pisan.”

„Koemaha, aja kabeubeunangan?”

„Meunang pisan kalo kantjana eusina laoek sahidji, paparin noe kasep ngaliwat, ning eta direboet koe nagara, kilang kitoe kadjeun bae, da eukeur sakitoe kahajangna.”

„Koemaha noe marinan teh?”

„Kasep pisan.”

„Henteu bogoh?”

„Rek bogoh bisi teu bogoheun.”

Imoet lemboet seuri leutik,
sedeng moelen dina angen,
tapi teu ngedal kaloear.

„Oetoen, teteh rek amit ka djamban larangan, rek ngaroeat maneh disangsara koe nagara.”

Goeloesoer toeroen, prak noe angkat ngala kekembangan warna toedjoeh.

Djoeg ka djamban larangan, sasak toeroeb taman panglokatan diboekakeun, boer maboer ninggang di djaoehna.[1]

Ketjeboer kembang dileboehkeun, prak ngaroeat maneh, kapoelih batan sasari, kasipoeh nja karatoean, kalandja nja kamenakan, geus waloeja deui.[2]

Rek njokot laoek doea bae da boga tjarek djeung si-Oetoen, doemadak saat parakan, rek ngadon madang djeung si-Oetoen.[3]

Balik gasik, leumpang gantjang; geus waloeja tas ngaroeat maneh.

Djoeg ka padaleman, prak tjalik.

„Oetoen, tampian teh aja laoekan, laoek ti mana?”

„Djamak, bangkala tjai aja laoekan.”

„Ditjokot doea da boga tjarek djeung si-Oetoen, ngadon madang djeung si-Oetoen.”

„Koema dinja, loetoeng mah, da teu njaho.”

Prak ngeureunan palaj.

Poerba sari ti leutik datang ka gede, kakara arek ngedjo.

Prak njioek beas, beas sarwa aja pamahanan paradewata, waktoe misalin ti peuting.

Sapandjang diboeang di pipir goenoeng, kakara rek ngedjo.

Top njokot soeloeh, prak miroen seuneu, top seëng dikahawoekeun, goeroentoeng njoeroegan, prak njeupankeun; mantare sangoe asak.

Laoek noe sahidji dipanggang, noe sahidji diolah; ngantian olah asak, prak babanjon. [ 183 ]

Piring ipis panjitjipan,
piring poetra pamadangan,
olahan digelek-gelek.

Geus asak, prak didjaitan.

Top pinggan toeloej disioek,
tjaina kana pinggankeun,
boekoerna pek dipiringan,
sok dikatetenongkeunna,
katoet djeung panggangna pisan,
katoet djeung piringna pisan.

Prak ngeusian kendi.

Kendi toelis tjetjep gading,
disopalan koe kantjana.

Sok diteundeun pipir tetenong gasik sangoe asak, prak diakeul; geus tiïs, prak disoemboelan.

Soemboel agoeng pangdaharan,
diwangkisan koe koeningan,
dilambean koe salaka,
disoekoean koe paroenggoe,
disokoan koe tambaga,
tjatjap dangdanna idangan.

„Oetoen, tjoeang madang djeung si-teteh.”

„Owah, soehoenan pamadjikan, loetoeng mah tara madang djeung manoesa bisi geuleuheun. Moen hajang madang djeung manoesa koedoe popoëkan, bisi tembong boeloena.”

Reup peuting, tel njeungeut damar.

„Oetoen, geus meudjeuhna.”

„Lamoen hajang temen madang djeung loetoeng, rampes, koedoe damar dipareuman.”

„Pes damar dipareuman.”

Disingklakkeun raksoekan sipet pigeulang leungeun kotjok sibanjo njarajnjaj.

„Oetoen, naon eta bet njarajnjaj?”

„Leunjaj.”[4]

Prak noe dahar popoëkan.

Ari njotjol boboroan,
disoesoel henteu kasoesoel,
rep ngeupeulna mangka teuas,
dikeueumkeun dina tjai.

Tjelem diïnditkeun dipagasroekeun. [ 184 ]Reg ngahoeleng.

„Ti tadi ge geuleuh oelah madang djeung loetoeng.”

„Oetoen, lain geuleuh; leungeun saha noe aloes teh?

„Arina kitoe timboeroean?”

„Lain timboeroean.”

„Teu njaho, soehoenan pamadjikan.”

Leungeunna ka teoh, Loetoeng ka loehoer.

„Nja kitoe mah ari pagasroek karasana aloes.”

„Soehoenan pamadjikan seubeuh?”

„Oetoen, nja kitoe keneh?”

„Kilang kitoe ge timboeroean.”

„Lain timboeroean da teu njaho.”

Prak dilingkoepkeun deui, djangkelek miroepa leungeun loetoeng deui sakabehna.

Tel deui njeungeut damar.

„Ngek tadi hideung ajeuna hideung, tadi boeloean ajeuna boeloean, kilangkitoe tampa ngandel.”

„Lain tampa ngandel da teu njaho.”

Prak kekemoe, ngalemar pisan; prak diwedak mapareman maneh.

Loetoeng inget ka sirepna, diaos ditioepkeun.

Lenggoet noendoetan Poerba sari.

„Oetoen, tjoeang sare djeung si-teteh, si-teteh banget toendoehna.”

„Soehoenan pamadjikan, loetoeng mah nepak maneh tara sare djeung manoesa, bisi geuleuheun.”

„Arina kitoe, si-teteh bae.”

Boeg noe sare tibra pisan, dahar seubeuh, tjape enja.

Braj raksoekan dilaan, prak digodos, digoelang gaper.

„Koetan teh geulis temen soehoenan pamadjikan.”

Hapoer ngaloeng kana poendoek,
hapoer ngoleng kana tjangkeng,
hapoer kembang tjatjarangan,
tjinggir gila koelaleutjir,
beuheungna djiga ngahoemboet.

„Lamoen ta geus keuna, soepaja keur pada tapa, nepi datang ka djanari bisi aja tjantrik goreng kaboenikeun.”

Kongkorongok hajam, neut hoedang, dianggo raksoekanana djanggelek miroepa loetoeng, tjampegog dina adeg-adeg, ari ti beurang dina bale.

Raj beurang Poerba sari kodjengkang hoedang; reg ngahoeleng ngaboentel tineung.

„Soegan soenan pamadjikan reuas ngahoeleng djiga noe poendoeng?”

„Lain poendoeng, karang hoeloe legok doea.”

„Arina kitoe tanpa ngandel, loetoeng mah ti peuting remen njaringna batan sare, dideuleukeun ti peuting tjengkat sirahna ari nindih ka noe sedjen djadina legok doea." [ 185 ]„Lain kitoe, Oetoen, dina legok doea baoe seungit ngalabari, baoe dedes, baoe rase, baoe menjan kawalagar, baoe kalemba kastori.”

„Soegan dewata ngaliwat.”

„Na, ari dewata seungit?”

„Teu njaho, kitoe ge bedjana.”

„Teu njaho, lamoen kitoe mah.”

Keur meudjeuh ngeureunan palaj.

Tjag:

teundeun di handeuleum sieum,
toenda di handjoeang siang,
paranti njokot ninggalkeun.

XXVI.

Tjatoerkeun noe di nagara.

Tjek Poerba rarang: „Mama Lengser, si-tangkoerak Poerba sari aja woewoeh pangaweroeh, aja nambah pangawasa, kieu ngadjadi, kieu ngadjadi, keujang teuing, oelah weleh merih pati torta gawe, geura dititah ka pipir goenoeng ngala banteng lilin soekoe gading, gedena sasaoeng boeroek, galakna kabina-bina, tandoekna sadeupa sasisi. Moen teu beunang, diteukteuk beuheung tilas adegan katoet djeung boedjangna loetoeng.”

„Soemoehoen, darma panjaoer, tarima ti pangandika.”

Tjedok njembah ngatoeran amit.

Djoet toeroen:

metoe lawang mandjing lawang,
metoe di lawang pingpitoe,
datang ka lawang pingsanga,
dangdeung ka paseban ageung,
djoeg ka aloen-aloen agoeng,
medal di lawang saketeng,
djoegdjoegna ka pipir goenoeng.

„Da halal, noen, noe kagoengan padaleman aja tjalik?”

„Bagea noe tjalik.”

Terengteng moeatkeun sembah.

„Mama Lengser,” orokaja gantjang nanja; „na tjoendoek dipioetoes, na datang dipiwarang, soemangga pikersaeun noen, rampes pikonokeun.”

„Ratoe emas, toeang koering, tjoendoek lakoe dipioetoes, datang dipiwarang, ngemban timbalan ti nagara miwah ka toeang karsa, sampean diperih pati torta gawe koe noe gede ngala banteng lilin soekoe gading, gedena sasaoeng boeroek, galakna kabina-bina. Mangka meunang poë ieu, lamoen teu beunang, diteukteuk beuheung tilas adegan katoet djeung boedjangna loetoeng, tjek timbalan.” [ 186 ]Regoek tjeurik dengdek ka Loetoeng:

„geura oendoer meungpeung djaoeh,
geura leumpang meungpeung anggang,
noengtikan goenoeng noe singkoer,
neangan mandala singkah,
nja teteh bala hareupeun.”

„Soehoenan pamadjikan, oelah haliwoe koe sakitoe, hanas kami pasinina mah.”

Bisaning titahan bisaning noe dititah.

„Hatoerkeun rampes bae.”

Tjek si-Lengser: „rampes soteh padoe beres, toeang koering ngahatoeranan, amit, teu lambat ngadeuheusan.”

Tjedok njembah, djoet toeroen, balik gasik leumpang gantjang.

Djoeg datang ka nagara, bloes ka padaleman.

„Bagea noe tjalik.”

Terengteng moeatkeun sembah.

„Mama Lengser," orokaja gantjang nanja, „koemaha wangsoelanana?”

„Disanggoepan koe boedjangna loetoeng.”

„Toemoeli loetoeng bisa ngala banteng, toeloes diteukteuk beuheungna.”

XXII.

Tjatoerkeun di pipir goenoeng.

Poerba sari tjeurik leutik sasakitan; ras inget katimbalan.

„Oetoen, geura ngala banteng.”

„Loetoeng mah teu bisaeun ngala banteng, Loetoeng man enggonna di leuweung, loetoeng di loehoer koe banteng di teoh, meureun mo datang deui ka imah.”

„Oetoen, arina kitoe, teteh bae rek ngala banteng.”

Pati moen patitis-titis,
kadjeun pati toedjoeh kali,
padoe diajoenan goesti,
ngadeudeul koe tjongo poloj,
leuleus liat oelah pegat,
ari leumpang sieun banteng,
teu leumpang sieun timbalan.

„Oetoen, geura toenggoe imah.”

„Ngan sakitoe, loetoeng mah kabisana toenggoe imah.”

Katjatjang kolear angkat,
memeh angkat keupat heula,
bisi poegag nja ngalangkah,
toemandang taja noe roang,
roang soteh roang badak,
nja oendoer reudjeung noe lemboet,

[ 187 ]

nja leumpang karo noe lendjang,
angkat karo wawajangan,
koeroesoek ka leuweung boesoek,
karasak ka djati lantjar,
lebet ka soemeneng djati,
kaina remeng djeung nangsi,
sangkrong kana leuweung ganggong.

Lebet kana tegal wareng pangbantengan, kasampak banteng noenggiring.

Sor njampeurkeun Poerba sari.

Banteng ngambeu manoesa, gebres; ngagebresan langkoeroek batan oepih boeroek, djoemangkarak batan majang ragrag.

Njarande kana kajoe gorda, tjeurik leutik sasakitan, disentak banteng; teu madjoe sieun koe timbalan, madjoe sieun koe banteng.

Pati moen patitis-titis,
kadjeun pati toedjoeh kali,
padoe diajoenan goesti,
aja-aja noe ngaliwat,
doemadak aja noe liwat,
rek njoehoenkeun diloeloengsoer,
menta pangalakeun banteng.

Keur meudjeuh, ngeureunan palaj.

Tjag:

teundeun di handeuleum sieum,
toenda di handjoeang siang,
paranti njokot ninggalkeun.

XXVIII.

Tjatoerkeun Sanghjang Loetoeng.

Doemadak ditanja oemboel ti sikloek, doemadak ditanja djenengan: Ki Koewoe heubeul isoek intjoe Aki Singa lajoe Mas toean sabawana.

Boer raksoekan dilaän, sok toenda dina nagasari dampit, prak noe dangdan:

dangdan soteh ngoesoet bae,
meunang saraksoekan kadoet,
sorenna doehoeng loemadoet,
mana loemadoet keur mintoel,
kadjeun mintoel ajeunana,
soegan seukeut djadjagana,
aran noe agoeng keur ngoesoet,
kadjeun koesoet ajeunana,
soegan beres djadjagana,

[ 188 ]

bari ngarekakeun sepoeh,
ari ka parakan kasep,
ari ka leuweung mah goreng;
katjatjang kolear angkat,
toemandang taja nja roang,
roang soteh roang badak,
angkat karo wawajangan,
sadjongdjongan saherojan.

Djoeg ka tegal wareng pangbantengan, kasampak banteng noenggiring; Poerba sari kasampak tjeurik leutik sasakitan, njarande kana kajoe gorda.

„Oerang mana tjeurik di leuweung?”

„Djaoeh, ti ditoe, ti Goenoeng Tjoepoe, Goenoeng Tjoepoe mandala ajoe, mandala kasawiatan.”

„Koe naon, mana nangis di leuweung?”

„Dipoendoetan banteng.”

„Na, teu kagoengan salaki?”

„Boga soteh boedjang loetoeng.”

„Ti mendi nja toeang boemi?”

„Bandjar karang pamidangan, lemah tjai kapoetihan, nagara antjik-antjikan ti sikloek.”

„Koemaha kasambat nja kakasih?”

„Ari tjek noe mojok mah Ki Koewoe heubeul isoek intjoe Aki Singa lajoe Emas toean sabawana.”

„Awak ing mah kabalinger, kapan koewoe kapan toean.”

„Kieu, ratoe emas, nitihan dajeuh gila koe gede, ari ka dajeuh ngoewoean, ari ka leuweung mah toeanan.”

„Ieu si, koemaha kasambat toeang kakasih?”

„Ieu mah:

boengsoe soteh seubeuh bendoe,
poetri soteh seubeuh njeri,
radja sok seubeuh nalangsa;

ari tjek noe mojok mah:

Njai emas Poerba sari,
Poerba sari ajoe wangi,
Kantjana ajoe dewata,
Dewata radjoena tapa,
Tapa emas tapa radja,
Mas tapa radja koesoema.

„Kitoe ge, pangampoera, Ki Koewoe heubeul isoek intjoe Aki Singa lajoe emas toean sabawana, djeneng awak ing rek ngaloeloengsoer, menta pangalakeun banteng.”

„Keur geura rek mantoean.”

„Geura ge, wajahna da teu bisa ngala banteng.” [ 189 ]„Kadoega neangan pisarateun ramboet sakoeren.”

Toeloej ngadoedoet ramboet sakoeren.

„Rampes, ramboet sakoeren.” „Hiling, geura njingkir.”

Toeloej njingkir; neut nangtoeng, seuseut kawawa ngahareupan Sanghjang Banteng.

Tjing, Sanghjang Banteng, lamoen tarima saloehoereun geura ngamoek, djoedjoemboelan geura menta sabaraha, lamoen sateoheun geura soedjoed.”

Diawen njeureupeut, djeg poetjoek beunang notogkeun, ari geus deukeut dedepaän, broek soedjoed.

Top ditjokot boeloe gadona, ditoemboekeun kana ramboet sakoeren; „ranggieung, banteng, noetoerkeun.”

Tali soteh tjiri bae,
tjiri bawana ngadjadi,
tambang bawana dipangpang,
dadoeng soteh tempoeh bae,
didadoeng koe pangweroehna,
ditali koe pamilikna,
didjareudjeuh koe angkeuhna,
dibawa koe panarima.

Ki Koewoe heubeul isoek intjoe Aki Singa lajoe emas toean sabawana, ari sore ngenter pamake, ti peuting ngintip pamilih, isoek ngoeroes pangaweroeh, ti beurang ngetang pangabisa.

„Mana banteng galak beunang?”

„Rampes toeang kagoengan Sanghjang Banteng.”

„Aki Koewoe heubeul isoek intjoe Aki Singa lajoe emas toean sabawana, nja soteh ngaloeloengsoer, teu boga pamoelang.”

Tjag banteng ditampanan.

„Kami teu hajang dipoelang, gampang poelangna mah, kami kirim angin leutik.”

Ngarangkoebang, kelepet, les.

Djoeg ka pipir goenoeng dianggo raksoekanana, djanggelek miroepa loetoeng, les leungit miroepa Aki Koewoe, tjalik di bale kantjana.

XXIX.

Tjatoerkeun Poerba sari.

Rek toeroen ka nagara banteng lindeuk beunang ngadjangdjian; „ranggieung, banteng, noetoerkeun, rek toeroen ka nagara.”

Tali soteh tjiri bae,
tambang soteh tanda bae,
tali bawana ngadjadi,
tali bawana tipangpeng,

[ 190 ]

mana banteng kanjahokeun,
nganjahokeun ka noe sieun,
ari njoreang reup peureum,
arina noekang njah beunta,
nganjahokeun ka noe sieun.

Djoeg ka nagara, bloes ka lawang aloen-aloen, sakitoe patingdareukdeuk.

Djoeg ka paseban kaloearan.

„Bagea noe tjalik.”

Terengteng moeatkeun sembah.

„Teteh, rampes, njerahkeun toeang kagoengan Sanghjang Banteng.”

„Koetan sia ngaloeloehoeran ngaleuleuihan.”

„Lain ngaloeloehoeran ngaleuleuihan, noe ngora samboeng toena, ngimankeun timbalan teteh, di dieu diteundeunna Sanghjang Banteng teh.”

„Sok, tjangtjangkeun dina tihang tengah, tangkoerak sia, oelah lila-lila matak sangar kana dajeuh.”

„Teu dikersakeun oge teu boeroeng balik, nja soteh ngadeuheusan ngatoerkeun toeang kagoengan Sanghjang Banteng.”

Red banteng ditjangtjangkeun.

Sanggeusna, tjedok njembah: „teteh, ngatoeran amit, teu lambat ngadeuheusan.”

„Geura mantog, geura roros.”

Djoet toeroen.

Ari geus noekang tji panonna bari rambasbas: „temenna ari teu beunang diperih pati, teu beunang ditjarekan, ambihna kateukteuk, soepaja katjaosan bae mana teu ngalakon kateukteuk.”

Balik gasik leumpang geura.

Djoeg ka pipir goenoeng, kasampak Loetoeng ngabengkong.

„Soehoenan pamadjikan aja kabeubeunangan?"

„Meunangna mah meunang pisan, kasedek koe noe ngaliwat.”

„Djadi naon lamoen taja noe ngaliwat?”

„Meureun paeh koe banteng.”

„Koemaha dedegna noe ngaliwat teh?”

„Goreng pisan bari sepoeh pisan, kadjeun teuing padoe meunang.”

„Teu bogoh?”

„Henteu, da sieun banteng bari sepoeh pisan.”

Imoet lemboet seuri leutik,
sedeng moeles kana angen,
aran teu ngedal kaloear.

Bloes ka padaleman, ngeureunan palaj.

XXX.

Tjatoerkeun di nagara. [ 191 ]Nji Poerba rarang noe goreng boedi ti leuleutik, goreng toeah ti boeboedak, oerat nganteng dina tarang pangaroeh djalma bedang, gilisir banteng dideukeutan.

Ngarasa ngambeu manoesa gebres ngagebresan.

Pok Poerba rarang: „gila koe linghas, ari koe Poerba sari lain, benerna gila koe lindeuk, mengke banteng dipodaran.”

Banteng njaho ditjarek goreng, aran banteng soesoeroepan. Per ngentja, per ngatoehoe; dak-dek-dok, djeproet pegat tambangna.

Djoeg ngentja, djoeg ngatoehoe, kikis paboeis, djaro potong, kandang boengbang; geledeg ka aloen-aloen.

Ger disoerakan koe si-Lengser.

„Mama Lengser, soerak bae.”

„Soerak kaget, banteng rek moset.”

Djoeg ngetan, djoeg ngoelon, djoeg ngaler, djoeg ngidoel, banteng ngamoek bale roentoeh, leuit roempoeng; banteng njemproeng, loempat deui ka leuweung.

Areuh-areuh asa bareuh,
dioebaran bangkang seureuh,
leuëur bae beuteung hanteu,
asa njatoe sambel gintoeng,
ditjoël koe boeboej djantoeng,
seuëul bae beuteung hanteu,
nagara taja tjageurna,
baheula leboer koe Loetoeng,
ajeuna leboer koe banteng,
benteng roentoeh leuit roempoeng.

Ari banteng njemproeng ka leuweung.

„Mama Lengser, keujang teuing kieu ngadjadi, kieu ngadjadi, oelah weleh merih pati etem genteng, djaroem rangkas, mangka djadi pakarang tani sarwa toedjoeh, sarta palega-lega tjatjaran, toedjoeh pasir sewang reana; tjatjaran oerang di noe hade, tjatjaran Poerba sari di noe goreng. Batoe patimoe tjadas patenggang, kaso rogok, djoekoet ngawingking, wareng negal, kiara ngadjadjar, batoe reok, tjadas ngampar. Lamoen teu saroea anggeusna, diteukteuk beuheung tilas adegan djeung boedjangna loetoeng; hajoe, Lengser, geura leumpang ka Poerba sari.”

„Soemoehoen darma panjaoer, tarima ti pangandika.”

Tjedok njembah, djoet toeroen.

Katjatjang kolear angkat,
memeh angkat keupat heula,
bisi poegag nja ngalangkah,
metoe lawang mandjing lawang,
metoe di lawang pingpitoe,
datang ka lawang pingsanga,
dangdeung ka paseban ageung,
djoeg ka lawang aloen-aloen,

[ 192 ]

parapas ka lawang loear,
medal di lawang saketeng,
koelantoeng toeroet loeloeroeng,
loeloeroeng tiloe ngabandoeng,
kaopat noe keur didjaga,
kalima heuleut-heuleutan.

Djoeg ka pipir goenoeng.

„Da halal, noen, noe kagoengan boemi aja tjalik?”

„Mama Lengser, bagea teuing, moen isoek teu loepoet tjoendoek, moen beurang teu loepoet datang, noen, Mama, geura gek tjalik.”

Terengteng moeatkeun sembah.

„Mama Lengser,” orokaja gantjang nanja, „na tjoendoek dipioetoes, na datang dipiwarang, na niat kita sorangan, soemangga, noen, rampes pikonokeun.”

„Djaoeh lakoe dipioetoes, datang leumpang dipiwarang, ngemban pangandika ti nagara miwah ka toeang karsa, ratoe emas, diperih pati torta gawe, etem genteng, djaroem rangkas, mangka djadi pakarang tani sarwa toedjoeh sarta palega-lega toedjoeh pasir sewang reana. Lamoen teu saroea anggeusna, diteukteuk beuheung tilas adegan katoet djeung boedjangna loetoeng.”

Regoek Poerba sari tjeurik leutik sasakitan, dengdek ka loetoeng.

„Oetoen, geura oendoer meungpeung djaoeh,

geura leumpang meungpeung anggang,
noengtikan goenoeng noe singkoer,
neangan mandala singkah,
poendoet pamenta nagara,
taja-tajana anggeusna,
rek wangsoel gila koe soendoel,
popojan gila koe tata,
koemaha piwangsoelaneun.”

„Soehoenan pamadjikan, oelah haliwoe koe sakitoe, loehoer kami pasinina mah.”

Bisaning titahan, bisaning noe dititah. Ari sanggoep bisi loepoet, ari tanggoh bisi poös.

„Hatoerkeun rampes bae ka djeneng si-teteh.”

Tjek si-Lengser: „rampes soteh padoe beres; toeang, koering ngahatoerkeun, amit, teu lambat ngadeuheusan.”

Tjedok njembah, djoet toeroen; balik gasik leumpang gantjang sadjongdjongan.

Djoeg datang ka nagara, gebloes ka padaleman.

„Bagea noe tjalik.”

Terengteng moeatkeun sembah.

„Mama Lengser,” orokaja gantjang nanja, „merih pati torta gawe palega-lega hoema, koemaha wangsoelanana?”

„Pangoeloe tandang, ari wangsoelanana ngarampesan, koe boedjang loetoeng.”

„Toemoeli loetoeng bisa njatjar, toeloes kateukteuk beuheungna.” [ 193 ]Keur meudjeuhna ngeureunan palaj.

Tjag:

teundeun di handeuleum sieun,
toenda di handjoeang siang,
paranti njokot ninggalkeun.

XXXI.

Tjatoerkeun di pipir goenoeng.

Reup peuting, Loetoeng inget ka sirepna; diaos ditioepkeun ka Poerba sari; lenggoet noendoetan.

„Oetoen, tjoeang sare djeung si-teteh.”

„Soehoenan pamadjikan, loetoeng mah tara sare djeung djelema, bisi geuleuheun.”

„Arina kitoe, si-teteh bae, rek sare dina kasoer toedjoeh toempang, da geus boga padaleman.”

,Dingin pinasti awak ing anjar kapanggih, rek ladjoe ka Soenan amboe, rek loenta ka toeang rama, ka amboe neda pitoeah, ka rama neda papatah.'

Meungpeung sare, gedogkeun raksoekanana, braj baranang sariga bentang, djiga kilat eukeur datang kakasepan Goeroe Minda Kahjangan.

Sok raksoekan ditoenda dina nagasari dampit dina poepoengkoeran. Djengkekeun amboe soekoe ti katoehoe, timbang koe ti kentja, ngadeudeul bagal boeana. Parapas sewoeng:

Goeroe Minda Kahjangan,
anak dewata tjikalna,
titisan Goeroe Hjang Toenggal,
seuweu Batara di langit,
kandegan Loetoeng kasaroeng,
ngalimbang-limboeng di manggoeng,
parapas ka mega bodas,
koelinting ka mega miring,
dangdeungna ka mega hideung,
patapaan anoe neuleum,
lain saneuleum-neuleumna,
moen djadi paneuleum ratoe,
djadi kasoegihanana,
henteu mah euweuheun teuing,
tjoendoek kana mega noenggoel,
datang kana mega halang,
datang kana mega kajas,
patapaän ,boenga beureum,'

[ 194 ]

mangka estoe pangbeureumna,
lain sabeureum-beureumna,
lamoen peuting bisa njoengging,
lamoen poëk bisa njongket,
tjaang boelan bisa njoelam.
ari tjeukreum boes noe neuleum,
ari tjangra njangkoedoean,
djadi kasoegihanana,
henteu mah euweuheun teuing,
soemping kana ,asih leungging,'
patapaän indoeng beurang,
lain saindoeng-indoengna,
moen estoe noeloeng ngadjoeroe,
mangka datang ka noe pasti,
djadi kasoegihanana,
henteu mah euweuheun teuing,
mana datang ka noe pasti,
tjoendoek kana ,asih lagoe,'
patapaan djoeroe pantoen,
mangka estoe pangmantoena,
djadi pangmantoen sangratoe,
pangandika Goeroe Minda,
moen ampoeh Loetoeng kasaroeng,
djadi kasoegihanana,
henteu mah euweuheun teuing,
tjat tihangna kaloehoerkeun,
ka angin sada karinding,
ka hoedjan sada galendang,
kana goegoer sada angkloeng,
kana gelap tarawangsa,
awak ampoeh tanding kapoek,
hampang kapas tanding koembang,
awak sarwa djeung noe lemboet,
saraga reudjeung dewata,
awak leuleus tanding haseup,
awak sarwa djeung noe lemboet,
tjat ka wewengkon pohatji,
Nji Pohatji anta maja,
Nji Pohatji anta boekti,
Pohatji sang seda tapa,

Si-Oetoen eureun sakeudeung:

njoreang-njoreang tatjan,

[ 195 ]

ongkoh mentang kaloehoerkeun,
tembong raäs rantjang bae,
tembong lamer-lamer bae,
tjoöeun Wiroe manangga,
ngarekakeunna tjaringin,
sarta pek miakar kawat,
mitangkal tambaga soekra,
midaoen salaka ngora,
miboeah emas ranggeujan,
mantjat kasorong kantjana,
patapaän pradewata.

Djoeg ka sawarga loka manggoeng alam padang poë pandjang, Soenan amboe kasampak kasondong aja, roj mando, parapas njembah.

„Oetoen, sinarieun sinanteneun si-Oetoen soemping, sok hajang gantjang nanja. Tjoendoek di boelan danoe, datang di boelan soebaja, soemangga pikersaeun, naon rampes pikonokeun, koemaha saoer ka amboe?”

„Soenan amboe, mana peuting koemareumbing, mana poëk soemeleket, ngadeuheusan ka Soenan amboe, soehoenan pamadjikan kasoesahan. Diperih pati torta gawe, etem, genteng, djaroem rangkas mangka djadi pakarang tani sarwa toedjoeh sarta palega-lega tjatjaran. Ditoedoehkeun di noe hade tjatjareun oerang nagara, di noe bangga tjatjareun oerang, dina batoe loeloemoetan, dina moengkal darahanan, tegal wareng kiara ngadjadjar, batoe reok, tjadas ngampar, mangka saroea anggeusna. Lamoen teu saroea anggeusna, diteukteuk tilas adegan, pok madjar, djeung ka awak ing.”

Soenan amboe haleuang sasaoeran: „soekoer, lamoen diadjak toewoeh:

geura soegih geura moekti,
soegih moekti rea boekti,
beurat beunghar rea banda,
reureudjeungan katoet bala,
geus deukeut ka waktoe sia,
banda djenoek diwoewoehan,
Poerba sari anak aing,
Goeroe Minda anak aing,
eta lain doeman kami,
doedoeman Kai Boedjangga,
loehoer wewengkon dewata.”

Tjedok njembah, djoet toeroen.

Djoeg ka wewengkon paraboedjangga, kasampak keur neupa, dialaän tahananana.

„Si-Oetoen soemping?” orokaja gantjang nanja.

„Kami diperih pati torta gawe, etem, genteng, djaroem rangkas mangka djadi pakarang tani sarwa toedjoeh.” [ 196 ]„Oetoen, sakitoe mah mo kakoerangan, ditjawisan salawasna.”

„Sarta palega-lega tjatjaran toedjoeh pasir sewang, ditoedoehkeun di noe bangga; lamoen teu saroea anggeusna, diteukteuk beuheung tilas adegan, pok madjar, djeung ka awak ing.”

„Oetoen, sakitoe mah gampang. Geura balik meungpeung peuting, si-indji bisi kasampak geus njaring, geura poelang mangka gantjang, bisi kasampak geus hoedang. Oetoen, oelah waka tembong kasep, tatjan datang ka poëna, bisi teu hedjo lalakon, bisi teu rambaj tjarita tatjan datang ka mangsana.”

Ngatoeran amit, tjedok njembah, parapas kolear angkat; geus ngoengkoelan ngaloenggoehan.

Djoeg ka boeana pantjatengah, Poerba sari kasampak keur sare keneh, dianggo raksoekanana, djanggelek miroepa loetoeng, les leungit roepa manoesa.

Prak ngeureunan palaj tapakoer dina bale kantjana.

XXXII.

Tjatoerkeun di manggoeng, tjarita di kahjangan.

Saoer Soenan amboe ka noe geulis Pohatji Wiroe manangga tabeuh ,kendangan manik kaboejoetan’, tangara di kahjangan.

Leut dewata patangpoeloeh, pohatji patangpoeloeh, boedjangga opat, noe poerah poelang anting: Boedjangga toea, Boedjangga seda, Boedjangga sakti, Boedjangga leuih.

„Si-Oetoen tas soemping, geura djoengdjoengkeun seuweu ratoe, djadjap seuweu radja. Diperih pati si-indji koe nagara, diadjak palega-lega tjatjaran, toedjoeh pasir sewang reana, ditoedoehkeun di noe bangga. Moen teu saroea anggeusna, diteukteuk beuheung tilas adegan katoet boedjangna loetoeng, tjek ti nagara. Mangka kapiheulaan, oelah tembong geus anggeus, mangka tembong leuweung keneh koe nagara pindingan koe pangawasa, memeh toeroen katigana ka oerang sisi, hoedjanna ka oerang nagara aran sibaha ka radja.”

XXXIII.

Tjatoerkeun paraboedjangga.

Kakoerangan keneh pakarang, boedjangga leuih pangawasa dewata.

Gisik dakina rekakeun,
dakina rekakeun beusi,
kesang direkakeun wadja,
satoedoeh-satoedoeh metoe,
sakedap-sakedap netra,
sadjiadna tinoeroetan,
pakarang teu pati djenoek,
ngan sewoe dalapan ratoes.

Diragragkeun sanghjang pakarang, sasoegrining pakarang, diragragkeun [ 197 ]pangajoehkeun hoedjan pakarang, tinggoromjong hoedjan ka boeana pantjatengah ; boeroeboet noetoerkeun sanghjang pakarang datang ka boeana pantjatengah.

Tjek loeloegoening boedjangga: „hjang adi, opat pasir koe tiloean, tiloe pasir koe sorangan, sasoegrining sasangetan, sapangeusining leuweung, ieu geura pindahkeun ka tjatjareun oerang nagara, kari djoekoet djeung tatangkalan tjatjareun.”

Toemoeloej paraboedjangga,
ngaroeroehna kana haoer,
mapajna kana tamiang,
wareng djeung kiara pisan,
djoekoet djeung kasona pisan.

Linjih ambrin kataradjang sanghjang pakarang:

trang! treng! trong!
paadoe pada pakarang,
pakarang koerang kadekkeun,
pakarang ngopek koe andjeun,
karina hoeroeëun bae,
todjokeun panon poëna,
noe toedjoeh haoerna bitoe,
sarta tamiang bareulah,
tjatang enggeus ngalolohkor,
batoe aloem tjadas perang.

Keur meudjeuhna ngeureunan palaj paraboedjangga.

XXXIV.

Tjatoerkeun Sanghjang loetoeng.

„Rek ka leuweung, boedjangga di teoh keneh.”

„Oetoen djeung si-teteh reudjeung?”

„Montong, djalanna gawir.”

„Koemaha si-Oetoen bae.”

Loetoeng mah loentjat bae, goebrag blas ka leuweung, djoeg ka tjatjaran, patimoe paraboedjangga.

Tjek Kai Boedjangga: „Oetoen, tjatjaran teh geus anggeus, kari hoeroeëun bae, sepet ngahoeroe kaditoekeun, montong poelang anting, tjape, geura ngoekoes bae, mo teu datang ka kami, kami rek amit balik.”

Owah, ngoesik-ngoesik noe keur tjalik,

ngobah-ngobah noe keur tapa,
neda pangampoera bae.

„Oetoen, oelah rea kasaoeran, mo hedjo lalakonna rambaj tjaritana, moen teu koe amboe koe sadoeloerna.” [ 198 ]Parapas djoeg ka sawarga loka, boes ka panoenggoean, blas ka patapaän.

Keur meudjeuh ngeureunan palaj.

XXXV.

Tjatoerkeun di boeana pantjatengah.

Di nagara rek miheulaan, timbang kapiheulaan.

„Mama Lengser, geura koempoelkeun batoer djenoek, bala rea.”

„Soemoehoen darma panjaoer, tarima ti pangandika.”

Tjedok njembah, djoet toeroen.

Geledeg loempat, der nabeuh tangara; leut batoer djenoek, bala rea.

„Djoeragan Lengser, njoehoenkeun paparin bedja, tangara naon dikoempoelkeun?”

„Timbalan pangoeloe tandang tjoeang miang njatjar bisi kapiheulaan koe oerang sisi.”

Gebloes ka padaleman.

„Bagea noe tjalik.”

Terengteng moeatkeun sembah.

„Mama Lengser, koemaha, geus koempoel, batoer djenoek, bala rea? Geura hatoerkeun ka mas kabeureuh Indradjaja.”

„Noen, goesti sembaheun koering, meudejuhna miang.”

Rigeug anoe angkat bala rea djeung si-Lengser; sadjongdjongan djoeg datang ka tjatjaran : „bangkala njatjar kiara heula-heulakeun.”

Der njatjar patingdjoeringkang nindih ka noe leutik; breg hoedjanna, patingdjareded gelap, tjatjar babandjiran; loeang njatjar eta koedoe katiga.

Angkat, diseureudan koe tataman, koe babakaoer, koe bajongbong, koe odeng aran sasangetan bae; njatjar babandjiran, noe kebloek ditondjok, njoreang didoepak.

„Lengser, angker temen.”

„Ti dalem teu pisan nastiti, goesti; bangga pisan ti nagara.”

„Mama Lengser, kami mah tjape temen.”

„Tjape eta komo dewek,
kana leuweung ngapalaän,
ka nagara ngaroerahan,
kilang kitoe teu katjarek,
aran hade ka noe gede.”

Ari geus sewoteun si-Lengser kaloeloeh peroeh, katintjak peunggas, kaperod bongbong katoet djeung tatangkalan; tjatjar panggoeng kari hoeroeëun bae, nanging tjatjar babandjiran bae aran sibaha ka radja.

„Lengser geus anggeus?”

„Enggeus, oerang boebar.”

Rigeug Indradjaja angkat. Djoeg ka nagara, boes ka padaleman koe sila pinoeh saroang, bidak kaloearan boemi sewang-sewangan.

„Koemaha, Mama Lengser, tjatjar geus anggeus?” [ 199 ]„Geus anggeus tjatjar, gila koe lega toedjoeh pasir reana.”

„Koemaha noe oerang sisi?”

„Poerba sari kakara patingkaroreh, meunang sabirit loetoeng, pakarangna koedjang boentoeng.”

„Toeloes kateukteuk beuheungna?”

„Toeloes.”

„Soekoer.”

Keur meudjeuh ngeureunan palaj.

XXXVI.

Tjatoerkeun oerang sisi.

Nji Mas Poerba sari sipet ngahoeroe ka ditoe, henteu koengsi poelang anting kongkonan, rek ngoekoes bae.

„Ngoesik-ngoesik noe keur tjalik,
ngobah-ngobah noe keur tapa.

XXXVII.

Tjatoerkeun di manggoeng, tjarita di kahjangan.

Soenan amboe teroes panon batan katja katingali salawasna si-Oetoen geus datang kongkonan, geus moeles kana pangamboeng, rek noeroenkeun ngahoeroe.

Ngitoeng-ngitoeng sandi tahoen, ngetang-ngetang sandi boelan, neangan poë loenggoeh ing geni teu poë soekla, poë anggara; paraboedjangga rek toeroen di poë anggara.

Tjek Kai Boedjangga: „toeroen geni arah ti loehoer, lemboet datang ka handap badag, maroeroeh kana haoer, mapajna kana tamiang djeung sakabehna.”

Ngageder ngahoeroe tjatjaran sakabehna, nanging henteu tembong ka nagara.

Loeloegoening boedjangga rek ngabidjilkeun pangawasa njeungeut noe totorombolan; bring disingsringan, sakeudeung paragat anggeus.

Leboena geus nengah toeöer,
leboena baoe djamoedjoe,
tjatjar Emas poetri boengsoe,
aran anggo djalma loetjoe,
roehakna baoe tjandana,
djiadan Boedjangga seda,
beunang neda Goeroe Minda,
dibandjoeran koe boedjangga,
toeroenna Batara Siwa,
ti manggoeng tina kahjangan,
sirilik anginna leutik,
parapat angin baratna,

[ 200 ]

toeroenkeun angin poejoehna,
nja poejoeh toedjoeh moendingeun.

Der angin datang pangamboeng tjatang di manggoeng, kilang kitoe teu katembong.

Linjih ambrin hoenjoer leboer,
lebakna antar sapisan,
taneuh djiga beunang neukteuk,
lemah djiga beunang ngoendak,
taja leboena samendang,
hade toera pamidangan,
midang tani nandoer boekti,
djiadan Boedjangga sakti,
njadangan Nji Poerba sari.

Tjek Kai Boedjangga: „hjang adi, tjoeang njieun saoeng, opat saoeng koe tiloean, tiloe saoeng koe sorangan.”

Njieun saoeng datang ka doea saoeng, tiloe saoeng, opat saoeng, lima saoeng, genep saoeng datang ka toedjoeh saoeng; pangnoengtoeng panjiptakeun sasoegrining pakarangan: said, njiroe, boboko, ajakan, tetenong, soemboel, katjapi, karinding, tarawangsa djeung tjaloeng.

Ngoengkoeng tjaloeng troes ka manggoeng,

kabogoh parapohatji,
tangara dipihoemaan.

XXXVIII.

Tjatoerkeun Sanghjang loetoeng.

Oenggal poë ka leuweung koedjang boentoeng dibabawa.

„Oetoen djeung si-teteh reudjeung?”

„Montong, da ngan sabirit loetoeng, mo anggeus.”

Djoeg ka leuweung, kasampak boedjangga, ngaderak ngeureunan palaj.

Tjek Kai Boedjangga: „Oetoen, kami rek amit balik, ngan kari aseukan bae.”

Owah, ngoesik-ngoesik noe keur tjalik,

ngobah-ngobah noe keur tapa,
neda pangampoera bae.

„Oetoen, oelah rea kasaoeran, mo hedjo lalakonna, rambaj tjaritana, moen teu koe amboe koe sadoeloerna.”

Djoeg ka sawarga loka manggoeng, prak tjalik di patapaan.

Saoer Soenan amboe: „koemaha Kai Boedjangga, geus parele?”

„Parele, kari aseukaneun bae.”

„Soekoer.”

Keur meudjeuh ngeureunan palaj. [ 201 ]

Tjag:

teundeun di handeuleum sieum,
toenda di handjoeang siang,
paranti njokot ninggalkeun.

Tjatoerkeun di boeana pantjatengah.

Sangkilang patimoe heuleut,
tembong leuweung keneh bae,
ka nagara dipindingan,
djadjim ari pangawasa,
dewata reudjeung boedjangga.

XXXIX.

Tjatoerkeun di nagara.

Noe di nagara rek miheulaän, timbang kapiheulaan.

„Mama Lengser, koempoelkeun batoer djenoek, djalma rea.”

„Soemoehoen darma panjaoer, tarima ti pangandika.

Tjedok njembah, djoet toeroen.

Der nabeuh tangara; leut batoer.

„Djoeragan Lengser, aja tangara naon?”

„Timbalan pangoeloe tandang tjoeang ngahoeroe tjatjaran, geura naranggoengan obor, prasikepan tjekelan sewang-sewangan.”

Gebloes ka padaleman.

„Bagea noe tjalik.”

Terengteng moeatkeun sembah.

„Mama Lengser, koemaha, geus anggeus? Geura hatoeran ka mas kabeureuh Indradjaja.”

„Noen, goesti sembaheun, koering meudjeuhna miang.”

Rigeug noe angkat, broei noe rea, sadjongdjongan djoeg ka tjatjaran, der diseungeutan, morobot sada bitoeng kahoeroean. Der hoedjan, tinggeledoeg goegoerna, tingdjareded gelapna; ngahoeroe tjatjaran hoedjan bae, aran sibaha ka radja.

„Djoeragan Lengser, koemaha ieu loeangna ngahoeroe tjatjaran koedoe katiga.

»Mo, koerang piakaleun, nagara mah noe nioep, noe njongsongan, noe ngageberan, noe ngahihidan.”

Djegoer nioep, pes pareum pisan koe hoedjan.

„Koemaha, djoeragan Lengser, ari teu teurak dihoeroe?”

„Mo, koerang piakaleun da nagara noe lemboet dipaoetan noe gede diseredan, tjatang djodangan, noe pondok ponggokan, toenggoel raboetan, sakeudeung paragat anggeus. Prasikepan njieun saoeng tihang haoer hateup baloeboer, ari geus diboeat, teu oel ninggalkeun, geus pada ngalalening.” [ 202 ]„Batoer, tjoeang boebar, da geus parele.”

Rigeug Indradjaja noe rea ngiring.

Djoeg ka nagara, bloes ka padaleman, brak noe sila pinoeh saroang, bidak kaloearan boemi sewang-sewangan.

Mariksa Poerba rarang ka si-Lengser: „koemaha, Mama Lengser, ngahoeroe tjatjaran parele?”

„Geus parele, oetama pisan bari lega, dikira-kira pibiniheunana mana mahi toedjoeh bakoel, toedjoeh bodang.”

„Soekoer, Mama Lengser, koemaha noe oerang sisi Poerba sari noe boedak ketengan tea?”

„Noe oerang sisi bareto sabirit loetoeng, ajeuna loetoeng doea birit; ari njatjar tataekan bae.”

„Soekoer, toeloes kateukteuk adegan.”

Lengser keur meudjeuhna ngeureunan palaj.

Tjatoerkeun oerang sisi.

Nja soteh patimoe heuleut, tembong leuweung koe nagara, ngan ditembongkeun ka djalma saoerang ngan ka si-Lengser.

Tjatoerkeun Poerba sari.

Rek miheulaan timbang teu kapiheulaan.

Sipet ngahoeroe ka ditoe henteu koengsi poelang anting didjangdjian Kai Boedjangga.

Neda agoeng nja paraloen,
neda pandjang pangampoera,
ngoesik-ngoesik noe keur tjalik,
ngobah-ngobah noe keur tapa.

XL.

Tjatoerkeun di manggoeng, tjarita di kahjangan.

Soenan amboe teroes panon batan katja, balikeun pangawasana, tinggangkeun ka nagara katigana,

hoedjanna ka oerang sisi,
leutik henteu gede henteu,
ngarintjik sedeng meudjeuhna,
ngitoeng-ngitoeng sandi tahoen,
ngetang-ngetang sandi boelan,
neangan poë loenggoehing,
boemi koedoe manggih toempek,
poehoen tiïs perbawana.

Noe geulis Pohatji Wiroe manangga nabeuh kendangan manik kaboejoetan [ 203 ]tangara di kahjangan. Leut dewata opat poeloeh, boedjangga opat noe poerah poelang-anting, kokolot parapohatji, noe geulis Girang tjandoli.

„Indji, sia kieu dideukeutkeun tea mah, geus datang kongkonan si-Oetoen, geus moeles kana pangamboeng:

„djoengdjoengkeun seuweuna ratoe,
geura djajak seuweu radja,
geura pek pangmipoehoenkeun,
pada-pada mipoehoenkeun,
mangka nastiti tarapti,
ajana rengoe saeutik,
oelah arek ditoeloeskeun,
hamo taja beurang deui,
bisa njalindoengkeun semoe,
bisa njoesoempingkeun boedi,
koedoe diangir djeung mandi,
diboboreh koedoe poelang,
panganten parapohatji,
windoena miloe ka tahoen,
tahoenna miloe ka boelan,
boelanna miloe ka poë,
poëna miloe ka daoeh,
daoehna miloe ka saha.”

„Ari tatjan sakitoe, oelah wara toeroen binih noe sakieu moen tjoekoel ka toedjoeh pasir, kingkila djiad ti aing, pohatji opat poeloeh, dewata opat poeloeh, boedjangga opat geura taroeroen. Dewata djeung pohatji teroes djeung Kai Boedjangga djoengdjoeng seuweu ratoe, djajak poetra radja, geura toeroenan ka boeana pantjatengah, geura pangmipoehoenkeun.”

Indit tina pangtjalikan, loegaj tina pangtapaän; djoeg ka boeana pantjatengah ngeureunan palaj dina saoeng boeatan Kai Boedjangga.

Tjek pangiwa dewata Wiroe manangga, „geura dadaoet pakeun mipoehoen tamiang poegoer djeung seël, dadap djeung patjing; geus meudjeuhna, geura mipoehoen.”

Noe geulis Girang tjandoli prak mipoehoen, toeloej njieun paroepoejan, boel noe ngoekoes.

„Boel koekoes aing ka Sang Roemoehoen,

ka manggoeng ka Sang Roemoehoen,
ka Sanghjang Batara Goeroe,
ka handap ka Sang Noegraha,
ka Batara Naga radja,
ka Naga Rahjang niskala,
noe aja di paniïsan,
oelah hamo pangneroeskeun,

[[Category:]] [ 204 ]

koekoes aing menjan poetih,
ka Pohatji Dewi poetih,
mangkana teroes ka manggoeng,
ka manggoeng neda papajoeng,
kana Emas Pajoeng larang,
kami mihape tatanen,
ka Nini Bagawat Sangsri,
ka Aki Bagawat Sangsri,
nja beurangna nja peutingna.”

„Indji deudeuh.”

„Nji Pohatji Sanghjang seri,
geura emok mangka denok,
geura hedjo mangka lembok.”

„Nji Pohatji Roemoehmoej poetih, aran ing boemi,

geura renoeng siroeng boengoer,
ngarangkadak batan mandjah,
ngaranggekgek batan sereh,
asoep montok bidjil denok,
sia montok aing moekti,
anoe nandoeranan soekma,
anoe ditandoeran soekma,
nja dewata Seri nja aing,
atji koelitna di aing,
dewata eudjeung pohatji,
teroes djeung Kai Boedjangga,
ngaseukna opat kalima,
kalima dipipoehoenan,
binihna anoe samangkok,
soepaja moelang sabatok.”

Dewata, pohatji ngeureunan palaj dina saoeng boeatan Kai Boedjangga, ngoengkoeng tjaloeng teroes ka manggoeng.

Tjatoerkeun Sanghjang loetoeng.

„Soehoenan pamadjikan, amit, rek mipoehoen.”

„Oetoen, atoeh djeung si-teteh.”

„Montong, mo teu anggeus da ngan sabirit loetoeng.”

Malah dibahanan bibit-bibitan sarwa saese: djagong sadjantoeng, tjikoer saboekoer, djahe sarempang.

Leut ka hoema, kasampak dewata djeung pohatji teroes djeung Kai Boedjangga.

Tjek noe geulis Pohatji Girang tjandoli, kokolot parapohatji: „Oetoen, kami [ 205 ]rek amit balik.”

Wangsoelan loetoeng:

„ngoesik-ngoesik noe keur tjalik,
ngoboh-ngobah noe keur tapa,
menta pangampoera bae.”

„Oetoen, mo hedjo lalakonna, mo rambaj tjarita, moen teu koe amboe, koe sadoeloerna.”

Terengteng baralik ka sawarga loka manggoeng, ka boemina sewang-sewangan.

Tjag:

teundeun di handeuleum sieum,
toenda di handjoeang siang,
paranti njokot ninggalkeun.

XLI.

Tjatoerkeun di boeana pantjatengah.

Noe di nagara rek miheulaan, timbang kapiheulaan.

„Mama Lengser, geura koempoelkeun batoer djenoek, bala rea, geura miang ka hoema, geus meudjeuhna ngaseuk.”

Tjedok njembah, djoet toeroen.

Lengser der nabeuh tanggara, leut batoer djenoek daratang.

„Djoeragan Lengser, aja tangara naon?”

„Kieu, batoer, dikoempoelkeun tea mah timbalan pangoeloe tandang, geura miang ka hoema geus meudjeuhna ngaseuk.”

„Rampes, rampes.”

Bloes ka padaleman.

„Bagea noe tjalik.”

Terengteng moeatkeun sembah.

„Mama Lengser, geus langkep?”

„Langkep.”

„Geura hatoeran ka mas kabeureuh Indradjaja.”

Tjedok njembah, djoet toeroen.

Djoeg ka wewengkon Indradjaja.

„Bagea noe tjalik.”

Terengteng moeatkeun sembah.

„Goesti sembaheun, geura miang ka hoema, geus meudjeuhna ngaseuk.”

Rigeug Indradjaja angkat djeung balana kabeh.

Datang ka hoema, kasampak katiga; ngadjentrong-djentrong ngareuak bareulah, montjor-montjor hoeloe.

Tjag, tjig, tjeg dadahoet pikeun mipoehoenan; tjeb mipoehoen, teu koengsi ngoekoes-ngoekoes atjan. Tamba henteu teuing, top njokot aseuk, der boemi [ 206 ]ditjotjogan; aseuk ngadjeboeg boemi, meledoeg.

„Goesti sembaheun koering, boemi ditjotjogan henteu teurak.”

Indradjaja ngawoerkeun bae, geledeg angin ngabantoean; tjoekoel binih katoedjoeh pasir, taneuh beulah geus datar pinoeh koe binih, breg tikoekoer saboengkoel, piït sapasir, bondol sabodjong.

„Itoe, Lengser, nahaon, tikoekoer toenggoe, bondol mondokan, piït meutingan; naha, Lengser, toengkoel tanggah?”

„Mapatkeun djampe, goesti.”

„Bala dewek, toeggoe hoema,
toenggoel djeungdjing mangka loehoer,
pikeunna tikoekoer toenggoe,
kihiang keur naga mojan.”

Geus parele, rigeug Indradjaja angkat katoet djeung balana sakabeh.

Djoeg ka nagara, gebloes ka padaleman sila pinoeh saroang, bidak kaloearan boemina sewang-sewangan.

„Mama Lengser, geus parele ngaseuk teh?”

„Pangoeloe tandang, geus parele, hoema oetama pisan, binihna toedjoeh bakoel, toedjoeh teleboeg, rek meh koerang binih, sakitna henteu koerang, sedeng meudjeuhna.”

„Koemaha hoema oerang sisi poetri boengsoe?”

„Pangoeloe tandang, bareto sakitoe, ajeuna sakitoe; bareto loetoeng doea birit, ajeuna loetoeng doea birit; ari njatjar tataekan bae wantoe loetoeng.”

Tjag:

teundeun di handeuleum sieum,
toenda di handjoeang siang,
paranti njokot ninggalkeun.

XLII.

Neda agoeng nja paraloen,

neda pandjang pangampoera,
ngoesik-ngoesik noe keur tjalik,
ngobah-ngobah noe keur tapa.

Tjatoerkeun di manggoeng, tjarita di kahjangan.

Soenan amboe teroes panon batan katja katingali salawasna, nagara djeung oerang sisi geus parele ngaseukna.

Saoer Soenan amboe ka noe geulis Girang tjandoli, kokolot parapohatji, tjandoli di kahjangan: „Indji, geura toeroen ka boeana pantjatengah pangasoehkeun hoema si-Oetoen.”

Indit ti pangtjalikan, loegaj tina patapaan, djoeg ka boeana pantjatengah.

Barang datang, ngeureunan palaj dina saoeng boeatan Kai Boedjangga. [ 207 ]Ngoengkoeng tjatjaloengan teroes ka manggoeng kabogoh parapohatji.

Toeloej djoet toeroen ti saoeng.

Djoeg ka pipoehoenan: „Indji deudeuh,

„oelah geder oelah reuas,
geura pasti nja ngadjadi,
Sang Pohatji mroehmoej poetih,
nja eta ngaran ing boemi.
Sang Pohatji teroes rarang,
aran pare keur soemihoeng,
Sang Pohatji rambat rarang,
ngaran pare bidjil akar.

„Liwat ti bidjil akarna, tepi datang ka djoemaroem:

„Sang Pohatji lentjop herang,
ngaran pare keur djoemaroem,
tepi datang ka toemoemboeh,
Sang Pohatji lentjop hoerip,
ngaran pare keur toemoemboeh,
poë deui pangling deui,
tepi datang ka tjoemanggah,
Sang Pohatji lenggang herang,
ngaran pare keur tjoemanggah.”

„Liwat ti tjoemanggah doea daoen ka tiloe poetjoek, medot mentol kaiboenan:

„lain mendot mentol ka iboen,
dewata ajoen-ajoenan,
lain dewata ajoen-ajoen,
asoeh ing poetjoek ing iboen,
Sang Pohatji lenggok maja,
ngaran pare keur koemala.”

„Liwat ti koemala tepi datang ka njeuweuna:

„Sang Pohatji pentjar hoerip,
noe miseuweu memeh reuneuh,
noe seda sindjang lakian,
ngaran pare eukeur njeuweu.”

„Liwat ti njeuweuna tepi datang ka mapak daoen:

„gelarna keur reuneuh laki,
Sang Pohatji naga gana,
ngaran pare reuneuh laki.

„Liwat ti reuneuh laki, tepi datang ka nerosna:

Sang Pohatji naga gini,
ngaran pare keur koemisi.

„Liwat ti koemisi tepi datang ka beukahna:

„Liwat ti beukahna tepi datang ka repat: [ 208 ]

Sang Pohatji dajang gana.

„Liwat ti repat datang ka toengkoel oemeusi:

Sang Pohatji dajang gini,
asoehan Teroesna wati,
nja pare toengkoel angeusi,
wawajangan Poerba sari.

„Liwat ti toengkoel oemeusi tepi datang ka beuneur hedjo:

pangraoenna beuneur hedjo,
daoen semboeng reudjeung hela,
daoen hela kembang awi,
daoen semboeng mangka moeloes,
kembang awi mangka hoerip,
daoen hela mangka wera,
kembang awi mangka hoerip,
geura beuntjing batan keusik,
geura beuneur batan beunjeur,
geura teuas ti haroepat,
Sang Pohatji tendjo maja,
ngaran pare beuneur hedjo.

„Liwat ti beuneur hedjo nepi datang ka beungbeurat sangga:

Pohatji pangdoerat sari,
ngaran pare beurat sangga.

XLIII.

Tjatoerkeun Sanghjang loetoeng.

Rek maling-maling ngalanglang hoema ti Poerba sari. Los ka leuweung, bjoer raksoekan dilaän, prak ngadapang di lawang saoeng; rek moedji pare sangga.

Poedjina Goeroe Minda:

„riring-riring rarang-rarang,
Seri koening soenan rarang,
Sang Pohatji mangprang-mengpreng,
Sang Pohatji halilingan,
Sang Pohatji hideung geulis,
ngaranna sia di goenoeng,
goenoengna di kahjangan,
di kahjangan goenoeng remoek,
remoek boekit pangemasan,
neda diajap-ajapan,
neda diaroeb-aroeban,
saking warna di sagara,
nja halis mihidji kasih,

[ 209 ]

mangka asih ka salaki,
mangka asih ka awak ing,
awak ing ramboet sadana.”

Sanggeus moedji Goeroe Minda Kahjangan, dianggo deui raksoekanana, djanggelek miroepa loetoeng. Toeloej ti pihoemaan, djoeg balik ka padaleman; tas maling ngalanglang hoema, tapakoer dina bale kantjana.

Keur meudjeuh ngeureunan palaj.

XLIV.

Tjatoerkeun di pihoemaän.

Noe geulis Pohatji Girang tjandoli, kokolot parapohatji, tjandoli di kahjangan, keur meudjeuh ngeureunan palaj.

Di pihoemaän hoedjanna meudjeuhna njigeug, halodo kasorenakeun, sirilik angin mamareng, tetenger ngonengkeun pare.

„Indji deudeuh:

Nji Pohatji Sanghjang Seri,
oelah geder oelah reuas,
sedjen deui noe ngasoehan,
Sang Pohaiji lenggok koening,
ngaran pare keur konengna.”

Terengteng balik Pohatji Girang tjandoli ka sawargaloka manggoeng.

Tjag:

teundeun di handeuleum sieum,
toenda di handjoeang siang,
paranti njokot ninggalkeun.

XLV.

Tjatoerkeun di manggoeng, tjarita di kahjangan,

Saoer Soenan amboe: „koemaha, indji, geus parele ngasoehan?”

„Geus parele.”

„Soekoer.”

Pangiwa dewata Wiroe manangga nabeuh kendangan manik kaboejoetan, tangara di kahjangan.”

Leut dewata opat poeloeh, pohatji opat poeloeh, boedjangga opat noe poerah poelang-anting.

Toeloej ngitoeng-ngitoeng sandi tahoen, ngetang-ngetang sandi boelan, neangan patitis gelarna di poë soekla.

„Indji, sia dideukeutkeun tea mah, noe geulis Girang tjandoli, kokolot parapohatji, geura djoengdjoengkeun seuweu ratoe, geura djajak poetra radja, geura [ 210 ]pangnoeroenkeun njawenan, rek mapag naga koedoe saider ing naga; pada-pada pangnoeroenkeun mangka nastiti tarapti, diangir mandi, diminjak aja rengoe saeutik, oelah ditoeloejkeun, koedoe njalindoengkeun semoe, bisa njoesoempingkeun, koedoe poelang papanganten kala poë harita.”

„Tarimakeun parapohatji meunang ngitoeng sandi tahoen, meunang ngetang sandi boelan. Windoe miloe ka tahoen, tahoen ka boelan, boelan ka poë, poë ka daoeh, daoeh ka saha, daoeh ka oerang: pikir opat djadi doea, pikir doea djadi hidji sarta tatjan sakitoe, oelah waka toeroen, ari geus kitoe teroes djeung parapohatji. Ari geus kitoe mah, geura toeroenan dewata reudjeung parapohatji, djeung boedjangga, toeroenan di poë boeddha, mangka beunang diandeulkeun.”

Toeloej taroeroen dewata reudjeung parapohatji, t”roes djeung paraboedjangga.

Sanggeus toeroen, djoeg ka boeana pantjatengah ka pihoemaan Poerba sari.

Noe geulis Girang tjandoli toeloej dadahoet keur njawenan, soelangkar reudjeung simpeureum,

hoeöet boeroek ese kapas,
tjaroeloek djeung daoen kaoeng,
katoet djeung oërna pisan,
miniiti arek njawenan,
mimiti njangreudanana,
tjanggreud hareup mangka sieup,
dibeulitan koe pamilih,
toeloej ngoerilingan pisan,
ngoeriling ider ing naga,
neundeunan esena kapas,
hoeöet boeroek djeung tjaroeloek,
daoen kaoeng oër pisan,

„Pohatji Sang Kama seda,
Pohatji Sang Kama sakti,
oelah hamo pangngoempoelkeun,
oelah hamo mangpoeloengkeun.”

„Si-indji, Sanghjang Asih, bisi katinggaleun sarintji saese:

„ditempoehkeun ka noe ngoempoel,
moengpoeloeng ka lemboer loeöek,
margana sarta ti lemah,
ngoelina ngaranna tengah,
hoemana atji koelina,
di aing enggeus parele.”

Njawenan reup peuting, braj beurang, datang ka poë patitis, gelaran di poe raspati, toeloej noeroenan; prak njieun paroepoejan.

„Boel koekoes aing ka manggoeng,
ka manggoeng ka Sang Roemoehoen,

[ 211 ]

ka Sanghjang Batara Goeroe,
ka handap ka Sang Noegraha,
ka Batara Naga radja,
noe aja di paniïsan,
moela-moela ing tjandana,
ka Basoeka ka Basoeki;
oelah hamo pangneroeskeun,
koekoes aing menjan poetih,
ka Pohatji dewi poetih,
mangkana teroes ka manggoeng,
ka manggoeng neda papajoeng,
kana emas pajoeng larang,
kami rek ngala pihape,
arek mihape tatanen,
ka Nini Bagawat Sangsri,
ka Aki Bagawat Sangsri,
noe ti kidoel eggeus metoe,
noe ti koelon geus ngadago,
noe ti kaler geus ngarendeng,
ti wetan enggeus ngadjadjar.

Di toenggoel geulis, di tangkal asih, misaloempit gading, mitangkal emas:

midaoen salaka ngora,
miboeah emas ranggeujan,
poeah wela, poeah weloe,
Sang Pohatji reka maja,
awak ing noe mipit soekma,
noe dipipit soekmana Sri,
nja aing atji koelina,
aing lagajang-lagajang

„Indji deudeuh, nja di dieu pigeusaneun sia, oelin di ,pohatji boekit omas’ aran pipoehoenan.”

Toeloej ngala poë pisan,
toeloej miboeatan pisan,
tatjan ngempol geus teu mahi,
lahanna toeloej ngadadak,
toeloej mebekan ka sisi,
toeloej bae dikempolkeun,
toemoeloej ngoempoelkeun pisan,
Sang Pohatji troes patala,
Pohatji reka patani,
kakoempoelkeun mingpoeloengkeun,
lemboer loeöek Margadanti,

[ 212 ]

ka lemah koelitna atji,
njata koelitna di aing,
toempoekan sedeng meudjeuhna,
sangkilang mebek ka sisi.

Sanghjang loetoeng toeloej ka leuweung, kasampak geus ngaderak dewata djeung pohatji troes djeung Kai Boedjangga.

„Oetoen, kami rek amit balik ajeuna, da geus parele dewata djeung pohatji, kami rek amit balik.”

„Owah, ngoesik-ngoesik noe keur tjalik,

ngobah-ngobah noe keur tapa,
neda pangampoera bae.”

Terengteng balik ka sawarga loka manggoeng.

Tjek saoer Soenan amboe: „geus parele pagawean si-Oetoen?”

„Geus parele diboeatna, kari noempoek moë bae.”

XLV.a

Tjatoerkeun di boeana pantja tengah.

Kari noempoek moë bae. Datang ka parele doea poë, tiloe poë, datang ka opat poë mimiti rek meresan. Sanghjang loetoeng rek maling-maling meresan ti Poerba sari. Los ka leuweung, bjoer raksoekan dilaän, prak ngadapang di lawang saoeng, rek moedji pare beungbeurat sangga.

Poedjina Goeroe Minda:

„Indji deudeuh:

Nji Pohatji Sanghjang Sri,
geura singit nja dikendit,
geura beres mangka roës,
geura papak mangka moendak,
dipoelas koe ,naga poeket,’
nja eta ngaran ing tapih,
nja noe meres nja soekmana,
nja noe diberes soekmana,
atji koelitna nja aing.”

Geus dipoë beunang meres, toeloej digeugeus:

„Amboe Pohatji Sanghjang Sri,
geura njamping soetra poetih,
bahaneun loenggoeh ka bagoes,
bahaneun loemende kasep,
Sang Pohatji doengkoek poetih,
kieu ngaran lalakina,

[ 213 ]

noe poetih kasep sorangan,
geura singit samping poetih,
bahaneun loenggoeh ka ajoe,
bahaneun linggih ka geulis,
Sang Pohatji doengkoek larang,
noe larang geulis sorangan,
kieu ngaran awewena.”

Geus parele ngageugeus amboe djeung sakabehna.

XLVI.

Tjatoerkeun di manggoeng, katjarita di kahjangan.

Soenan amboe teroes panon batan katja katingali salawasna, geus parele ngageugeus amboe djeung sakabehna.

Saoer Soenan amboe: „Kai Boedjangga toea, loeloegoe ing boedjangga, geura toeroenkeun piwadaheunana.”

Satoedoeh metoe, sakedap netra, sadjiadna tinoeroetan sakersana tjatjap bae. Ti loehoer lemboet datang ka handap badag; tes, djleg leuit toedjoeh ngabandoeng, tatjan ditembongkeun ka Poerba sari.

„Ngitoeng-ngitoeng sandi tahoen,
ngetang-ngetang sandi boelan,
neangan poë panganten,
gdarna di poë soma,
toeloejna prak dikoekoesan,
rek ngadjajak amboe pare,
ditjokot ti paboearan,
toeloejna dikoerilingan,
Sang Pohatji doengkoek poetih,

hajoe moelih!

Sang Pohatji doengkoek larang,

hajoe poelang!

da geus datang ka mangsana,

poma sarintji saese,
oelah arek katinggaleun.”

Datang ka karang leuit dikoerilingkeun, datang ka patepoeng gelang: „Sang Pohatji doengkoek poetih, Sang Pohatji doengkoek larang, tjoeang ngeureunan palaj di Pohatji andjoeng rarang, ngaran karang leuitna.”

„Sang Pohatji doengkoek poetih,

geura linggih,

Sang Pohatji doengkoek rarang,

geura tjalik,

di Pohatji gedong manik tampa emas.”
[ 214 ]

Geura woewoeh mangka toewoeh,
geura pepek mangka langgeng,
anoe netepkeun soekmana,
noe ditetepkeun soekmana,
pohatji koelitna aing.”

Neut geura baralikan datang lalaoenan si-indji bisi kageteun.

Loenta baralikan, datang ka daoehna ka karang leuit noe ngaloeng maneh bae ngentepkeun maneh.

Enggeus opat pasir kari tiloe pasir, doea noe geura baralik deui.

Neut dibaralikan datang ka karang leuit ngaloeng manehna deui bae ngentepkeun manehna.

Sakeudeung paragat anggeus; sarintji saese taja katinggaleunana, tjatjap ka soehoenan, teu montjor meong-meong atjan.

Tjatoerkeun pangiring boekti.

Pangnjiptakeun wawadahan, sabrang, djagong katoet hiris, koekoek, waloeh sakabehna.

Neut, geura baralikan, datang lalaoenan, si-indji bisi kageteun. Geus boekti djeung pangiringna? Ti heula pangeusining goah, said, njiroe, boboko, ajakan soemboel, tetenong, seëng, aseupan, daloeng, pabeasan pandeurina katoet djeung pakara ninoen sakabeh; anggeus, geura baralikan, datang lalaoenan, si-indji bisi kageteun.

XLVII.

Tjatoerkeun Kai Boedjangga.

Kai Boedjangga tas ngopenan pare di pihoemaän kagoengan Mas Poerba sari.

Djoeg balik ka padaleman poetri boengsoe, ser njampeurkeun loetoengna.

„Pedah dipertjaja nganjahokeun pihoemaän, ngadjoengdjoengkeun Oetoen; geus parele, kami arek amit balik.”

„Ngoesik-ngoesik noe keur tjalik,
ngobah-ngobah noe keur tapa,
neda pangampoera bae.”

„Oetoen, oelah rea kasaoeran, mo hedjo lalakon, mo rambaj tjaritana, moen teu koe amboe koe sadoeloerna.”

Terengteng balik boedjangga ka sawarga loka manggoeng, boes ka panoenggoean, ka patapaan.

Tjek Soenan amboe: „koemaha, ngadjoengdjoengkeun seuweu ratoe ngadjajak poetra radja katanian si-indji?”

„Parele.”

„Soekoer, Ki Boedjangga.” [ 215 ]Keur meudjeuh ngeureunan palaj.

Tjatoerkeun di boeana pantjatengah.

Poetri boengsoe leuit toedjoeh ngabandoeng geus kanjahoan, dikarang bae sakoer pangiring boekti, geus ngoendoeng-ngoendoeng sasoegrining pangeusi goah, geus pepek kabeh tjiptana Kai Boedjangga sarta paradewata.

Reup peuting Poerba sari sare tibra pisan, satengah disirep koe boedjangna loetoeng, rek ditoeroenan piwoeroek.

XLVIII.

Neda agoeng nja paraloen,
neda pandjang pangampoera,
rek ngoesik-ngoesik noe keur tjalik,
rek ngobah-ngobah noe keur tapa.

Tjatoerkeun di manggoeng, tjarita di kahjangan.

Soenan amboe teroes panon batan katja katingali salawasna, geus parele ngageugeus amboe djeung sakabehna.

Indit tina pangtjalikan, loegaj tina patapaan. Sakedap netra, djoeg ka boeana pantjatengah, Poerba sari kasampak keur sare tibra. Ditoeroenan koe Soenan amboe tengah peuting: rek tjitjing di toendjangeun koe si-indji bisi kadoepak, si-indji bisi tjilaka; tjitjing digigireun koe si-indji bisi kagedoeg, si-indji bisi boentoeng; toeloej tjitjing di siraheunana rek ngawoeroek di pangimpian.

„Indji deudeuh, reungeukeun talatah amboe, geura tarik nja impian. Diwoeroek soteh sia lajaran, amboe mah teu boga djampe ngawoeroek soteh pamake, indji, tjatjap ing tatanen.”

„Karang leuit oenggal poë soekla disapoean, bilik lepit ramatan alaän roeedeun parapohatji. Leuitna aja ngaranna Pohatji gedong manik tampa emas:

tihang tengah: Pohatji naga langgeng,
pananggeujna: Pohatji tanggeujan djati,
bilikna: Pohatji dingdingan djati,
pantona: Pohatji ineban djati,
sipandakna: Pohatji adegan djati,
taradjena: Pohatji rantajan djati.”

„Indji deudeuh, reungeukeun talatah amboe, isoekan djaganing pageto lamoen dek anak-anak.”

„Oenggah leuit boedak tjeurik tjombo heula, teu beunang ditjombo patjoean digitik, anggoer dibawa, tarimana parapohatji ka kami-kami koe eman geuning anakna digitik.”

„Rek oenggah leuit toedjoeh lengkah mepet napas, soekoe katoehoe ti heula; rek nanggeuhkeun taradje, hajam kokotak gebahkeun, said nangkarak tangkoebkeun; [ 216 ]mantjatna kana taradje, soekoe katoehoe ti heula.”

„Braj moekakeun pantona barang mantjat:
„Indji deudeuh,

Nji Pohatji Sanghjang Sri,
tjoendoek amboe datang ajah,
djaridji anoe nanghikeun,
indoeng leungeun noe netelkeun,
digoesoer mangkana woewoeh,
dikandar mangkana nambah,
djajak doea datang tiloe,
djajak tiloe datang opat,
djajak opat datang lima,
djajak lima djol saladjer,
loemadak arek ngadjajak,
lamoen opat opat sangga,
lamoen doea doea sangga,
tjatjap ing tas oenggah leuit.”

„Loemadak rek noetoe patjoean rek noetoe sore.

„Oelah rek digeloeng djoetjoeng, nja samping djangkoeng ka lisoeng, kasieun parapohatji.”

„Noetoe toedjoeh ketoek mepet napas, oelah wara ngendor, kageteun parapohatji.”

„Oelah rek ngetroekeun biwir boboko dina lisoeng, kasieun parapohatji.”

„Oelah noenda beas dina lisoeng, rarangan parapohatji.”

„Oelah rek nabeuhan lisoeng, rarangan amboe.”

„Lisoengna Pohatji sarowong djati, hoeloena Pohatji adegan djati.”

„Mangkoe beas entas noetoe,
oelah rek molongo panto,
nja eta rarangan amboe,
ari geus datang ka imah,
beas geura boel koekoesan,
rek ngadioekkeun pohatji,
Nji Pohatji Sanghjang Sri,
geura tjalik mangka singgih,
geura woewoeh mangka toewoeh,
geura pepek mangka langgeng,
di Pohatji gedong larang,
ngaran pabeasanana.

„Njioekna amboe mah djangdjawokan bae:

„seok denok langgeng pasang,
Sang Pohatji mana reka,
noe tani sadjero beas,
enja tarima njioekan,

[ 217 ]

nja keusik sisi basisir,
orot tjotjokotan aing,
moen henteu mah henteu bae.”

„Njomot tina isikan kana pabeasan, sok noe tetel sok noe kandel, sarerea noe nambahan atji koelitna di aing.”

„Tjatjaping njioek beas patjoean ngisikan memeh mandi, ari ngisikan memeh mandi pangatjian leok palid, mana koedoe geus mandi; ari geus mandi kabawa deui ka imah.”

„Datang ka imah miroen seuneu, oelah sok boeda-boedi, dipatimoekeun teu geura teurak, los leumpang, bisa bidjil semoe hoeroeng, ari datang sedek teurak.”

„Soeloehna aja ngaranna: Pohatji roentoejan djati,

seuneuna: Pohatji lenjap herang,
parakona: Pohatji leukeuran djati,
hawoena: Pohatji doengkoekan djati,
seëngna: Pohatji danoe mawoe,
aseupanana: Pohatji koekoesan djati,
doelangna: Pohatji talaga djati,
toeroeb doelangna: Pohatji pamajoeng sari,
ari kedjona Pohatji djoengdjoengan sari.”

„Tjatjap ing imah-imah, patjoean ngeboetkeun samping banget teuing, oelah rek mebekkeun daoen di goah matak kasieun parapohatji.”

„Isoekan djaganing pageto, loemadak anak-anak boedak tjeurik, patjoean oelah dipanggebragkeun sare, oelah ngagitik boedak koe samping koe badjoe.”

„Tjatjap ing tatanen, ditanja koe pada kantja, oelah rek madjar leuih, nja eta rarangan amboe.”

„Doemadak rek molah:

kapas aja ngarana Pohatji oelesan djati,
hindesanana: Pohatji gilingan djati,
petengna: Pohatji palengkoeng djati,
tjetikna: Pohatji kaitan djati."

„Meunang meteng: Pohatji sang tjemoet poetih.”

„Meunang ngagelenganana: Pohatji sang lempaj poetih,

kintjirna: Pohatji penitan djati,
kisi kosongna: Pohatji salongsong gini.”

„Geura gilig djadi hidji,

diïring koe Banaspati,
eusi-eusian Pohatji,
Pohatji gorolong djati,
nja dingaran lawajanna,
Pohatji sampajan omas.”

„Neundeun kanteh meunang mendat,

Pohatji ringkdan djati,

[ 218 ]

nja di dieu geusan sia,
betah di pandita sia.”

„Pohatji maja poetih, dewata kanteh bodas,

Pohatji maja koening, pangatjian kanteh beureum,
Pohatji irengan djati, pangatjian kanteh hideung,
Pohatji naga paneteg, pangatjian pranti njitak,
Pohatji lokatan djati, ngaran sikatna,
Pohatji ideran boeana, ngaran oendarna,
Pohatji naga pamoengkes, pangatjian koelakanana,
Pohatji leusan djati, ngaran paletna,
Pohatji hambalan djati, ngaran pihaneanana.”

„Oelah rek noenda hasiwoeng sapotong kasieun parapohatji, rarangan amboe. Djeung deui, bangga tapana, lain tapa koe teu madang, oelah madjar: tjangkeul, sangeuk, geus teu radjeun sok tinggalkeun, geus radjeun, top deui njokot, ngan sakitoe tapana.”

„Gedoganana: Pohatji adegan djati,

tegelna: Pohatji rangsangan djati,
galegerna: Pohatji gereleng herang,
karapna: Pohatji rantajan djati,
barerana: Pohatji paneteg djati,
limboehanna: Pohatji goelingan djati,
hapitna: Pohatji inditan djati,
toropongna: Pohatji rongsongan djati,
tjaorna: Pohatji lajaran djati,
soembina: Pohatji pingitan djati,
soerina: Pohatji ringgit maja.”

„Indji deudeuh, reungeukeun talatah amboe, isoek djaganing pageto tataning noe imah-imah:

kaseuri datang ti tjai,
kaimoet datang ti lisoeng,
kasomeah ka pada djalma,
parek redjeki djaoeh balai."

„Sakitoe-kitoena.”

„Soenan amboe amit balik?”

Terengteng datang ka sawargaloka manggoeng, bloes ka panoenggoean, blas ka patapaan; keur meudjeuh ngeureunan palaj.

Braj beurang di boeana pantjatengah, koelisik poetri noe oesik, kodjengkang poetri noe hoedang; reg ngahoeleng, ngadaweung ngaboentel tineung.

„Soehoenan pamadjikan, reuas, ngahoeleng djiga noe poendoeng?”

„Lain poendoeng, ras ka impian.”

„Ngimpi naon?” [ 219 ]„Ngimpi diwoeroek tingkah pari-polah, pantrang, pamalina, paratimpoeh imah-imah.”

„Timoe?”

„Timoe”

„Soekoer moen timoe mah, nja eta anoe hade tina pangimpian.”

„Pake hoelang-hoeleng tea mah deungdeuleuëun keneh koe geulisna, sangkilang dina pangimpian.”

Loetoeng mesem teu wangsoelan.

Soegih moekti rea boekti,
beurat beunghar rea banda,
harita tjan boga bala.

Tjag:

teundeun di handeuleum sieum,

toenda di handjoeang siang,
paranti njokot ninggalkeun.

XLIX.

Tjatoerkeun di nagara.

Noe goreng boedi ti leuleutik,
goreng toeah ti boeboedak,
oerat ngentjeng dina tarang,
pangaroeh djelema bedang,
taja batan Poerba rarang.

Rek miheulaan timbang kapiheulaan.

„Mama Lengser, geura njieun leuit, bisi kapiheulaan.”

Noen, pangoeloe tandang, soemangga.”

Tjedok njembah; indit ngoesap birit, angkat ngoesap sindjang.

Djoeg ka aloen-aloen, top njokot pamoekoel bende, der nabeuh tangara.

Leut ti kidoel tjoekoel, ti kaler leber, ti koeion metonan, ti wetan daratang.

„Djoeragan Lengser," tjek kokolot nagara orokaja gantjang nanja, „tangara naon?”

„Timbalan pangoeloe tandang dikoempoelkeun batoer djenoek, bala rea; tjoeang dirempoeg njieun leuit, tihang tjagak, hateup silangkob. Kolong leuitna oelah teoh teuing, tiap meunang njara, meunang ninoen; sakeudeung paragat anggeus.”

„Rampes, rampes.”

Boes deui ka padaleman.

„Bagea noe tjalik.”

Terengteng moeatkeun sembah. [ 220 ]„Djisim koering dikarsakeun njieun leuit; geus parele.”

„Geus parele, Mama Lengser, geura hatoeran ka mas kabeureuh Indradjaja.”

„Toeang, koering teu lambat ngadeuheusan, amit indit?”

Tjedok njembah, djoet toeroen.

Bias ka pangtjalikan Indradjaja.

„Bagea noe tjalik.”

Terengteng moeatkeun sembah.

„Noen, goesti sembaheun, geus meudjeuhna, miang noeroenan.”

„Rampes djeung si-dewek.”

„Rigeug noe angkat miang: bral koering pandeuri, koering ngiring sakabeh; sadjongdjongan djoeg ka pihoemaan.”

Tatanen Indradjaja ajeuh reana, ajeuh neangan barajana tangkal perang, boeah gambrang tatanen Poerba rarang.

Mana tatanen teu bagdja aran sibaha ka radja, oelah teu tarapti teu ngoekoes-ngoekoes atjan.

Lengser noe ngadjoengdjoengkeun: „goesti sembaheun, koemaha pihadeanana?”

Wangsoel Indradjaja: „geura aritan djeung djaramina bae.”

Berebet pada ngararitan djeung djaramina, ngakoet sakalian.

Tjek si-Lengser: „mo miloe ngakoet, keur masinikeun noe diboeat, bangkala ngakoet mihaloe djeung rantjatanana. Bias noe ngakoet datang ka karang leuit, gebloeg dialoeng djeung rantjatanana; prak kasimpak salajan, ka djero salajan, ambrih pinoeh katembong.

L.

Tjatoerkeun deui di hoema.

Toengkoel oemeusi, beuneur hedjo, noe boeroekeun noe meudjeuhna; taja noe ditinggal kaparentah si-Lengser.

Indradjaja teu njaho ditatanen, noeroetkeun Lengser bae.

Lengser noe ngadjoengdjoengkeun sakeudeung paragat anggeus, diakoet djeung djaramina, leuitna gila koe anggon kagoenganana Poerba rarang katoet djeung pangiringna pisan. Koekoek, waloeh djeung roengkoenna, katjang, roaj djeung toeroesna, sabrang, terong djeung dapoeranana, brek dikaleuitkeun; sapangiring boekti sapangeusining hoema, taja noe ditinggalkeun tatanenna Indradjaja.

„Lengser noe didjoengdjoengkeun geus ngalenang-ngalening.”

„Noen, goesti sembaheun, geus parele tatanen oerang.”

Rigeug Indradjaja, bral koering ngiring pandeuri bala sakabeh.

Sadjongdjongan, djoeg ka nagara, bloes ka padaleman, prak sila pinoeh saroang bidak kaloearan boemi sewang-sewangan.

„Lengser geus parele masinikeun bala.”

Gebloes ka padaleman Poerba rarang.

„Djisim koering amit hatoer, toeang koering dipiwarang nganjahokeun tatanen [ 221 ]pangoeloe tandang, nja geus parele.”

„Koemaha tatanenna oerang sisi, noe Poerba sari, djeung noe oerang?”

„Biheung ngadjadi, biheung henteu.”

„Noe oerang sisi mah hoemana sabirit loetoeng, pakarangna koedjang boentoeng:

pake njatjar pake ngored,
da henteu boga pakarang,
pakarang pamahan oerang,
waktoe boengsoena diboeang.”

„Soekoer, Mama Lengser, toeloes kateukteuk tilas adeganana djeung boedjangna loetoeng?”

Enja toeloes.”

„Soekoer, Mama Lengser, meureun geus diboeat. Mama Lengser, pariksakeun bae ka pipir goenoeng, saroea henteuna djeung noe oerang, leuit katoet eusina geus karoehan. Bari merih pati torta gawe pangeunah-geunah olahan, sarta parea-rea samping, papandjang-pandjang kasang.”

„Soemoehoen darma panjaoer, tarima ti pangandika, djisim koering amit moendoer, teu lambat ngadeuheusan.”

Tjedok njembah, indit ngoesap birit, angkat ngoesap sindjang, bisi kawiwirangan keur ngawoela.

Djoet toeroen:

katjatjang kolear angkat,
memeh angkat keupat heula,
bisi poegag nja ngalangkah,
metoe lawang mandjing lawang,
metoe di lawang pingpitoe,
datang ka lawang pingsanga,
dangdeung ka paseban ageung,
djoeg asoep ka aloen-aloen,
bias datang ka lawang loear,
medal di lawang saketeng,
koelantoeng toeroet loeloeroeng,
loeloeroeng tiloe ngabandoeng,
kaopat noe keur disorang,
kalima heuleut-heuleutan.

Djoeg ka pipir goenoeng, bias ka padaleman.

„Da halal, noen toeang, koering amit ngadeuheusan, noe kagoengan padaleman aja tjalik?”

„Aeh, koetan Mama Lengser, sok karoenja teuing, moen beurang teu loepoet datang, moen isoek teu loepoet tjoendoek. Mama lengser, rampes, tjalik.”

„Bagea noe tjalik.”

Parapat moeatkeun sembah. [ 222 ]„Mama Lengser,” orokaja gantjang nanja, „reuas pabaoer djeung sieun, teu dihatoeranan lemareun djiga kitoe geura, teu pindo gawe geurana mah. Geura, rampes pariksakeun, Mama Lengser, na tjoendoek dipioetoes, na datang dipiwarang, na kita niat sorangan. Noen, rampes pikonokeun, soemangga pikersaeun.”

„Noen, ratoe emas, tjoendoek dipioetoes, datang dipiwarang, ngemban pangandika ti nagara miwah ka toeang karsa, dipiwarang mariksakeun lakoening leuit, anggona djeung hanteuna pasti djeung eusina, saroea henteuna djeung noe kami?”

„Pasti ti mendi, oetama ti mana da boeboeatan loetoeng boh boeatan djalma; amit mariksakeun bae da teu dirarangkeun.”

Tjedok njembah, djoet toeroen.

Koelantoeng dina karang leuit toedjoeh ngabandoeng dipariksakeun, dikaloehoerkeun dikateohkeun: ,apan boeatan loetoeng, ning eta hade ti batan boeatan djalma.’

Orokaja dilongok lawang leuitna bisina eusina djarami: ,batan kami tjatjap eusina ka soehoenan, teu montjor meong-meong atjan.’

,Djeung deui pare roepana aloes, dingarankeun pare aloes, geugeusan gila koe teges, djeung deui pare eusian, bisa temen tatanen loetoeng teh.’

Toetas pariksa, bias ka padaleman ka hareupeun Poerba sari.

„Bagea noe tjalik.”

Terengteng moeatkeun sembah.

„Mama Lengser, koemaha noe kami djeung noe teteh?”

„Boeatan loetoeng ning eta leuit toedjoeh ngabandoeng eusina tjatjap ka soehoenan djeung deui pare aloes.”

„Koemaha dingarankeun pare aloes?”

„Pare eusian, bangkala pare nja eusian.”

„Koemaha toeang kagoengan si-teteh di nagara?”

„Ratoe emas, kagoengan toeang raka dihatoerkeunana anggon, ka rama teh djiga ranggon, dihatoerkeun pasti eusina djarami, toewoeh, koekoek, waloeh djeung roengkoenna, katjang, roaj djeung toeroesna, sabrang, terong djeung tangkalna, sapangeusining hoema sakabeh diasoepkeun kana leuit.”

„Djeung deui, ratoe emas, langkoeng ti dinja diperih pati torta gawe, pangeunah-ngeunah olahan, parea-rea samping, papandjang-pandjang kasang; lamoen teu roepa, diteukteuk beuheung tilas adegan katoet djeung boedjangna loetoeng; kitoe ge tjek timbalan.”

Poerba sari regoek tjeurik.

„Mama Lengser, oendoer, basa boedak keneh. Teu diwoeroek, dipitoetoeran koe teteh, samping ti mendi, kasang ti mana rampes, njerahkeun beuheung teukteukeun, tilas adegan; lega beurang, lega peuting patina si-adi da teu bisa njieun kasang njieun samping.”

„Teu kangkat djisim koering ngakampoeng ratoe mo bisa balik, tatjan meunang wekasan.”

Poerba sari dengdek ka boedjangna loetoeng.

„Oetoen, geura oendoer: [ 223 ]

geura oendoer peungpeung djaoeh,
geura leumpang peungpeung anggang,
noengtik goenoeng anoe singkoer,
neangan mandala singkah;

teteh bala hareupan, poendoet poenden ti nagara taja anggeusna. Rek wawangsoel gila koe soendoel, popojan gila koe tjahja. Oetoen, koemaha, piwangsoelaneun?”

„Soehoenan pamadjikan, oelah haliwoe koe sakitoe, pasinina mah koemaha tjek kami, geura pok rampesan bae.”

„Mama Lengser, ari sanggoep bisi loepoet, ari tanggoh bisi poös, samping, kasang mah teu boga bisi dingarankeun teu ngawoela, kitoe ge ditanggohan koe boedjang loetoeng.”

„Djisim koering padoe meunang wekasan, djisim koering amit moendoer, teu lambat ngadeuheusan.”

Tjedok njembah djoet toeroen:

balik gasik leumpang gantjang,
teu dibilang di djalana,
dibilang datangna bae.

Djoeg ka nagara, bias ka padaleman.

„Bagea noe tjalik.”

Terengteng moeatkeun sembah.

„Mama Lengser,” orokaja gantjang nanja, „diperih pati samping djeung kasang, djeung olahan?”

„Dirampesan, ditanggohan koe boedjangna loetoeng.”

„Mangkara loetoeng bisa njieun samping, njieun kasang, toeloes kateukteuk beuheungna tilas adegan katoet djeung noe boedjang ketengan.”

„Toeloes.”

„Soekoer.”

Lengser keur meudjeuhna ngeureunan palaj.

LI.

Tjatoerkeun di pipir goenoeng.

Poerba sari tjeurik leutik sasakitan.

„Koemaha, nja Oetoen?”

„Soehoenan pamadjikan, oelah redjag, oelah reuas da kasang, samping teu boga; geura ngoekoes toekangeun imah, geura moedji bae bari ngoekoes.”

„Oetoen, koemaha moedjina?”

„Djangdjawokan bae: „dewata doeloeran aing.”

Koelinting ka toekangeun imah, boel ngoekoes:

„dewata doeloeran aing,
neda agoeng nja paraloen,

[ 224 ]

neda pandjang pangampoera,
rek ngoesik-ngoesik noe tjalik,
ngobah-noe keur tapa.”

Tjatoerkeun di manggoeng, tjarita di kahjangan.

Saoer Soenan amboe ka noe geulis Pohatji Wiroe manangga, madjar ka pangiwana: „Wiroe manangga, geura nabeuh kendangan manik kaboejoetan, tangara di kahjangan, si-Oetoen geus datang kongkonan, geus moeles kana pangamboeng, kongkonan si-Oetoen kingkila soesah gede.”

Der nabeuh kendangan manik kaboejoetan tangara di kahjangan; leut dewata opat poeloeh, pohatji opat poeloeh, boedjangga opat.

„Indji sia dideukeutkeun tea mah, aja kongkonan si-Oetoen geus moeles kana pangamboeng, si-Oetoen kingkilaning aja kasoesahan, nanja ka dewata, nanja ka pohatji teroes ka Kai Boedjangga: oerang mana malah beurang peuting si-Oetoen bisi aja kakoeranganana.”

„Wangsoel Kai Boedjangga: „ari tjekelan awak ing geus tjatjap, sedja mo ngilapkeun paradewata sakabeh, orokaja ngarempoegkeun tjoeang djoengdjoengkeun seuweu ratoe, djajak poetri radja da kapalang, oerang geus sanggoep.”

Tjek Soenan amboe: „Indji, geura ngawadahan samping sawidak lima, kasang toedjoeh laboehan.”

Diwadahan koe toropong samping sawidak lima, kasang toedjoeh laboehan.

„Djeung deui, geura njieun boboreh, mangka ati-ati meunang satjoepoe; ari olah-olahan doeöeman Kai Boedjangga.”

„Indji, geura toeroenan bawa kasang reudjeung samping djeung boboreh satjoepoe; geura toeroenan, indji, geura bandingan si-Oetoen, nanging eta oelah nembongkeun ka si-indji, nembongkeun ka si-Oetoen bae.”

Indit tina pangtjalikan,
angkat tina patapaan,
Pohatjina maja agoeng,
Pohatjina maja santen,
Pohatjina maja rarang,
Pohatjina maja endah,
Pohatjina maja leuih,
Pohatjina maja dewata.

Tjatoerkeun Pohatji Wiroe managga.

Sadjelat djoeg ka boeana pantjatengah, kasampak Poerba sari tjeurik leutik sasakitan.

„Koemaha oerang nja Oetoen?”

„Tjek kami oge geura moedji bae, ka mangkara miroepa mah ngan tiba soeker bae.” [ 225 ]

Tjag:

teundeun di handeuleum sieum,
toenda di handjoeang siang,
paranti njokot ninggalkeun.

LII.

Tjatoerkeun di nagara.

Saoer Njai Mas Poerba rarang ka si-Lengser: „Mama Lengser, geura nakol bende ageung kaboejoetan koempoelkeun batoer djenoek bala rea.”

„Noen, pangoeloe tandang, soemoehoen darma panjaoer ti pangandika, amit indit, teu lambat ngadeuheusan.”

Tjedok njembah, djoet toeroen.

Geledeg loempat, top njokot panakol bende, der nabeuh tangara, bende ngoengkoeng saraoengoen tangara di djero nagara. Leut ti kidoel tjoekoel, ti kaler leber, ti koelon metonan, ti wetan daratang.

„Djoeragan Lengser, koering reuas pabaoer djeung sieun, aja tangara naon?”

„Aja tangara ti nagara. Ngandika pangoeloe tandang teroes djeung mas kabeureuh Indradjaja, koering sakabeh, tjek timbalan, tjoeang dirempoeg njieun olahan, olah djantoeng diaseuman koe tongtolang, reang sabrangna djenoek ladjana, ambrih lekoh katembongan mangka njaian oetama, di nagara meuleum waloeh sahoeloe mangka djadi saboekoer.”

Parasikepan sakeudeung paragat anggeus; brak geura tareundeunan saenggon-enggonna. Geus parele lakoening olahan.

„Tjoeang dirempoeg ngadjoengdjoetan njieun kasang, samping.”

Merebet dirempoeg ngadjoedjoetan; tjajap ing ngadjoedjoetan:

dirempoeg ngahindesan;
dirempoeg meteng;
dirempoeg milihan;
dirempoeg ngagelengan;
dirempoeg ngantehan.

Tjatjap ing ngantehan:

dirempoeg ngalawajan;
dirempoeg mendatan pisan;
toeloej njeuseuhan,
toeloej ngoeloeban pisan;
toeloej ngadarihan,
toeloej njikatan.

Geus parele njikatan:

mihane moendatan pisan,
njoeroepkeun ngaliar pisan.

[ 226 ]Tjatjap ing ngaliar:

narikan ngarere,
morobot ninoen.

Sot koe ieu, top ieu, djenoek batoer rea bala; sakeudeung paragat anggeus.

Samping tiloe poeloeh, kasang tiloe laboehan direndengkeun saroea loehoer oenggoelanana. Parele samping, kasang, olahan geus miroepa, Lengser gebloes ka padaleman.

„Bagea noe tjalik.”

Terengteng moeatkeun sembah.

„Noen, pangoeloe tandang, djisimkoering dikarsakeun njieun kasang njieun ka toeang koering sakabeh, geus parele njieun kasang njieun samping, olahan geus miroepa sakoemaha pikersaeun.”

„Soekoer, Mama Lengser, ajeuna geura pepekkeun Djaksa di paseban.”

„Rampes.”

Keur mepekkeun Djaksa, tjek Djaksa madjar ka si-Lengser: „kami kaget, reuas pabaoer djeung sieun, dikoempoelkeun digentak-gentak.”

„Djisim koering tatjan meunang wekasan pikersaeun, nanging eta, Djaksa, koedoe pepekan bae di paseban, tatjan karoehan pikersaeunana.”

Boes ka padaleman.

„Bagea noe tjalik.”

Terengteng moeatkeun sembah.

„Mama Lengser," orokaja gantjang nanja, „koemaha, pedah dikersakeun mepekkeun Djaksa?”

„Djisim koering pedah katimbalan, geus tjatjap pisan, ngaloentakeun kasaoeran ka toeang koering sakabeh sarta ka Djaksa pisan, ajeuna geus pepekan, poen Djaksa ka djisim koering pedah dipilengser njoehoenkeun wekasan.”

Kasaoeran Poerba rarang: „ari geus parele mah, soekoer. Geura dikongkon ka pipir goenoeng mariksakeun meunang merih pati lakoening samping djeung kasang djeung olahan na roepa, na henteu. Lakoening samping, kasang, olahan koedoe kairingkeun bae, lamoen teu beunang ditoeroenkeun, bawa gagantingna bae.”

„Noen, pangoeloe tandang, soemoehoen darma panjaoer, tarima ti pangandika, nja toeang koering rek amit moendoer.”

Tjedok njembah, djoet toeroen.

Katjatjang kolear angkat,
memeh angkat keupat heula,
bisi poegag noe ngalangkah,
nja angkat di geura-geura,
geura soteh ning oetama,
angkatna diage-age,
age soteh ning parele,

[ 227 ]

ngaboeroe gawe noe gede,
metoe lawang mandjing lawang,
metoe di lawang pingpitoe,
datang ka lawang pingsanga,
dangdeung ka paseban ageung,
djoeg datang ka aloen-aloen,
parapas ka lawang loear,
medal ka lawang saketeng,
koelantoeng toeroet loeloeroeng,
loeloeroeng tiloe ngabandoeng,
kaopat noe keur didjaga,
kalima heuleut-heuleutan.

Djoeg ka pipir goenoeng.

„Da halal, ratoe emas,.noe kagoengan padaleman aja tjalik?” „Aeh, koetan Mama Lengser, sok karoenja teuing, Mama Lengser, soemangga, tjalik.”

„Bagea noe tjalik.”

Terengteng moeatkeun sembah.

„Mama Lengser, oelah tjalik sisi teuing bisi tidjengkang.”

Ser Lengser nengahkeun; adjriheun Lengser, Poerba sari enggeus beunghar:

gorompjang lalantjang emas,
lalantjang bokor kantjana,
diloekoen nimoe sapoeloeh,
digantal nimoe salapan,
ditetek nimoe salawe,
meunang nonggong njilokakeun,
meunang ngahoeloe mikoengkeun,
rampes ngeusal tamba palaj,
leuheung meueus djeung henteu mah,
loemajan tamba teu pisan,
ngakoe soteh kami boentoe,
njambat taja nja kaboga,
sareseh taja pamere,
ngalemar bawana keneh,
teu sae anoe njadoekeun,
teu sae noe disadoekeun.

Si-Lengser ngahoeleng ngaboentel tineung.

„Koemaha, diseupahna koe toeang koering?”

Koetoe simboet koear sindjang,
tarima darma pangasih,
pangasih ti djalma ririh,

[ 228 ]

pangangkat ti djalma koeat,
njigit gantal meuweung keusal,
diperih amis tjaina.

Prak dioetahkeun deui, bisi kapetolan, bisi kawiwirangan keur hatoeran.

„Mama Lengser,” orokaja gantjang nanja, „reuas pabaoer djeung sieun, na tjoendoek dipioetoes, na datang dipiwarang, noen, rampes pikonokeun, soemangga pikersaeun.”

„Ratoe emas, djisim koering tjoendoek manggoel pioetoes, datang dipiwarang, ngemban pangandika ti nagara miwah ka toeang karsa, lakoening samping djeung kasang katoet djeung olahanana, geus aja ta henteu?”

Poerba sari regoek tjeurik.

„Ti dihin oge oendoer basa boedak keneh; samping ti mendi, kasang ti mana, rampes, njerahkeun beuheung teukteukeun, tikoro gorokeun. Lega beurang lega peuting, patina si-adi, da teu bisa njieun samping njieun kasang.”

„Teu djamak koering ngagampang, ratoe, ning eta tjat ka aja tjat ka henteu, koedoe kairingkeun bae koe djisim koering, mo bisa balik ka nagara, kitoe ge tjek timbalan.”

„Oetoen, koemaha oerang, pedah ajeuna, oerang ditoeroenkeun ka nagara, teu meunang noenoehoen.”

„Geura moedji bae bari ngoekoesan leuit toedjoeh ngabandoeng.”

Tjatjap ing ngoekoesan; leuit doedoekoehan Poerba sari, seureuh meudjeuhna boeboeni tjareuh, kalapa sintoeng ngadjadjar.

Boes deui ka padaleman, reketek dibeubeur leupeut.

„Koemaha nja Oetoen.

„Oerang toeroenan bae, bisi dingarankeun teu ngawoela.”

„Koemaha, Mama Lengser.”

„Mo bisa balik moen teu kairingkeun mah.”

„Rampes, atoeh.”

Indit tina pangtjalikan,
angkat tina patapaan,
sawarnaning kekembangan,
dipipitan bari angkat,
saking oel rek ninggalkeun,
doedoekoehan tjondong kabeh,
soedjoed dipileuleujankeun,
datangna ka lawang loear,
ngaraboet dapoeran eurih,
Loetoeng keur sawenan lawang,
silepna henteu katembong,
disawenan pangawasa,
dibanding koe pradewata,
katjatjang kolear angkat,

[ 229 ]

memeh angkat keupat heula,
poen Mama djadi oejoenan,
keupatna aloeng ka manggoeng,
tanding bintjaroeng diadoe,
keupatna helang ka handap,
tanding kembang sempoer ragrag,
Poerba sari leke lenggang,
keupatna Mas Poerba sari,
keupatna helang ka hareup,
pakeunna nandjoerkeun tineung,
kadi meri datang mandi,
kadi soang datang ngodjaj,
kodomang Loetoeng pandeuri,
leumpangna doemontja-dontja,
boentoet bereleng kantjana,
boentoet emas ditjentangkeun,
nja hoeroeng sariga lajoeng,
nja herang sariga bentang,
diïring paradewata,
koelantoeng toeroet loeloeroeng,
loeloeroeng tiloe ti poengkoer,
kaopat noe keur didjaga,
kalima lawang saketeng.

Djoeg ka aloen-aloen, blas ka padaleman, prasikepan tjaralik.

Lengser boes ka padaleman.

„Bagea noe tjalik.”

Terengteng moeatkeun sembah.

„Noen, pangoeloe tandang, enggonna djisim koering dipiwarang noeroenkeun, toeang rai geus tjatjap pisan, malah kairingkeun katoet djeung boedjangna loetoeng, lakoening kasang djeung samping tampi raos teu roepa.”

„Soekoer, sakoemaha pikersaeun, geura temonan bae koe Mama Lengser.”

Tjedok njembah.

„Teu lambat ngadeuheusan, amit moendoer?”

Djoet toeroen.

Blas ka padaleman, prak ka pangtjalikan, ngeureunan palaj.

„Koemaha, Lengser, palamerta?”

„Noen, Djaksa, geus tjatjap, hatoeran ning eta tatjan meunang wekasan, saoerna tjoeang ngantian kasaoeran bae.”

Geus parele di djero noe dangdan.

Rigeug Indrajaja noe angkat, diïring koe parapoetri.

Noe genep bral ka paseban, brak sila pinoeh saroang, masamoan sisi-sisian.

„Noen, Djaksa, geura midoea, sasrogan, kakara didoeöeman Djaksa bae.” [ 230 ]„Teteh, amit hatoer, adi pedah aja panjaoer, soemangga, pikarsaeun.”

„Koemaha, leuit saroepa ta henteu djeung noe oerang?”

„Noen, Djaksa geus meudjeuhna, geura djaksaän, djaksa nagara heula, djaksa oerang sisi heula.”

„Rampes, ning eta eleh ge kami henteu era da oerang sisi.”

„Lengser, koemaha, kami mah henteu njaho ti tatadina.”

„Rampes, ngababarkeun ning eta patjoean diwada koe Djaksa, bongan dipariksa, teu njaho di hadena, di henteuna, kagoengan emas poetri boengsoe leuitna toedjoeh ngabandoeng nja soteh boedjang loetoeng eusina gila koe moeloes sakitoe gila koe parinoeh djeung deui parena ge araloes.”

„Koemaha, dingarankeun pare aloes?”

„Pare esean.”

„Koemaha, Djaksa, nagara?”

„Ieu nja kitoe keneh, teu njaho ti tatadina.”

„Rampes ngababarkeun patjoean diwada koe Djaksa nagara, kagoengan leuit nagara dihatoerkeunana anggon karana eta teh djiga ranggon, eusina djarami bae, koekoek, waloeh djeung roengkoenna, katjang, roaj djeung toetoeroesna.”

Ger disoerakan: „oersih, kawon!”

„Kami teu tarima kawon, teu weleh ngadoe gawe.”

„Djaksa, nagara aja woewoeh pangaweroeh kieu-kieu ngadjadi, djadi teu weleh ngadoe gawe, tjoeang pangeunah-ngeunah olahan, kami mah enggeus miroepa, mendi boeatan olahan tangkoerak sia.”

„Teteh, sok leuih teuing wiwirang si-adi, diïmeut-imeutkeun teuing.”

Geus dioengkoelan kari saketokeun bae.

Aja soara tan katingalan: „Indji, geura rampesan bae, geura ngoekoes di pipir paseban.”

Terengteng ngoekoes.

Tjatoerkeun di manggoeng.

Saoer Soenan amboe:

„Kai Boedjangga geus datang kongkonan si-Oetoen, geus moeles kana pangamboeng noeroenkeun olahan.”

Tjek Kai Boedjangga: „geus ditjawisan”; diragragkeun ngareka moending woengkoel keneh.

Ragrag goemolang-golang moending noe kasep pisan.

1.

Djoeg ka boeana pantjatengah, hol ti loear njampeurkeun koe maneh; tembong ditoengtoen koe Poerba sari.

„Teteh, ngan sakieu nja panggih.”

„Tangkoerak sia, sok lalawora teuing, masih moending woengkoel keneh.” [ 231 ]Geus dioengkoelkeun kari saketokeun bae.

Diharewosan koe dewata: „Indji, geura metjoet koe njere laki.”

Djepret gebraj moending miroepa tetenong.[5]

„Tjing, ngeunah mana, ngeunah mendi, geura asaän.”

Pada ngasaän saoejoep sewang, henteu mahi kedjona, gila koe poelen boeatan Poerba sari, dipalidkeun saparoeng mo peuraj.

„Koemaha Djaksa nagara, oetama da boeat nagara?”

Soeroepoet soeroepoet diasaän belel, weureu olahan boeatan nagara, saoerang deui njeuleuan waloeh, sahoeloe djadi saboekoer, ditjotjol gedag djeung areujna, pindang hajam ditjotjol ngarondjat keupeul.

„Kawon, Djaksa,” nagara oersih.

2.

„Teu weleh ngadoe gawe teu tarima kawon, tjoeang parea-rea samping, kami mah geus ngoendoeng-ngoendoeng tiloe poeloeh.”

„Teteh, oendoer basa boedak keneh teu bisa njieun samping, pati si-adi lega beurang, lega peuting.”

Geus dioengkoelan kari saketokeun bae.

Tjlok toropong hareupeun Poerba sari, teu tembong anoe nendang.

Beubeutkeun, djepret, gebraj samping sawidak lima.

Dipareboetkeun koe Djaksa pidjimateun; kakara manggih ajeuna samping batan kieu aloesna.

„Djaksa nagara, koemaha, loehoer noe kami, oenggoelanana?”

„Lain masinikeun oenggoelan, meunang ninoen gila koe madoeng, montjoran beuti gadoeng.”

„Kawon, Djaksa,” nagara oersih.

3.

„Teu tarima kawon, tjoeang papandjang-pandjang kasang.”

„Teteh, sok kabina-bina teuing, oendoer basa boedak keneh.”

„Rea wangsoelan: gobang pondok pangetokan,

gobang pandjang pamantjasan.”

Geus dioengkoelan kari saketokeun bae.

Tjlok toropong deui hareupeun Poerba sari; dibeubeutkeun, djepret, gebraj kasang toedjoeh laboehan kagoengan Poerba sari.

„Tjing, pandjang mana, pandjang mendi, nagara djeung oerang sisi.” [ 232 ]Tjek Djaksa: „Poerba sari reana toedjoeh laboehan, ditilik gila koe pandjang nja soteh teu boga wewenang kagoengan Mas Poerba sari.”

„Koemaha, Djaksa, nagara loehoer noe kami oenggoelanana?”

„Lain masinikeun oenggoelan pandjangna.”

„Da boeatan nagara mah,
bagedoegna koerang tinggoer,
tarik toendjang kendor pakan.”

„Ti sisi goenoeng-goenoengan,
tjarangtjang montjoran katjang,
hade eukeur njair bintjang,
boeatan Mas Poerba sari.”

Ger oersih: „kawon, Djaksa kolot.”

4.

„Teu katarima kawon, tjoeang palenggik-lenggik soesoe djeung si-adi.”

„Teteh, sok leuih teuing wiwirang si-adi soesoe mah, koemaha dilenggik-lenggikna?”

Geus dioengkoelan kari saketokeun bae.

Diharewosan koe dewata: „Indji, geura nangtoeng toeroet bae.”

Prak dikarembongan:

karembong tjawiri poetih,
ngareka loeareun krembong,
hoeloe soesoe noendjoek iroeng,
djoedjoeloek sasangga waroe,
ditilik gila koe loetjoe,
taja batan poetri boengsoe,
tetenger djadian agoeng,
hade keur pawarang ratoe,
taja batan Poerba sari,
pangaroeh teureuh noe pasti.

„Koemaha, Djaksa kolot?”

Oetama diawaskeun djiga karang hoeloe koerang kapoek, lepet djiga letah andjing.

Ger oersih: „kawon pangoeloe tandang nagara,”

5.

Teu tarima kawon, tjoeang pageulis-geulis, geura nangtoeng.”

„Djoeng nangtoeng.

„Tjing, geulis mana, geulis mendi oerang nagara djeung oerang sisi, Djaksa, Poerba sari heula.” [ 233 ]Tjek Djaksa:

Njai emas Poerba sari,
enja soteh oerang sisi,
hamo kalah kageulisan,
djalma beubeulahan boelan,
sesemplekan serengenge,
soesoeroepan bentang timoer,
geulisna kabina-bina.”

„Koemaha, Djaksa kolot?”

„Saroea lendjangna, saroea geulisna mangka tetela nja ngadjaksaan, kawoewoehan pimotongkeuneun, dipotongkeun koe si-Lengser,

Tjek si-Lengser: „geulisna saroea, lenggikna saroea, lendjangna saroea; arina diawas-awaskeun aja keneh katjawadna saeutik bongkok meongeun.”

Oersih: „kawon pangoeloe tandang nagara.”

6.

»Teu tarima kawon, teu weleh ngadoe gawe, tjoeang papandjang-pandjang boeöek, pandjang mana, pandjang mendi, boeöek aing djeung si-adi.”

„Teteh, leuih teuing, koemaha dipandjang-pandjangna?”

„Rea kawangsoelan, rea katembalan:

gobang pondok pangetokan,
gobang pandjang pamantjasan.

Geus dioengkoelan, kari saketokeun bae.

Aja sora tan katingalan: „Indji, geura nangtoeng, toeroetkeun bae.”

Neut nangtoeng, gebraj didjambak koe dewata, braj boeöek ngoejoepoek di boemi, galing moentang pipitjisan.

„Tjing, geura djaksaän.”

Tjek Djaksa: „Poerba sari teu njaho dipandjangna dihenteuna,

boeöek ngoejoepoek di boemi,
boeöek emas Poerba sari,
galing moentang pipitjisan,
ditilik gila koe pandjang,
nja soteh teu boga wenang,
ditilik gila koe herang,
di mendi teu rekna hajang,
hajang soteh ngawoelaän.”

„Koemaha, Djaksa kolot?”

„Noe saoerang datang kana poendoek, noe saoerang deui kana tonggong; noe saoerang deui kana birit, noe saoerang deui kana tjetjekolan; noe saoerang deui ngaringkiwik djiga hingkik, noe saoerang deui gila koe koesoet.”

Ger oersih: „kawon pangoeloe tandang nagara.” [ 234 ]„Mama Lengser, rek ngoesoet-ngoesoet bae.”

„Lain ngoesoet-ngoesoet djamak noe ngadoe ramboet, pangoeloe tandang, teu beunang diroeroentoet.”

7.

„Teu tarima kawon, teu weleh ngadoe gawe, tjoeang paroeöem-roeöem boboreh.

„Pangoeloe tandang, geura njangraj peundeuj, bisi kawon, pangoeloe tandang nagara.”

„Hajoe, adi, oerang paroeöem-roeöem boboreh.”

„Teteh leuih teuing wiwirang si-adi, teu oemoem teuing, boboreh mah, koemaha diroeöem-roeöemna? Pati si-adi lega beurang lega peuting, pati moen patitis, kadjeun pati toedjoeh kali, padoe diajoenan goesti.”

„Tangkoerak sia, rea kawangsoelan, ieu gobang pondok pangetokan ka noe genteng teoheun gado.”

„Teteh, oelah dipisaoer, dek bae.”

Diharewosan koe dewata: „Indji geura nangtoeng.”

Neut nangtoeng.

Dieurihkeun boboreh kana oelakan, diasoepkeun ka djeroëun samping; Poerba sari dedel koe kaseuri, legedej pinoeh satjoepoe, malaoeng seungit ka manggoeng.

Ger dipareboetkeun koe Djaksa boborehna Poerba sari. Djaksa nagara ngareboet didjengkangkeun, blak nangkarak.

„Oelah ngareboet boboreh kami.”

„Koemaha, Djaksa kolot?”

„Tatjan karoean.”

Boeroedoel sagede beuti tjariang, batan pasti anggoer baoe aran sidahar sasawi hedjo sapotong.

Ger oersih, disoerakan: „kawon", bari noekang kabeh.

„Mo weleh ngadoe gawe, teu tarima kawon, tjoeang pakasep-kasep beubeureuh, sagorengna kami mah da djalma, tangkoerak sia mah sakasep-kasepna da loetoeng, henteu kasep-kasep teuing da loetoeng.”

„Teteh, sok leuih teuing wiwirang si-adi, rampes, njerahkeun beuheung teukteukeun, tikoro gorokeun, pati moen patitis, kadjeun pati toedjoeh kali, padoe diajoenan goesti, batan diwiwirang teuing mah, koemaha dikasep-kasepna.”

„Oetoen, geus meudjeuhna, teu oenggoet kalinian, teu gedag kaanginan.”

„Rea wawangsoelan, katembalan kami mah da djalma, sagoreng-gorengna da djalma, henteu goreng-goreng teuing da djalma.”

„Ti tadi ge teu wangsoelan doea tiloe, pati si-adi lega beurang, lega peuting, dikasep-kasepna da geus kitoe bakatna loetoeng.”

Geus dioengkoelan kari saketokeun bae. [ 235 ]Ret njoreang Poerba sari ka Loetoeng.

Tjek sora tan katingalan: „Oetoen, geus mangsana.”

Geledeg Loetoeng loempat ka aloen-aloen, diïring koe paradewata.

Ger disoerakan koe nagara: „loetoeng eleh.”

Maroekankeun eleh koe nagara.

Datang ka loear gedogkeun, gebraj raksoekanana:

baranang sariga bentang,
hoeroengna sariga lajoeng,
kakasepan Goeroe Minda.

Djepret raksoekan dibeubeutkeun ka sanghjang batoe datar, djanggelek djadi djalma, djenengkeun Ki Bagoes Lemboe halang, ngahalang karatoeanana, saoemoer tapa saroepa bae gedena kasepna.

Top salopana oeroet wadah raksoekan toeroebna dibeubeutkeun, djepret djanggelek djadi djalma, djenengkeun Kidang panandjoeng.

Top sabeulah deui, djepret, djleg djadi djalma djenengkeun Gelap panjawang.

Sadjongdjongan tiloe kaopat salira radja; moen moending djadi sarakit, moen kembang djadi sapasang, kasepna saroepa, gedena saroea.

Tjek dewata: „Oetoen, oelah wara madjoe ka aloen-aloen didangdanan heula koe dewata, ditjawisan salawasna mo kakoerangan.

Rap noe dangdan:

anggona sorot bajabon,
dadamping toempal pajoedan,
disaboekan tali datoe,
meunangna djamang sakelat,
meunang makoeta paremas,
mengled anoe njoren doehoeng,
gogodong rombjang kantjana,
landean tajoeman anjar,
sarangka sasarenggatan,
sasamboengna tiloe poeloeh,
tatambalan lima welas,
tatap eloekna salawe,
kilang kitoe teu katara,
regana salawe joeta,
kilang kitoe ditedoenan,
da sae noe nganggo inja,
pendok koneng nganggo topeng,
ngageboer pamendak inten,
raweujan kembang djajanti,
lain djajanti mas kembang,
mas pitoe meunang ngalesoe,
mas sanga beunang ngagoebah,

[ 236 ]

emas meunang ngaleotan,
ngaroengkoep kana harigoe,
ngaroembaj kana kengkerang,
meulit kasorong kerisna,
ipis ramping koe dadamping,
genteng tjangkeng koe rarangken,
langkojang awak wajangeun,
kasep taja papadana.

„Oetoen, anak ing, bahajoe dipake lesoe, baheula dipake tapa, ajeuna datang ka mangsana. Baheula toeroen ti manggoeng djenengan Goeroe Minda Kahjangan, anak dewata tjikalna, titisan Goeroe Hjang toenggal, seuweu batara di langit; ajeuna salin djenengan, Goeroe Minda teu dipitjeun, djadi Goeroe Minda Patandjala, ratoe Patandjala seda, noe kasep ratoe sembawa.”

„Oetoen, kami arek balik.”

Wangsoel Goeroe Minda:

ngoesik-ngoesik noe keur tjalik,
ngobah-ngobah noe keur tapa,
neda pangampoera bae."

„Oetoen, oelah rea kasaoeran, mo hedjo lalakonna mo rambaj tjaritana, moen teu koe amboe koe sadoeloerna.”

„Noehoen.”

Terengteng baralik dewata ka sawarga loka manggoeng, boes ka panoenggoean, bias ka patapaän.

„Indji, koemaha, geus parele, mana loedeung ninggalkeun?”

„Soemoehoen tjekap.”

„Soekoer.”

Tjatoerkeun deui di nagara.

Ratoe rek madjoe koering ngiring pandeuri.

Katjatjang kolear angkat,
memeh angkat keupat heula,
bisi poegag nja ngalangkah,
keupat-keupeut rentang-rentang,
keupat gambalang-gambeleng,
djiga banteng toemambirang,
ngaran anggo djalma wenang.

Barang gok ewoeh ngakoe beubeureuh, moen moending djadi sarakit, moen kembang djadi sapasang; ngakoe beubeureuh ka noe ti heula, ngakoe dahoean ka noe pandeuri, ka Ki Bagoes Lemboe halang.

Breg tjaralik di pasamoan.

Ret Lengser njoreang, gebroeg toetoeroeboen ti paseban bari inget popogan siga djalma kasep, der ngadeg, sanagara madjar kasep kabeh. [ 237 ]Si-djompong noöng asoep sapotong, kabita koe noe montjorong oerang sisi, rek nongton noe kasep; teu kabagean samping, manggih loemping moending dipake samping, rekak-rekoek sada andjing oetah.

Ger kawon Indradjaja.

„Oelah kitoe-kitoe teuing.”

Ger koering njisi sewang-sewangan.

„Mas kabene geura maseuk djangkar pageuh dioeger-oeger, wesi tihang panggoeng tekin wajang kadjenggoet toeang koekoentjoeng.”

„Koemaha kasambatna toeang nami, geura pok pikonokeun, koemaha pitarimaeun, geura pok malik basa.”

„Rampes simkoering dipoendoet nami, bala taja doea, sahidji keunana pasti:

Njai Emas Poerba sari,
Poerba sari ajoe wangi,
Kantjana ajoe dewata,
Dewata radjoena tapa,
Tapa emas tapa radja,
Mas tapa radja koesoema.

„Simkoering rek malik basa,” tjek Poerba sari ka Goeroe Minda:

bahajoe dipake lesoe,
baheula dipake tapa,
da geus datang ka mangsana,
Oetoen soteh ka loetoengna,
boedjang soteh ka tjangkangna,
ari datang ka mangsana,
koe koeningan keuna poetih,
tambaga keunana bodas,
sakala salaki koering,
asoep goenoeng koering miloe,
sampean pigoeriangeun,
koering piïndangeunana,
ratoe anoe malik basa,
peso raoet gagang padoeng,
panjoekoer serang lambajoeng,
pamoepoe indoeng toeriang,
etem banget ka awak ing,
sor lepo eta noe mando,
parapat eta noe njembah,
kopo tjondong djeungdjing djoho,
taleot djeung talawoengan,
kehkel naek batoe toeroen,
kita daek kami poeroen,
goleah kana lahoenan,

[ 238 ]

tjalik dina bentjing bitis,
dioek dina poendoek toeöer,
eukeur patimoe nja semoe,
eukeur djongdjon sosonoan,
noe kasep reudjeung noe geulis,
ditjioem diembe lanang,
ditjioem diloedat-ledot,
koetil linjih radang lesang,
sot lesotkeun tjag etjagkeun,
matak ageung singsireumeun.

„Goesti sembaheun, agoeng paraloen, widi teu widi, disoehoen widina, rek amit males ka soenan teteh.”

„Owah, eta toeang adi, geulis mangka toetoeg geulisna, poetih mangka toetoeg poetihna.”

„Goesti sembaheun, teu kawawa noe njeri dipoelang njeri.”

„Hade, oelah kalajanan bae.”

Tjedok njembah, indit sampean djarangkang, lap poho.

Tjag ditjandak ramboet Poerba rarang, gedeboeg dioeleng, digoegoesoer bari dipetjoetan.

Ngadjerit maratan langit, ngotjeak maratan desa.

„Kami tarima males hoekoem, noe njeri dipoelang njeri, noe moha dipoelang moha.”

„Adi, oelah dikieukeun, radja banda katoet bala njerahkeun inja.”

„Montong diserahkeun, ti baheula nagara aing, teteh ngan kapihapean.

„Adi, katimbalan ti rama ti amboe, adi, njoehoenkeun pertobat.”

„Moen hajang njaho, baheula waktoe diboeang tanpa timbalan.”

„Adi, menta pertobat, menta dihiroepan, adi?” Bari ngoesap koe tjongo boeoek kana dada Poerba sari bari pertobat.

Sot dilesotkeun, tjag kelingan deui.

„Bagea noe tjalik.”

Terengteng moeatkeun sembah.

„Noen goesti sembaheun, neda agoeng paraloen, pandjang pangampoera, kelat kapohoan doana toeang adi.”

„Sakitoe ge meudjeuhna noe males mah oetama.”

Brek soedjoed.

„Adi, menta hiroep bae.”

„Ari kersa djadi pangawoer hajam?”

„Kari koemaha pangersakeun si-adi,”

„Ing dalem sadjongdjongan hajam koedoe diangon.”

Noe saoerang deui: „adi, padoe diakoe bae.”

„Ari kersa djadi pangawoer meri?” [ 239 ]„Kari koemaha pangersakeun.”

Noe saoerang deui: „adi, menta hiroep bae.”

„Ari kersa djadi pangawoer soang?”

„Kari koemaha pangersakeun.”

Noe saoerang deui: „adi, padoe menta hiroep bae.”

„Ari kersa poerah noetoe, ngedjo, djadjabroeg, sasapoe karang, tamba tjape top kana tinoeneun?”

„Koemaha kersa, adi.”

Noe saoerang deui: adi, menta hiroep bae?”

„Ari kersa mitjeunan tai koeda, tai moending, poerah ngangon, tamba tjape top kana djoedjoetaneun.”

Anoe limaan:

tamba toendoeh ngadjoedjoetan,
tamba tjitjing ngangon moending,
tamba tjape ngangon embe.

„Baheula, waktoe nalangsa, ngan teteh Emas Poerba leuih loemajan, ka soenan dahoean, ka Ki Bagoes Lemboe halang; diadegkeun papatihna Ki Bagoes Lemboe halang.”

„Teteh teu bisa moelangkeun tamba.”

„Adi tarima sakitoe ge pira-pira, da baheula teu meunang eman.”

Kedep njoreang Indradjaja, djarangkang toeroen ka aloen-aloen.

Reup geuneuk toeang pameunteu, rep djiga toeang salira, ngeng dedengeanana, gaor nangtang kekedoek bari gagamboel: „ih! toeroen! soegan aja maoeng dikoengkoeng, badak ditjangtjang, banteng dirante; tjoeang tepoeng adoe laoeng, tjoeang keteng gegedengan, tjoeang perang djeung dewek; mas kabene, dewek dibojong kabeh.”

„Noen, goesti sembaheun koering, rampes, reungeukeun, lain roekroek, lain manoek, lain tjongtjorang disada, lain tjoemeloek ngadjak njatoe, lain goemantawang ngadjak madang, noe tjoemeloek ngadjak poepoeh, goemantawang ngadjak hilang; goesti, rampes, tandangan.”

Owah, toeang adi, moen tjalik mangka toetoeg tjalikna, tetep mangka toetoeg tetepna, oelah oenggoet kalinian gedag kaänginan.”

„Padoeli naon, teu kitoe ge papantesna nanggap mamaos; ingkeun bakal nandangan Ki Patih Lemboe halang.”

„Noen, rampes soenan dahoean mangka eling kana djisim, noen, rampes, geura tandangan:

„Oelah rek oendoer da bagoes,
oelah rek weleh da kasep,

[ 240 ]

bisi djadi banda deungeun,
bisina kasamboet deungeun,
ingetkeun djeneng si-adi,
montong diëling-elingkeun,
eling-eling sapandjangna.”

Djarangkang toeroen; „meudjeuh nja nangtang nja aing kamarang hideung tandangna sanak wargana.”

„Ih, kirik teh, njampeurkeun ka dewek ali loklak kade ninggangna, meunang njoetjoek dadapkeun.

„Ka dieu kana koelit dingding poerasani, kana paranti baradja kokotak.”

Djebet kana kongkolak mata teu ngitjeup-ngitjeup atjan.

„Kirik teh kandoelan.”

Djebot deui.

„Kirik teh bangor.”

Djebet deui, merenges bae kakasepanana; sedekkeun teu obah-obah atjan. Balikeun deui ka Patih Lemboe halang, geret teu obah-obah atjan.

„Kirik teh djangkaran, koerang tanaga.”

Balikeun deui ki patih, derekdek geret, teu obah-obah atjan.

„Montong perang djeung dewek, lain lalaki mah.”

Woewoeh poendoengna patih ngadoger, oenggoet di loehoer, gedag di handap, ngembang dadap ngoletjer. Gedeboeg djoeringkang satoetoep aloen-aloen, ditindihkeun tjangkang keupeulna. Djebot korongna sagede toewoeng tjangkang korong asa kosong, tjeblok disoedoek koe doehoengna Patih Lemboe halang.

„Rambetoek teh njeuseup, lanjap-lanjap temen.”

Dirambetoekeun bae; tjeblok datang ka doea kali.

„Reungit teh njeuseup.”

Tjeblok datang ka tiloe kali, seblak sapat, toeloej beuheungna Indradjaja digagantingkeun; bloes ka hareupeun Goeroe Minda.

„Noen, goesti sembaheun, ngahatoerkeun gagantingna Indradjaja.”

„Ki Patih Lemboe halang, oelah dikitoekeun toenggal kaoela aing, hiroepan deui, soegan beunang ditaloekkeun.”

Gagantingna rada kabendonan, djoet toeroen dihiroepan deui:

tjoendoekkeun atma ti kidoel,
datangkeun atma ti wetan,
asoep bajoe ka koeroengan,
entik lilir renghap tjarang,
koelimis tanpa lelenga,
abang lambe tanpa nginang,
djanggelek waloeja deui.

„Menit temen nja deudeuleuan."

„Meureun menit modar tanpa karoehan, koemaha piangkeuheun, rek ngawoela?”

„Koemaha tingkah ing ngawoela?” [ 241 ]„Broek soedjoed ngawoela ka boemi, tanggah ngawoela ka langit.”

„Ngabatjokak goletak serah bongkokan, landean hoeloe lisoeng, gogodong djeungdjing tjondong, pamendak loeloempang tjopong.”

„Tah, kitoe tjirining ngawoela, hoetang koedoe bajar, ngindjeum moelangkeun.”

„Karsa pake pangarit?”

„Koemaha pangersakeun.”

Pangnjieunkeun tjarangka satangtoengna, gede sadeupa mider, dibahanan arit timah.

Indradjaja djadi pangarit; ngarit tatjan meunang djoekoet disoesoelan, Lengser noe ngapalaän.

Poerba sari Goeroe Minda malebet ka padaleman, toewoeh ratoe babar tapa datang ka mangsana.

Meunang dirioeng koe geloeng,
meunang direndeng koe tjangkeng,
noe lendjang pada ngadjadjar,
noe denok pada ngaronjok.

„Mama Lengser, baheula, waktoe nalangsa Mama Lengser noengtoen toewoeh, ngadjajak bagdja, noe ngora teu bisa moelang tamba, Mama Lengser, djadi kokolot nagara:

nganjahokeun sagedena,
mangka beunang diandelkeun,
ngoeroes bisana nagara,
pananjaan sarerea,
djeung patihna Lemboe halang.”

LIII.

Neda agoeng nja paraloen,

neda pandjang pangampoera,
ngoesik-ngoesik noe keur tjalik,
ngobah-ngobah noe keur tapa.

Tjatoerkeun di manggoeng, tjarita di kahjangan.

Soenan amboe teroes panon batan katja, salawasna katingali, si-Oetoen geus toewoeh ngadeg ratoe, babar tapa malebet di padaleman Goeroe Minda Poerba sari.

Tjek saoer Soenan amboe: „geus meudjeuhna ditoeroenkeun ka nagara leuit toedjoeh ngabandoeng.”

Tjek Boedjangga: „rampes sadjiad sakersana.”

Boedjangga noe leuih pangawasa dioelang bae; derekdek leut sapangeusi di pipir

goenoeng; paseban, gedong, toeroen kabeh, koempoel kabeh ka nagara; ngiring leuit tinggal tatapakan. [ 242 ]

LIV.

Tjatoerkeun di nagara.

Teu djamak ratoe koe tjadoe,
teu djamak menak koe tjatjad,
kapoelih batan sasari,
kalandja batan baheula,
soegih moekti rea boekti,
beurat beunghar rea banda,
rea banda katoet bala,
pendok saratoes disoehoen,
pendok salawe diteëp,
lain beunang ngala boeroeh,
lain beunang tjari oentoeng,
lain beunang badog rampog,
pamahoegi paranjai,
pamere paratjawene.

Baheula keur dititihan koe Poerba rarang nagara Pasir batang, ajeuna salin djenengan, geus toewoeh Poerba sari, salinanana djenengan nagara Pakoean kalangan; tjikal wiwitan ngadjadi wekasan ngoeroes nagara.

Ger noe soekan-soekan:

doer bedilna bet tinggarna,
morobot pestol pamoran,
bedil tinggar kalantaka,
geledeg mariem dalem,
bedoeg tamboer tiloe poeloeh,
seah tarompet sawidak,
siga srengenge ti langit,
tangara radja papadjar,
pangaroeh ratoe keur toewoeh.

Soekan-soekan ngawonkeun Poerba rarang.

Ngadingding koetana beusi,
ngagenjas koeta tambaga,
ngempoer koetana paroenggoe,
beusi direkakeun moending,
tambaga direka koeda;
wongwonganna di karaton,

[ 243 ]

paroenggoe direka maoeng,
tetenger di lemah loehoer,
wongwonganna di karaton,
salaka direka merak,
emas direkakeun boedak,
ditilik djiga njaliksik,
diteang djiga njoreang,
tetenger di lemah loehoer;

wongwonganna di karaton,
kalitjangkas djangdjang emas,
tikoekoer djangdjang paroenggoe,
titiran djangdjang salaka,
tetenger di lernah loehoer;

wongwonganna di karaton,
njoreang ka tebeh loear,
ngarekakeun gadjah depa,
direkakeun maoeng singa,
ngalirik kana palipir,
ka loehoer direka koentoel,
di teoh direka bango,
di tengah direka djalak,
sigana pasampeur-sampeur,
tetenger di lemah loehoer;

wongwonganna di karaton,
direkakeun heulang ngapak;

wongwongan poetjoek ing koeta,
Poerba sari Goeroe Minda,
geus saroea katoewoehan,
geus beak nja panasaran,
taja kahoetanganana.

noe ti kaler njembah ngidoel,
noe ti kidoel njembah ngaler,
noe ti koelon njembah ngetan,
noe ti wetan njembah ngoelon,
geus gilig djadi sahidji,
pepek geus langgeng waloeja,
pada saroea sampoerna.

—————

[ 244 ]

Oetama noe ngalakonkeun,
oetama noe dilakonkeun,
saroea teu naha-naha,
kari salametna bae,
katoet djeung anoe noelisna,
sarta djeung anoe ngarsakeun.


Ditoenda.

والله اعلم





[ 245 ]Kaca:Verhandelingen van het Bataviaasch Genotschap van Kunsten en Wetenschappen LVIII.djvu/311 [ 247 ]Kaca:Verhandelingen van het Bataviaasch Genotschap van Kunsten en Wetenschappen LVIII.djvu/313 [ 248 ]Kaca:Verhandelingen van het Bataviaasch Genotschap van Kunsten en Wetenschappen LVIII.djvu/314 [ 249 ]Kaca:Verhandelingen van het Bataviaasch Genotschap van Kunsten en Wetenschappen LVIII.djvu/315 [ 250 ]Kaca:Verhandelingen van het Bataviaasch Genotschap van Kunsten en Wetenschappen LVIII.djvu/316 [ 251 ]Kaca:Verhandelingen van het Bataviaasch Genotschap van Kunsten en Wetenschappen LVIII.djvu/317 [ 252 ]Kaca:Verhandelingen van het Bataviaasch Genotschap van Kunsten en Wetenschappen LVIII.djvu/318 [ 253 ]
EUSINA.
No. Ina.
I. Radjahna. 135.
II. Boeboeka; Poerba sari sareng saderekna anoe genepan. 136.
III. Mimiti; pasiksaän Poerba sari. 138.
IV. Poerba sari diboeang. 138.
V. Loengsoerna Goeroe Minda Kahjangan miroepa Loetoeng Kasaroeng. 140.
VI. Aki panjoempit diparentah koe ratoe ngala loetoeng ka leuweung. 141.
VII. Loetoeng Kasaroeng njerahkeun maneh kana tangan Aki Panjoempit. 142.
VIII. Loetoeng Kasaroeng di imahna Aki panjoempit; diteda koe maneh ka Soenan Amboe di langit pitempateun anoe pantes pikeun Aki Panjoempit. 146.
IX. Loengsoerna bale kantjana; Loetoeng Kasaroeng dibawa koe Aki Panjoempit ka nagara; moelangna Aki Panjoempit; malikan Aki Panjoempit ka imahna. 146.
X. Loetoeng Kasaroeng di padaleman ratoe; diselehkeun ka poetri anoe genepan; ngaroeksakkeun pakara ninoen poetri. 152.
XI. Koe Loetoeng Kasaroeng dipaling pakeanana poetri anoe marandi, toeloej Loetoeng Kasaroeng diboeang ngareudjeungan Poerba sari. 157.
XII. Poerba sari sareng Loetoeng Kasaroeng. Poerba sari disirep koe Loetoeng Kasaroeng. Loetoeng kasaroeng ngapoeng ka manggoeng bade neneda ka Soenan Amboe pikeun misalin Poerba sari. 160.
XIII. Soenan Amboe njaoer ka boedjangga opat, noe leuih pangawasa ti dewata, pikeun misalin Poerba sari; ditarima koe boedjangga sareng ngaloengsoerkeun bale kantjana. 163.
[ 254 ]
No. Ina.
XIV. Soenan Amboe tjaroeloek tjimata ngadjadikeun tampian Poerba sari. 164
XV. Koe Soenan Amboe didjadikeun panas hareudang, soepaja Poerba Sari hajangeun mandi. 165
XVI. Poerba Sari teroes mandi, djadi geulis kawanti-wanti, toeloej dangdan pakean anoe ti langit, ngalemar. Loetoeng Kasaroeng tjinta ka Poerba Sari, tapi tatjan datang ka mangsana. 165
XVII. Poerba Rarang miwarang si-Lengser mendakan Poerba sari, diperih pati mendet parakan Baranang Siang sabab hajang ngetjrikan. 170
XVIII. Koe sabab Poerba sari teu bisa marak, menta toeloeng ka Loetoeng Kasaroeng; Loetoeng kasaroeng teroes deui ka langit bade menta dipangmendetkeun Baranang Siang ka Soenan Amboe. 172
XIX. Soenan Amboe njaoer deui ka boedjangga opat pikeun mendet parakan; di djero sapeuting geus bisa saät. Poerba Sari ka dinja ka parakan; sanggeusna, dititah djaga imahna Loetoeng Kasaroeng. Ari geus datang, tjitjing bae di hoeloe parakan. 173
XX. Poerba Rarang angkat ka parakan, diïring koe poetri anoe limaan sareng mas kabeureuh Indradjaja. Teroes pada ngetjrikan tapi taja laoekna, anoe aja ngan kapiting bae noe njapit kana biwirna Poerba Rarang. 175
XXI. Loetoeng Kasaroeng maling-maling angkat ti tempat Poerba Sari. Datang ka parakan miroepa djelema. Teroes njokot ti parakan kantjra belang anoe sisit emas noe diampihkeun di dinja ti heula koe boedjangga. Toeloej los mendak Poerba Rarang. Poerba Rarang tjinta ka noe kasep; ditanja ngaran. Tjek manehna Goeriang Kaoeng Loeöek. Dipenta laoekna tapi teu dibikeun koe sabab laoekna bakal indang. Toeloej Goeriang ka hoeloe parakan manggih Poerba Sari djeung dibikeun laoekna; Poerba Rarang timboeroean. Loetoeng menta ngaran ka Poerba Sari; Poerba Sari dibere njaho; toeloej njarita koemaha dipojok koe oerang Poerba Rarang. 177
[ 255 ]
No. Ina.
XXII. Poetri anoe limaän koe Poerba rarang diadjak ngareboet laoekna Poerba sari. Dikaroenjakeun koe Poerba leuih; datang ka ipatorendjangkeun koe Poerba rarang djeung opatan; laoekna ditjokot koe limaän. 179
XXIII. Koe Soenan amboe katingali Poerba sari didjengkangkeun koe saderekna; disaoer Ki boedjangga miroepa kapiting koening pikeun noeloeng Poerba sari. Koe eta kapiting teh mas kabeureuh Indradjaja ditjapit; Poerba rarang djeung pangiringna baralik kabeh bakal ngoebaran Indradjaja. 180
XXIV. Ki boedjangga moelang ka sawargaloka 181
XXV. Poerba sari angkat ti parakan njaritakeun ka Loetoeng kasaroeng prakara laoek tea. Toeloej ngedjo madang djeung boedjangna loetoeng; Loetoeng kasaroeng nembongkeun leungeunna. 181
XXVI. Lengser dipiwarang deui koe Poerba rarang nitah ka leuweung neangan banteng lilin. Moen teu beunang banteng teh koe Poerba sari, tangtoe dipaehan. 185
XXVII. Poerba sari menta deui toeloeng ka boedjangna loetoeng. Tjek manehna teu bisa, datang ka koedoe diteangan koe Poerba sari sorangan. Poerba sari teroes ka leuweung. 186
XXVIII. Loetoeng kasaroeng deui maling-maling angkat ti tempatna Poerba sari. Datang ka leuweung miroepa Aki koewoe, kapanggih Poerba sari tjeurik sieuneun banteng dihandapeun tangkal gorda. Koe Aki koewoe dipenta Poerba sari ramboetna sakoeren bakal pidjimateun banteng; teroes bantengna taloek djadi djinak. 187
XXIX. Koe Poerba sari bantengna dibawa ka nagara. Bantengna ditarima koe Poerba rarang barina Poerba sari ditjarekan. Toeloej Poerba sari moelang ka tempatna mopojankeun prakara banteng ka boedjangna loetoeng. 189
XXX. Banteng lilin ditjarekan koe Poerba rarang, datang ka bantengna ngaroeksakkeun saeusi nagara, toeloej loempat.

Si-Lengser dititah deui koe Poerba rarang manggihan Poerba sari, pikeun dipiwarang njatjar hoema palega-lega toedjoeh pasir. Koe sabab Poerba sari teu bisaeun njatjar hoema, Loetoeng ngapoeng deui ka manggoeng bade mementa ka Soenan amboe pikeun njatjar hoema. || 190

[ 256 ]
No. lna.
XXXI. Loetoeng kasaroeng neneda deui ka Soenan amboe toeloeng njatjar hoema. 193
XXXII. Koe Soenan amboe dikoempoelkeun dewata opat poeloeh, pohatji opat poeloeh, boedjangga opat, pikeun ngadjoengdjoengkeun Poerba sari. 196
XXXIII. Breg hoedjan pakarang; trang, treng, trong paadoe pada pakarang, linjih ambrin hoema Poerba sari. 196
XXXIV. Boedjangga dinoehoenkeun koe Loetoeng kasaroeng; kari hoeroeëun bae. 197
XXXV. Poerba rarang rek njatjar oge; pagaweanana diheuleutan koe bandjir. 198
XXXVI. Poerba sari ngoekoes, menta seuneu ti langit 199
XXXVII. Loengsoerna seuneu ti langit datang ka kahoeroean tjatjaran Poerba sari. Boedjangga njieun toedjoeh saoeng toeloej dieusian koe paparabotan djeung tatabeuhan. 199
XXXVIII. Sanghjang loetoeng nganoehoenkeun ka boedjangga; kari aseukaneun bae. 200
XXXIX. Poerba rarang ngahoeroean tjatjaranana; pagaweanana diheuleutan koe hoedjan. Toeloej ngaseukan sarta hoemana keuna koe halodo. 201
XL. Soenan amboe ngaloengsoerkeun hoedjan leulik djeung miwarang ka Pohatji Girang tjandoli manggihan hoemana Poerba sari pikeun miwoeroek mipoehoen. 202
XLI. Poerba rarang rek ngaseuk; saparo binihna diparatjokan koe manoek djeung kabawa koe angin. 205
XLll. Pohatji Girang tjandoli dipiwarang deui koe Soenan amboe miwoeroek di hoema Poerba sari sagala ngaran pare anoe keur ngadjadi. 208
XLIII. Koe Sanghjang loetoeng dipoedji pare sangga. 208
XLIV. Koe Pohatji Girang tjandoli diwoeroek di hoema Poerba sari sagala njawenan, njangreudan djeung djampena. 209
XLV. Girang tjandoli loengsoer deui ngadjangdjawokan pare soepaja poelih. 209
[ 257 ]
No. Ina.
XLVa. Koe Sanghjang loetoeng dipoedji deui pare beungbeurat sangga, toeloej parena diboeat sarta ngoeroeskeun iboe pare. 212
XLVI. Boedjangga ngaloengsoerkeun leuit toedjoeh ngabandoeng, toeloej dioeroeskeun karang leuit djeung leuitna dieusian. 213
XLVlI. Boedjangga maroelang ka manggoeng" 214
XLVllI. Loengsoer Soenan amboe ka tempatna Poerba sari pikeun ngadjaran Poerba sari sagala ngaran bagian leuit djeung pamalina, njokot beas, noetoe katoet ninoen. 215
XLIX. Poerba rarang rek miboeatan pepelakanana, si-Lengser dipiwarang nitah njieun leuit. Toeloej diboeat, nja eta ngaritan sagala pepelakan djeung djaramina. 219
L. Koe Poerba rarang si-Lengser dipiwarang mariksa leuit Poerba sari. Leuitna dipariksa sarta koe manah; leuitna Poerba rarang kawas ranggon. Kitoe dipopojankeun ka Poerba rarang, datang ka dipiwarang deui koe Poerba rarang marentahkeun Poerba sari padoe olahan, kasang djeung samping. 220
LI. Sanghjang loetoeng ngapoeng deui ka manggoeng neneda ka Soenan amboe ditoeloeng olahan, kasang djeung samping. 223
LII. Koe Poerba rarang didjieun olahan, samping tiloe poeloeh, kasang toedjoeh laboehan. Geus kitoe, si-Lengser dipiwarang njaoer Poerba sari ka nagara; djeung deui koe Poerba rarang disaoer Djaksa nagara nja eta toekang ketok.

Toeloej Poerba sari djeung Sanghjang Loetoeng ka nagara teu mawa naon-naon.

Koe Djaksa Poerba sari dihoekoem tatapi weleh da koe dewata diloengsoerkeun sampingna sawidak lima, kasangna toedjoeh laboehan; loengsoer sangoe miroepa moending.

Toeloej Poerba sari djeung Poerba rarang ngadoe toedjoeh prakara; Poerba rarang eleh. Toeloej pakasep-kasep beubeureuh; Indradjaja anoe meunang, Loetoeng eleh.

Ti dinja Sanghjang loetoeng koe dewata dibikeun ngagedogkeun raksoekanana ngadjadikeun kakasepan Goeroe Minda.

[ 258 ]
No. Ina.

Goeroe Minda diangkat radja djeung salin djenengan djadi Goeroe Minda Patandjala, ratoe Patandjala seda.

Poerba rarang djeung adina dihoekoem koedoe ngadjadi boedak angon; Indradjaja djadi toekang ngarit, make arit timah.

Poerba leuih digandjaran, diangkat istrina Patih; Mama Lengser diangkat djadi kokolot nagara.

LIII. Koe Boedjangga padaleman djeung leuitna anoe di pipir goenoeng dipindahkeun ka nagara. 241
LIV. Ngaranna nagara disalin koe Poerba sari djadi Pakoean kalangan. Koe nagara dipestakeun ngahormat panganten Poerba sari Goeroe Minda. 242




[ Woordenlijst ]

W O O R D E N L IJ S T

TOT DE PANTOEN'S

Njai Soemoer Bandoeng, Tjioeng Wanara en Loetoeng Kasaroeng

DOOR

C. M. PLEYTE.

VERHANDELINGEN VAN HET BATAVIAASCH GENOOTSCHAP VAN

KUNSTEN EN WETENSCHAPPEN.


DEEL LVIII.

VIERDE STUK.


BATAVIA, 'S HAGE,
ALBRECHT & Co., MARTINUS NYHOFF,
1911.

[ Woordenlijst ]

W O O R D E N L IJ S T

TOT DE PANTOEN'S

Njai Soemoer Bandoeng, Tjioeng Wanara en Loetoeng Kasaroeng.

DOOR

C. M. PLEYTE.

VERHANDELINGEN VAN HET BATAVIAASCH GENOOTSCHAP VAN

KUNSTEN EN WETENSCHAPPEN.


DEEL LVIII.

VIERDE STUK.


BATAVIA, 'S HAGE,
ALBRECHT & Co., MARTINUS NYHOFF,
1911.

[ XXXIX ]VOORWOORD.

De hierachter volgende woordenlijst beoogt alleen toelichting te geven op de in de voorafgaande pantoen's gebezigde woorden en uitdrukkingen, voor zoover deze in Coolsma's welbekende Soendaneesch-Hollandsche Woordenboek geheel of ten deele worden gemist.

Daarbij heb ik, naar Coolsma's voorbeeld, er ernstig naar gestreefd, de grond- beteekenis daarvan zoo concreet mogelijk vast te stellen; niettemin kan ik de verzekering, daarin immer geslaagd te zijn, niet geven.

Voor den Westerling toch is het niet altijd mogelijk, uithoofde van de vele, bijkans synonieme gezegden, waarover de Soendaneezen beschikken, steeds het juiste begrip ervan te treffen.

Zelfs wanneer de beteekenis van een woord hem volkomen duidelijk is, blijft die moeielijkheid bestaan, omdat het Nederlandsch geen term heeft, die daarvoor als aequivalent kan gesteld worden.[6]

Gelijk in het Voorwoord tot de Njai Soemoer Bandoeng reeds werd gezegd, ontving ik de verklaring der mij onbekende woorden in de Tji-rëbonsche lezing dezer pantoen van R. A. A. Koesoema Soebrata, Regent van Galoeh, te Tji-amis, terwijl de heer H. C. H. de Bie, het vocabularium der Garoetsche en Ban- doengsche versies daarvan doorzag.

Dank zij beider hulp, was het vaststellen der waarde van mij onbekende ge- zegden in die vertellingen een lichte taak.

Ten opzichte van de Tjioeng Wanara en de Loetoeng kasaroeng, had ik echter op eigen krachten te steunen, daar ik geen tweeden aanslag op de wel- willendheid van beide evengenoemde heeren meende te mogen doen.

Dit noopte mij te trachten bij de toekang's pantoen zelf licht te zoeken, het- geen mijn taak herhaaldelijk tot moedeloos makens toe heeft verzwaard.

In de eerste plaats namelijk was het niet gemakkelijk, zangers te vinden, die ook volledig verstaan, wat zij voordragen en in de tweede kostte het veel moeite, zulke deskundigen te bewegen, daarop de noodige toelichting te geven.

Golden mijn vragen gewone, slechts tot vermaak ten gehoore gebrachte pan- toen's, dan slaagde ik er gewoonlijk ten leste in, hen tot praten te krijgen; ten opzichte van de gewijde teksten, juist de moeilijkste, bleek dit echter steeds een onvruchtbaar pogen.

Was men reeds over de Tjioeng Wanara slecht te spreken, over de Loe- toeng kasaroeng wilde men zich ganschelijk niet uitlaten; erger zelfs, men vond dien naam in mijn mond ongepast en meer of minder den spot drijven met het pamali, dat reeds het noemen van den titel dezer mythe beklemt. [ XL ]Kaca:Verhandelingen van het Bataviaasch Genotschap van Kunsten en Wetenschappen LVIII.djvu/332 [ XLI ]Kaca:Verhandelingen van het Bataviaasch Genotschap van Kunsten en Wetenschappen LVIII.djvu/333 [ 259 ]

SINDIR'S

Blz. Sisindiran. Slagwoord. Beteekenis.
――――― ――――― ―――――
5 Bage dawĕg kĕmbang djambe. majang. kamajangan.
51 Bakalna panimba nila. tjarog. tjaroge.
51 Bakalna panjioek taroem. gajoeng. kajoengjoen.
12 Bangkong lodor, tjatjak lewaj. kadal. halal.
51 Beunjing meulit kana kai. darangdang. dangdan.
87 Intjoe boeboe paranakan sair bintjang. lambit. amit.
51 Kondang njampaj kana dahan. darangdan. dangdan.
95 Kapadoeng patjoel. bawak. bawa.
60 Këmbang njangsang dina tarang. tarëtëp. tëtëp.
5 Këmbang tjalik dina tjëpil. soesoemping. soemping.
55 Lëboeh baoer binih bae. widjen. idjen.
17 Mareman di sajang hajam. sieur. balieur.
30 Ngadjëboeg ngadjangkar haoer. akar. djangkar.
17 Nja koetoe di hoeloe sapoe. sieur. balieur.
57 Nja pare sabeulah tjaeng. samadea. sëdja.
104 Njarangka obat. bëdil. njoengkëdil
48 Oelam batoe. warangan. piwarangan
56 Pëntil hiris. këpokan. kapok.
56 Roaj ngora. këpokan. kapok.
97 Senggal hideung. lele. parele.
30 Seureuh beureum nanggeuj tangkaj. etek. tjetek.
[ 260 ]
106 Soemoer katoeroeban njiroe. ebeg. baregbeg.
39 Soerakna ngadahan tjaoe. ponggol. onggol2-an.
8 Sok hanteu ngagadjah reuma. landak. dadak.
8 Sok hanteu ngamoending pasir. badak. dadak.
61 Tamiang meulit ka bitis. kaloempoehan. katĕmpoehan.
5 Tikoro kotokeun, tjareham hajameun. patjok. pok.
12 Toetoep djoeroe oempak lintjar. tambal. tembal.
57 Toetoep djoeroe oempak lintjar. tjoak. waktja.



[ 261 ]

Opmerking bij de Woordenlijst

——————————

Door de benoeming van den heer D. Ardiwinata tot redacteur voor het Soendaneesch bij de Commissie voor de Volkslectuur alhier, heb ik de gelegenheid gehad, de Woordenlijst, juist vóór het afdrukken, ook nog eens met dezen inlandschen taalgeleerde door te loopen, hetgeen daaraan in menig opzicht ten goede gekomen is.

Hem voor zijn welwillende opmerkingen hier alsnog openlijk dank te kunnen zeggen, is mij een aangename plicht.

Het nummer achter het woord wijst de bladzijde aan, waar dit voor 't eerst voorkomt.

Vergelijk bedoelt: vergelijk Coolsma i. v.

Bij te voegen bedoelt: eveneens bij Coolsma i. v.

Zie: verwijst naar de Woordenlijst zelf.


———————

[ 261 ]Kaca:Verhandelingen van het Bataviaasch Genotschap van Kunsten en Wetenschappen LVIII.djvu/339 [ 262 ]Kaca:Verhandelingen van het Bataviaasch Genotschap van Kunsten en Wetenschappen LVIII.djvu/340 [ 263 ]Kaca:Verhandelingen van het Bataviaasch Genotschap van Kunsten en Wetenschappen LVIII.djvu/341 [ 264 ]Kaca:Verhandelingen van het Bataviaasch Genotschap van Kunsten en Wetenschappen LVIII.djvu/342 [ 265 ]Kaca:Verhandelingen van het Bataviaasch Genotschap van Kunsten en Wetenschappen LVIII.djvu/343 [ 266 ]Kaca:Verhandelingen van het Bataviaasch Genotschap van Kunsten en Wetenschappen LVIII.djvu/344 [ 267 ]Kaca:Verhandelingen van het Bataviaasch Genotschap van Kunsten en Wetenschappen LVIII.djvu/345 [ 268 ]Kaca:Verhandelingen van het Bataviaasch Genotschap van Kunsten en Wetenschappen LVIII.djvu/346 [ 269 ]Kaca:Verhandelingen van het Bataviaasch Genotschap van Kunsten en Wetenschappen LVIII.djvu/347 [ 270 ]Kaca:Verhandelingen van het Bataviaasch Genotschap van Kunsten en Wetenschappen LVIII.djvu/348 [ 271 ]Kaca:Verhandelingen van het Bataviaasch Genotschap van Kunsten en Wetenschappen LVIII.djvu/349 [ 272 ]Kaca:Verhandelingen van het Bataviaasch Genotschap van Kunsten en Wetenschappen LVIII.djvu/350 [ 273 ]Kaca:Verhandelingen van het Bataviaasch Genotschap van Kunsten en Wetenschappen LVIII.djvu/351 [ 274 ]Kaca:Verhandelingen van het Bataviaasch Genotschap van Kunsten en Wetenschappen LVIII.djvu/352 [ 275 ]Mangplangan, 29, plang klinken van de kohkol = mongplongan taja anoe nga-

halangan.

Mangprang, 208, mangprang-mangpreng, helder klinken.

Manjingnjong, 108, rijmwoord zonder beteekenis.

Maoeng, 50, bij te voegen: II kimaoeng, een boomsoort.

Matjala, 99, matjala tjalaketek, = malindĕs ka sorangan, kawas noe dieleketek.

Mawat, = 2 pĕrbawa; zie tjandra.

Mĕdot, 207, omlaag buigen van een vruchttros door zwaarte.

Mĕlĕdoeg, 18, boersch, kinkelachtig, anders gezegd: djaoeh ka nagara, djaoeh ka bĕdoeg enz.; ook bĕlĕgoeg; doesoen taja kanjaho.

Mĕntĕlĕng, 5, puperkleurig zijn, gelijk de tĕlĕng-bloem.

Merengkel, 50, ombuigen gelijk de bengkel van een kaoengpalm ; mĕrĕngkĕl kos oraj diteunggeulan.

Mĕteti, 192, landman, landbouwer.

Midji, 151, de eerste, de opperste.

Midji, 1, Jav. — samioek, eensgezind, eendrachtig; ngahidji.

Mikoeng, 171, met een bult of bobbel bijv. in een weg; nong(g)ong koeja.

Mingkis, 150, verklaard met moengkoes; boengkoes.

Miranan, 88, afvallen gelijk bladers, uitsterven.

Modjang, 145, juffer, adellijk meisje.

Moetjoeng, 147, meer dan genoeg, overdadig veel.

Maho, 94, baha.

Momore, 8 — djodjode, loemajan.

Mongkonong, 1 53 = sirit; momonongheuntjeut.

Mongplo, 20 = botoh, donto, mollig

Montjorong, 109, glanzen, schitteren = mentjrang, tĕrang.

Morongkol, 55 = merengkel; zie bongkol.

N.

Nangnajeumeun, 68, grondwoord onbekend en door mij nooit anders dan inden gegeven vorm gehoord, die verklaard wordt met di djĕrona baseuh, di loearna toehoer, o. m. ook gebruikt van kwijnende planten.
In de dorpsnaam Tji-tajeum (vulgo op Tji-tajam aan de lijn Batavia-Buitenzorg) leeft vermoedelijk de oude stam van nangnajeum nog voort, doch men weet de [ 276 ]Kaca:Verhandelingen van het Bataviaasch Genotschap van Kunsten en Wetenschappen LVIII.djvu/354 [ 277 ]Kaca:Verhandelingen van het Bataviaasch Genotschap van Kunsten en Wetenschappen LVIII.djvu/355 [ 278 ]Kaca:Verhandelingen van het Bataviaasch Genotschap van Kunsten en Wetenschappen LVIII.djvu/356 [ 279 ]Kaca:Verhandelingen van het Bataviaasch Genotschap van Kunsten en Wetenschappen LVIII.djvu/357 [ 280 ]Kaca:Verhandelingen van het Bataviaasch Genotschap van Kunsten en Wetenschappen LVIII.djvu/358 [ 281 ]Kaca:Verhandelingen van het Bataviaasch Genotschap van Kunsten en Wetenschappen LVIII.djvu/359 [ 282 ]Kaca:Verhandelingen van het Bataviaasch Genotschap van Kunsten en Wetenschappen LVIII.djvu/360 [ 283 ]Kaca:Verhandelingen van het Bataviaasch Genotschap van Kunsten en Wetenschappen LVIII.djvu/361 [ 284 ]Kaca:Verhandelingen van het Bataviaasch Genotschap van Kunsten en Wetenschappen LVIII.djvu/362 [ 285 ]Kaca:Verhandelingen van het Bataviaasch Genotschap van Kunsten en Wetenschappen LVIII.djvu/363 [ 286 ]Kaca:Verhandelingen van het Bataviaasch Genotschap van Kunsten en Wetenschappen LVIII.djvu/364 [ 287 ]Kaca:Verhandelingen van het Bataviaasch Genotschap van Kunsten en Wetenschappen LVIII.djvu/365 [ 288 ]Kaca:Verhandelingen van het Bataviaasch Genotschap van Kunsten en Wetenschappen LVIII.djvu/366 [ 289 ]Kaca:Verhandelingen van het Bataviaasch Genotschap van Kunsten en Wetenschappen LVIII.djvu/367

  1. Pinasti djadi wasiat mana katelah Tji-njasak oeroet sasak Poerba sari mana, datang ka kiwari poesaka ti Poerba sari.
  2. Mana aja roeatan, mana datang ka kiwari, poesaka ti Poerba sari.
  3. Kantjra belang sisit emas hade keur ingon-ingon laoek radja peni, oenggal goesti nganggo laoek radja peni mana datang ka kiwari poesaka ti Poerba sari. Djolang maboer ninggang di djaoehna. Pinasti djadi waloeri, mana aja katelah Tj-djolang, oeroet djolang Poerba sari, mana datang ka kiwari poesaka ti Poerba sari.
  4. Pinasti diwaloerikeun mana datang ka kiwari ari leunjaj paeh herang ari tjaang soerem, dakining Goeroe Minda Kahjangan tatkala sibanjo, popoëkan kadjadjadianana leunjaj mana datang ka kiwari.
  5. Pinasti diwaloerikeun teu hade metjoet moending koe njere laki, poesaka ti Poerba sari.
  6. Tot voorbeeld moge dienen het werkwoord eten. Daarvoor kent men: toeang, nĕda, njatoe, dahar, hakan, lĕbok, nĕgek, njĕkek, lontor, madang, nĕlih, nĕgoeg, ngagarĕs, djabog.