Tijdschrift voor Indische Taal- Land- en Volkenkunde, XLIX

[ Title ]

TIJDSCHRIFT

VOOR

INDISCHE

TAAL-, LAND- EN VOLKENKUNDE.

UITGEGEVEN DOOR HET

BATAVIAASCH GENOOTSCHAP VAN KUNSTEN

EN WETENSCHAPPEN.

ONDER REDACTIE

VAN

VAN HINLOOPEN LABBERTON.

DEEL XLIX.

BATAVIA. ALBRECHT &

’S

HAGE.

M. NIJHOFF.

Co.

1907.

[ Inhoud ]

I N H O U D.
__________

	Bladz.
Raden Moending Laja Di Koesoema, ean oude, Soendasche ridderroman, met eene inleiding over den toekang pantoen, door C. M. Pleyte (met een plaat)	1
De Wij-inscriptie op het Amoghapaga-beeld van Padang-tjandi, door H. Kern (met een plaat)	159
Over een paar Hindoe-beelden van Padang-tjandi, door C. M. Pleyte (met 4 platen)	171

kennis van het Mahayana op Java, door C. M. Pleyte (met 2 platen) Prohibitieve teekens en Tatuage-vormen op het eiland Timor, door Dr. J G. F. Riedel (met 2 platen) Sangka-schelpen, door E. F. Jochim (met een plaat). Een Formosaansch (Koop) contract (met eene reproductie), Nota over de Batang-hari districten, door Ch. L. G. Palmer Bijdrage

tot

de

...

.

VAN DEN BROEK

"

178 181

188

203

206

Nota omtrent de middelen van bestaan der bevolking in Kotabasar en onderhoorige landschappen en de Batang-hari districten, door Ch. L. J. Palmer van den Broek. Nota over Kota-basar en onderhoorige landschappen met uitzondering van Soengai Koenit en Talau, door Ch. L. J. .

.

Palmer van den Broek De Munten van Nederlandsch-Indie, door

.

247

280 J.

(met 4 platen) Nota omtrent Singkel en de Pak-paklanden, door

P.

Moquette

V. K. H.

Ypes

319 355

TABLE DES MAT1ERES. Page.

Raden Mounding Laja Di Kousouma, un ancien roman de chevalerie en langue Soundanaise, avec une introduction sur le troubadour (toukang pantoun) par M. C. M. Pleyte (avec une planche) Inscription dedieatoire sur la statue d’ Amoghapa^a a PadangTjandi, par M. le Dr. H. Kern, (avec une planche) Notices concernant deux statues hindoues a Padang-Tjandi, par M. C. M. Pleyte (avec quatre planches) Contribution concernant le Mahayana & Java par M. C. M. Pleyte (avec deux planches) Marques prohibitives et certaines formes de tatouage en usage dans 1’ lie de Timor, par M. le Dr. J. G. F. Riedel (avec

....

deux planches) Notes concernant les coquillages Sangka, par M. E. F. Jochim (avec une planche) Un contract de vente formosan (avec un facsimile) Rapport concernant les Districts de Batang-hari, par M. Ch.

....

L.

J.

Palmer van den Broek

.

Monnaies des Indes-orientales neerlandaises, par M.

Moquette K. H.

178

181

188

203

247

J.

319

(avec quatre planches)

Rapport concernant Singkel

W.

171

280

den Broek P.

159

206

Rapport concernant les moyens de subsistance de la population de Kota-basar et dependances et des Districts de Batang-hari, par M. Ch. L. J. Palmer van den Broek Rapport concernant Kota-basar et dependances a 1’ exception de Soungai Kounit et Talao, par M. Ch. L. J Palmer van Les

1

YPES

.

et le territoire Pac-pac, par

RADEN MOENDING LAJA DI KOESOEMA

EEN OUDE, SOENDASCHE RIDDERROMAN

MET EENE INLEIDING OVER DEN TOEKANG

DOOR

C.M. PLEYTE

(MET EEN PLAAT)

BATAVIA

ALBRECHT & Co.

TJARITANA

RADEN MOENDING LAJA DI KOESOEMA,

PRABOE WIRA KANTJANA,

MANTRI ANOM PADJADJARAN,

noe garwaän ka

NJAI DEWI ASRI

poetri

RANGGA POEPOEK BOENGA DJAJA.

Kawarnaha kang djoemĕnĕng ratoe ing Padjadjaran djĕnĕnganana PRABOE SILIWANGI. Geureuhana saratoes lima poeloeh, apoepoetra toedjoeh poeloeh lima.

Eta geureuha-geureuha djeung apoepoetra hĕnteu ditjarioskeun sadajana.

Katjarios ratoe PRABOE SILIWANGI ngĕrsakeun maren tina karatoean. Kagĕntos koe kang poetra, anoe ti geureuha pawarang, djĕnĕnganana KANTRI MANIK MAJANG SOENDA.

Apoepoetra djĕnĕnganana RADEN DJAKA MANGOENDJAJA, GOEROE ADJI MINADJAJA, PRABOE SENA PAKOEAN, PRABOE GOEROE GANTANGAN, kang djoemĕnĕng ratoe ing Padjadjaran ngagĕntos padjĕnĕngan rama.

Geureuha ratoe Padjadjaran djĕnĕnganana RATRA INTAN RATOE ĔMAS PAGOELINGAN.

Rakana saderek saiboe-sarama djĕnĕnganana PRABOE MALELA; pamoek ratoe PRABOE GOEROE GANTANGAN. [ 37 ]HET

VERHAAL

VAN

MOENDING LAJA DI KOESOEMA, die werd

PRABOE WIRA KANTJANA Vorst van Bali,

Hij was jongste Mantri van Padjadjaran en huwde met NJAI

DEWI

ASRI,

de dochter van Haxaêa Porrokk Borsea

Daasa.

Er wordt verhaald, dat hj, die de koninklijke waardigheid over Padjadjaran bekleedde, genaamd was Prance

SILIWANGI. Zijne gemalinnen waren honderd en vijftig, zijn zonen vijf en zeventig in aantal. Van deze gemalinnen, noch van deze zonen ieder in het bizonder wordt gesproken.

Men vertelt, dat koning PrABOR SILIWANGI afstand van de regeering wenschte te doen. Hij werd opgevolgd door een zoon, gesproten uit eene gemalinne van minderen rang, Кахты Махік Majaxa BokxpA met name. Deze prins heette Rapes Djaka MANGOENLAJA, GOEROE Арл МіхАрЈАЈА, Pranon SENA PAKOEAN, Pranor GOEROE

GANTANGAN; deze vervulde het koningschap over Padjadjaran ter vervanging van zijn vader in die waardigheid. De gade van dezen vorst over Padjadjaran was ge-

ngama RATNA Ixras Raros Emas PAGOELINGAN. Haar oudere broeder, uit dezelfde moeder en vader geboren,

Pranor

Marea

geheeten,

koning Pmamog GozggoE GaxTANGAN.

was

de voorvechter van [ 38 ]Kang pinoerwaän^[1] geureuha PRABOE SILIWANGI djĕnĕnganana PADMA wATI; apoepoetra djĕnĕnganana MOENDING LAJA DI KOESOEMA, PRABOE WIRA KANTJANA, MANTRI ANOM PADJADJARAN.

Ditjaritakeun kakasepanana ĕnggeus teu aja tandinganana. Sadajana prawestri pada kaäsmaran matak ginggeung sadadajeuh tina kaäloesanana. Waktoe harita joeswana toedjoeh wĕngi, dikĕrsakeun dibinasa koe kangdjĕng rama.

PRABOE SILIWANGI ngadawoehkeun ka iboena: "he, PADMA wATI, poetra andika moedoe dibinasakeun sĕrta pisahkeun djeung njawana."

Oendjoekan geureuha: "hatoer soemangga."

Ladjĕng dikĕrsakeun, daek dipaehan waktoe harita.

Keur aja linggih saderekna nja ijeu PADMA wATI, oewana MOENDING LAJA DI KOESOEMA noe djĕnĕnganana RADEN KIDANG PANANDJOENG sarĕng RADEN GĔLAP NJAWANG disoehoenkeun ka PADMA wATI sarĕng dirĕboet koe oewana: "eta mowal pihadeëun, hanteu pantĕs, iboe maehan poetra; langkoeng saë dipandjara baë."

Ladjĕng kapasihkeun sĕrta ladjĕng dipandjara koe oewana di hoeloe dajeuh.

Lami-lami, katjarioskeun, kangdjĕng rama PRABOE SILIWANGI ngimpen ningalan langlajangan Kantjana domas, sowarana aja di sadjabaning langit ari noe boga goerijang toedjoeh.

Ari geus kitoe, ladjĕng miwarang ka geureuha pawarang djĕnĕnganana NJAI RADEN MANTRI: „andika ajeuna moedoe [ 39 ]Kaca:Tijdschrift voor Indische Taal- Land- en Volkenkunde XLIX.pdf/60 [ 40 ]ka lawang Balik salaka, ka NJAI PADMA WATI, toekang kĕtok Padjadjaran.”

Saĕnggeus dongkap ladjĕng NJAI RADEN MANTRI ngadawoehkeun timbalan kangdjĕng raka jen NJAI PADMA WATI moedoe ijang ajeuna ka Salaka domas, ka PRABOE GOEROE GANTANGAN mopojankeun impen kangdjĕng rama.

Ladjeng ijang NJAI PADMA WATI.

Geus pasondong djeung ratoe PRABOE GOEROE GANTANGAN, ladjĕng popojan, jen kangdjĕng rama ngimpen ningalan langlajangan Kantjana domas ajana di sadjabaning langit, ari noe boga goerijang toedjoeh. „Eta dawoehan kangdjĕng rama, koedoe dilajatan koe poepoetoe tigang atoes, soewan karo bĕlah toenggal, tjarios titigang lawe, pamoek dalapan rewoe, ponggawa doewa laksa, papatih dalapan poeloeh, gagaman sajoeta malang.”

„Eta dawoehan kangdjĕng rama geus ditimbalkeun koe kangdjĕng iboe!”

„Soemoehoen, geus kahartos, sĕrta tanwande ditimbalkeun pisan ka sadaja bala-rajat sakoemaha dawoehan kangdjĕng rama.”

Katjarioskeun ratoe PRABOE GOEROE GANTANGAN ngadawoehkeun ka papatih dalapan poeloeh: „ajeuna koedoe ngabĕnde ngoempoelkeun sadajana poepoetoe tigang atoes, soewan karo, bĕlah toenggal, tjarios titigang lawe, pamoek dalapan rewoe, ponggawa doewa laksa, papatih dalapan poeloeh, gagaman sajoeta malang.” [ 41 ]Kaca:Tijdschrift voor Indische Taal- Land- en Volkenkunde XLIX.pdf/62 [ 42 ]Uñjukan papatih dalapan puluh: "Hatur sumangga."

Lajĕng diparentakeun ngabĕnde, hĕnteu dicarioskeun lamina.

Lajĕng diuñjukeun ka ratu dumeh geus kumpul. Lajĕng ratu ngadawuhkeun ka para-saderek sadayana: "Ayeuna aya dawuhan kangjĕng rama Prabu Siliwangi mudu ngalayatan langlayangan Kañcana domas, ayana di sajabaning langit, ari nu boga guriyang tujuh."

Uñjukan para-saderek sadayana pisan: "Sakabeh-kabeh, ñanggakeun sĕsĕndu sĕrta beuheung teukteukeun; hanteu wĕrat ngalayatan."

Saenggeus kitu, ratu Prabu Guru Ganatangan hatur uninga ka kang ibu Padma Wati, dumeh-dumeh sadayana ñanggakeun beuheung teukteukeun, putra sadayana taya nu sanggup ngalayatan.

Lajĕng Ñi Padma Wati nguninga deui ka kangjĕng raka Prabu Siliwangi yen putra-putra sadayana teu aya anu sanggup ngalayatan.

Ari geus kitu, lajĕng rakana Prabu Siliwangi ngalahir: "Ñai Padma Wati, ari taya nu sanggup mah Ñai Padma Wati bae meureun dikĕrsakeun dibinasa sĕrta meureun dipisahkeun jeung ñawana."

Lajĕng Ñai Padma Wati nangis; eling ka putrana, ka Munding Laya di Kusuma.

Lajĕng angkat Ñai Padma Wati ka patapaän raka di hulu dayeuh jĕnĕnganana Raden Kidang Panañjung sarĕng Raden Gĕlap Ñawang naroskeun: "Putra Munding Laya di Kusuma, dangĕt ayeuna di mana ayana?"

Ngawalon rakana: "Naha, baheula rek dibinasakeun, ari ayeuna hayang mĕndakan! Teyang bae kana pañjara ayana di hulu dayeuh."

Lajĕng diteyang kapĕndak; ari lamina dina pañjara geus tujuh tahun.

Lajĕng naros putra Munding Laya di Kusuma ka ibuna: "Naon aya pikĕrsaeun jauh-jauh dijugjug, anggang diteyang?"

Iboena ngalahir: "Sumping ka diyeu teh, lain lantung [ 43 ]Kaca:Tijdschrift voor Indische Taal- Land- en Volkenkunde XLIX.pdf/64 [ 44 ] tamboeh lakoe, lain leumpang saparan-paran. Sĕdja tambaän kasoesah, teu kasait koe diri, taja deui noe dibelaan, anak noe pinjaiteun iboe boga karĕrĕpĕt. Ari asalna, dipiwarang koe rama Praboe Siliwangi nejangan noe diimpikeun koe kangdjĕng rama langlajangan Kantjana domas, sowarana aja di sadjabaning langit ari noe boga goerijang toedjoeh. Koedoe koe dilajatan poepoetoe tigang atoes, soewan djeung iboe karo bĕlah toenggal, tjarios titigang lawe, pamoek dalapan rewoe, ponggawa doewa laksa, papatih dalapan poeloeh, gagaman sajoeta malang. Tatapi sadajana teu aja anoe saranggoep, iboe pribadi koedoe ngalajatan. Oepami diri iboe hanteu sanggoep, meureun dibinasakeun sĕrta dipisahkeun djeung njawana iboe koe soenan rama Praboe Siliwangi. Ari ajeuna, doemeh dawoehan sakitoe, koe kang poetra dibelaän atawa hanteu, kasoesah iboe sakitoe.”

Oendjoekan kang poetra: "langkoeng wĕlas ka salira iboe doemeh kagoengan karĕrĕpĕt sakitoe banggana. Ajeuna kang poetra njoehoenkeun hibar sĕrta loeloes rahajoe manan iboe mah dibinasakeun koe kangdjĕng rama Praboe Siliwangi. Langkoeng sae diri kang poetra pribadi ngalampahkeun dawoehan kandjĕng rama tanwande leumpang saparan-paran. Ajeuna, iboe, oelah rĕdjag manah, kang poetra sipatna sĕdja ngabelaän kana karĕrĕpĕt iboe."

Ladjĕng Njai Padma Wati doemeuheus deui ka soenan Praboe Siliwangi ngoeninga jen dangĕt ajeuna aja noe sanggoep ngalajatan impen, poetra djĕnĕnganana Raden Moending Laja di Koesoema.

Ladjĕng kaget rama Praboe Siliwangi, sababna baheula ditimbalan koedoe dibinasakeun, ari ajeuna aja keneh.

Ladjĕng ngadawoehkeun ka rajina: "Njai Padma Wati eta Moending Laja di Koesoema titah ngalajatan, tapi moedoe dibahanan doehoeng Toelang tonggong Padjadjaran. [ 45 ]Kaca:Tijdschrift voor Indische Taal- Land- en Volkenkunde XLIX.pdf/66 [ 46 ]Ladjĕng Njai Padma Wati njandak doehoeng Toelang tonggong Padjadjaran sĕrta kapasihkeun ka kang poetra.

Geus katampi doehoeng, ladjĕng ijang tiloean: Raden Moending Laja di Koesoema sarĕng oewana Raden Kidang Panandjoeng sĕrta Raden Gĕlap Njawang ka sadjabaning langit.

Sindang di Moewara heres ka Njai Dewi Asri poetra Rangga Poepoek Boenga Djaja, iboena Njai Gandir Wangi.

Ladjĕng Njai Dewi Asri naros ka Raden Moending Laja di Koesoema: »soemping ka dijeu dek ladjĕng kamana?”

Ngadjawab Raden Moending Laja di Koesoema jen ajeuna kakang manggoel oetoesan, ngĕmban piwarang soenan rama ngalajatan langlajangan Kantjana domas, sowarana di sadjabaning langit: »Noe matak teja mah ka dijeu saprakawis, doewa prakawis. Anoe saprakawis ngoeninga ka sĕpoeh-sĕpoeh sadaja, kadoewa prakawis sĕdja ka Njai Dewi Asri pisan.”

»Doemeh kang raka langkoeng-langkoeng ewĕd manah mikiran salira, kang raji manawi kadjeueungna, hanteu djodokeun, sĕdja raka bela pati. Noe matak ajeuna naroehkeun pati, ngĕmbankeun piwarang kangdjĕng rama ngalajatan langlajangan Kantjana domas, sowarana aja di sabaning langit ari noe boga goerijang toedjoeh; kalajan malih tandaning gĕgĕling manah jeu beulitan anggo. Kang rake anggoeun beulitan angkeng kang raji. Tatapi poma-poma pisan oelah aja noe oeninga kagoengan beulitan ijeu, sanadjan kang iboe, Njai Gandir Wangi, oelah dioeningaän; nanging ari kang raka mah Ratoe Malela di patapaän sae dioeningaän. Djeung kang raka hanteu ngaälingan kakĕrsa." [ 47 ]Kaca:Tijdschrift voor Indische Taal- Land- en Volkenkunde XLIX.pdf/68 [ 48 ]„Saoepami rek tjarogean geura tjarogean, lamoen rek ngantos geura antos, ari kakang mah ngalampahkeun piwarangan tea beunang ditangtoekeun boelan tahoenna, karana koedoe boga kabeubeunangan.”

Ladjĕng ngawangsoel Njai Dewi Asri: „lamoen teu soemping raka Moending Laja di Koesoema ka Moewara beres geus mowal baë lakian.”

Ladjĕng angkat Raden Moending Laja di Koesoema ti Moewara beres.

Dongkap ka Poelo Poetri, kapĕndak sarĕng jaksa ngagadoeh eta Poelo Poetri, ari ngaranna eta jaksa Djonggrang Kala Pitoeng.

Ladjĕng pĕrang rame pisan. Meunang pĕrangna Raden Moending Laja di Koesoema; taloek eta jaksa, sarĕng njanggakeun diri. Sarawoeh njanggakeun djimat sĕrta ngoeningakeun djalana ka sadjabaning Langit.

Ladjĕng Moending Laja di Koesoema angkat njalira baë ka sadjabaning langit ari linggih oewana, Raden Kidang Panandjoeng djeung Raden Gelap Njawang ditilar di Poelo Poetri.

Teu lami Raden Moending Laja di Koesoema soemping ka sadjabaning langit. Ladjĕng kapĕndak sarĕng goerijang toedjoeh.

Dipoendoet langlajangan, hĕnteu disanggakeun. Ladjĕng dipĕrangan rosa pisan, meunang pĕrangna Raden Moending Laja di Koesoema, taloek eta goerijang toedjoeh, kantoen sidji, kabojong, ngaranna Moending Sang Kala Wisesa. [ 49 ]Kaca:Tijdschrift voor Indische Taal- Land- en Volkenkunde XLIX.pdf/70 [ 50 ]Katjarios anoe djĕnĕngan di Padjadjaran Raden Djaka Mangoenlaja, Goeroe Adji Minadjaja, Praboe Sena Pakoean, Praboe Goeroe Gantangan miwarang ka geureuhana Nyai Ratoe Intan: „ajeuna andika moedoe ijang ka toeang raka, ka Praboe Malela di patapaän. Djadi ajeuna moedoe dangdan baë, oerang djĕngkar ka Moewara beres, oerang ngalamar Njai Dewi Asri; dek dirĕpokkeun ka Raden Soentĕn Djaja.”

Saënggeus nampi dawoehan, Njai Ratoe Intan djĕngkar ka rakana Praboe Malela di patapaän.

Barang soemping, dipariksa dibageäkeun: „naon nja pikĕrsaeun soemping ka dijeu?”

Oendjoekan kang raji: „noe matak doemeuheus ngĕmban piwarangan ratoe Praboe Goeroe Gantangan jen kang raka ajeuna moedoe sadija sĕrta bakal ditjandak ka Moewara beres sĕrta ajeuna oge kang raka moedoe doemeuheus ka ratoe.” Djawab Praboe Malela: „hatoer soemangga, ajeuna oge sĕdja doemeuheus.”

Ditjarioskeun Praboe Goeroe Gantangan ngadawoehkeun ka papatih dalapan poeloeh: „ajeuna moedoe ngoempoelkeun para-saderek ratoe, para-ponggawa sadajana pisan, dikĕrsakeun didjajak ka Moewara beres.”

Saĕnggeus nampi dawoehan, papatih dalapan poeloeh marentahkeun ngoempoelkeun bala-rajat sadajana pisan.

Hĕnteu lami koempoel sadajana pisan sĕrta oendjoekkeun ka Praboe Goeroe Gantangan.

Kawarnaha Praboe Goeroe Gantangan sarĕng geureuha Njai Ratoe Intan djĕngkar ti Salaka domas ka Moewara beres. Diiring koe para-saderek, para-ponggawa sĕrta sadajabala-rajat, sĕrta ngadjajak sagala harta bade noekoeh, bade djajakkeun geureuha taja pisan kakiranganana sĕrta sadija sagala parabot. [ 51 ]Kaca:Tijdschrift voor Indische Taal- Land- en Volkenkunde XLIX.pdf/72 [ 52 ]Hénteu ditjarioskeun di djalanna.

Soemping ka Moewara beres, langkoeng-langkoeng ramena doemeh kusoempingan ratoe Praboe Goeroe Gantangan.

Ditjarioskeun Njai Raden Ratna Intan njaoer Njai Gandir Wangi, iboe Njai Dewi Asri: „kaoela hatoer oeninga kangdjĕng ratoe Praboe Goeroe Gantangan noe matak soemping ka dijeu, moendoet kang poetra Njai Dewi Asri ditikahkeun ka kang raji ratoe Parboe Goeroe Gantangan noe djĕnĕngan Raden Soenten Djaja.”

Oendjoekan Njai Gandir Wangi: „sakabeh-kabeh, lĕbah diri kaoela dipoendoet nja anak oelah moen anak, diri kaoela ratoe Praboe Goeroe Gantangan anoe kagoengan. Tanapi hatoer oeninga awitna ĕnggeus patoekeur tameuh^[2] djeung Raden Moending Laja di Koesoema, parandene kitoe, sĕdja mariksa baë heulaän ka Nyai Dewi Asri.”

Ladjĕng Njai Gandir Wangi mariksa ka poetrana doemeh aja dawoehan Njai Raden Ratna Intan.

„Ajeuna, kang poetra, dikĕrsaken nikah ka saderek ratoe djĕnĕnganana Raden Soentĕn Djaja.” Hatoeranana Njai Dewi Asri: „samangsa ajeuna teu sĕdja lakian lamoen teu soemping Raden Moending Laja di Koesoema ti sadjabaning langit.”

Saĕnggeus kitoe, sahatoeranana Njai Dewi Asri, dioendjoekean ka Njai Raden Ratna Intan. Lahir Njai Raden Ratna Intan sĕrta para-saderekna ratoe Praboe Goeroe Gantangan: „Moending Laja di Koesoema mowal bisa datang deui, montong diarĕp-arĕp. Djeung deui, datangna oge euweuh pandanganana, djĕlĕma mararat, lain tjara Raden Soentĕn Djaja loehoer koeta, gĕde doenja, geureuhaän toeroen bantajan. Saha noe ngaleuwihan ka Soentĕn Djaja?”

Hatoeran Njai Gandir Wangi: „sĕdja nanja deui baë,”

Ladjĕng ditanja Njai Dewi Asri sĕrta diwoedjoek-woedjoek: ajeuna, kang poetra, moedoe noeroet ka iboe sĕrta ka ratoe [ 53 ]Kaca:Tijdschrift voor Indische Taal- Land- en Volkenkunde XLIX.pdf/74 [ 54 ]moedoe daëk ditikahkeun ka Raden Soenten Djaja soegih moekti, beurat heunghar, loehoer Koeta, gĕde doenja, ewean toeroen bantajan.”^[3]

Hatoeranana Njai Dewi Asri: „sakabeh-kabeh, njoehoenkeun agoeng pangapoentĕn, sadangĕt ajeuna teu sĕdja lakian.”

Ladjĕng iboena bĕndoe; datang ka dirangket Njai Dewi Asri koe iboena.

Ladjĕng Njai Dewi Asri angkat ka rakana noe keur tapa di hoeloe dajeuh djĕnĕnganana Ratoe Malela.

Kaget rakana ningali doemeuheus sĕrta bari nangis.

Ari dipariksa, tjatjarios jen dirangket koe soenan iboe. „Moedoe daĕk baë ditikahkeun ka Raden Soenten Djaja, kang raji-hanteu dak sĕrta ajeuna ratoe Praboe Goeroe Gantangann djeung geureuhana djeung Raden Soenten Djaja djeung ponggawa-ponggawa soemawonna bala-rajat ratoe geus koempoel di Moewara Beres.”

Ngalahir rakana: „koe sawab sakitoe kang raji, montong djadi kasoesahan sĕrta nalangsa kaliwat leuwih, ari ajeuna moedoe moelang deui baé Njai Dewi Asri ka Moewara Beres ka soenan iboe. Tatapi woeroek raka moedoe boga pepentaän ka Njai Ratoe Ratna lntan, papadjangan opat poeloeh leuwih hidji, papanggoengan opat poeloeh leuwih hidji. Reudjeung deui, di mana soemping Moending Laja di Koesoema isoek, sore nikah, soemping sore, isoek nikah djeung Moending Laja di Koesoema, hoewap lingkoeng djeung Moending Laja di Koesoema, toeroen hijas djeung Moending Laja di Koesoema. Sakitoe kitoe piwoeroek raka.” [ 55 ]Kaca:Tijdschrift voor Indische Taal- Land- en Volkenkunde XLIX.pdf/76 [ 56 ]Ari geus diwoeroek koe kang raka, ladjĕng moelih Njai Dewi Asri ka Moewara beres, poepoendoetan ka iboena.

Ladjĕng iboena aja pamoendoet ka Njai Raden Ratoe Intan sĕrta ka Raden Soenten Djaja. Ana ngawalon Njai Raden Ratoe Intan sĕrta Raden Soenten Djaja: „soemangga.”

Raden Soenten Djaja ngoeninga ka Ratoe Praboe Goeroe Gantangan dawoehan Ratoe Praboe Goeroe Gantangan: „sabraha baë pepentaänana Njai Dewi Asri, sanggoepan baë.”

Katjarios Raden Moending Laja di Koesoema moelang ti sadjabaning langit.

Dongkap ka Poelo Poetri, njampeur linggih oewana, Raden Kidang Panandjoeng, Raden Gëlap Njawang.

Moelang ka Moewara beres kapĕndak sarĕng Njai Dewi Asri, mapagkeun lĕbah leuwi Sipatahoenan.

Ari geus amprok, Raden Moending Laja di Koesoema bĕndoe ka Njai Dewi Asri.

Naros Njai Dewi Asri ka Raden Moending Laja di Koeseoma: „koemaha sababna, ari soemping ladjĕng bĕndoe baë?” Ngadjawab: anoe matak bĕndoe teh da geus boga Soenten Djaja sĕrta ngalahirkeun Soenten Djaja mah loehoer koeta, gĕde doenja, ewean toeroen bantajan.

Ari gens kitoe, Njai Dewi Asri ngadjawab ka Raden Moending Laja di Koesoema: „kadjeun teuing loehoer koeta gĕde doenja oge, teu hajang ka Soenten Djaja. Moen teu soemping Raden Moending Laja di Koesoema mowal lakian. Kadjeun kontrong-kontrong, kadjeun landjang dojong-dojong kadjeun poelang ngalongkejang soepaja kasep tjaroge, kadjeun bingkoeng njoehoen gadoeng, kadjeun bongkok njoehoen onggok barina nangis ngoeroet-oeroet indoeng soekoe, mĕntjet-mĕntjet gĕnteng bitis, leuheung bisoel dina toeoer, beunang didjĕngkoel-djĕngkoelkeun, tibar dina pengpelangan beunang didengkak-dengkakkeun, teu batan kahajang lakina.” [ 57 ]Kaca:Tijdschrift voor Indische Taal- Land- en Volkenkunde XLIX.pdf/78 [ 58 ]Sanggeus kitoe, njatjarekkeun, kijeu pokna ka Raden Moending Laja di Koesoema: behna mah:

Lalaki kĕmbang kamangi,
lalanang kĕmbang kawajang;
lalaki teu rnatak mahi,
lalanang teu matak hajang.
Mijoeni hajam kabiri,
ngeplek djawer ngandar djangdjang,
koemejok eleh koe bikang.
Moen di lĕmboer kajoe randoe,
moen di leuweung kajoe dangdeur.
Dipake soeloeh teu hoeroeng,
dipake pantjar teu roehaj,
dipake tiboel teu ngadjĕntoel.
Dipake pamikoel bĕngkoeng,
dipake pangĕrĕt bingkĕng,
dipake toelak lawang parĕnggang.
Teu matak roegoel soerawoeng,
teu mantak boengbang djararak,
teu mantak parendeh sereh,
teu mantak engkang ka tjai.
Lamoen noemboek dina kawoeng,
atah tinggoer koerang ajoen,
lamoen noemboek dina lahang,
atah poepoet koerang raroe,

[ 59 ]Kaca:Tijdschrift voor Indische Taal- Land- en Volkenkunde XLIX.pdf/80 [ 60 ]

lamoen noemboek dina goela,
atah titir koerang goewis”.

„Dipisono njolowedor,” ngadjawab Raden Moending Laja di Koesoema, sĕrta reup beureum raj pijas pameunteuna, karana langkoeng-langkoeng nja adjrih sĕsĕmonan koe istri sakĕdap aja amarah.

Ari geus kitoe, ngalahir Raden Moending Laja di Koesoema ka Nyai Dewi Asri: „oepami kitoe mah nja pikĕrsaeun, sĕdja ngajoenkeun kana pikĕrsaeun, dagoan baë di Moewara beres.”

„Ari ajeuna mowal sindang ka Moewara beres karana dek njanggakeun langlajangan Kantjana domas ka goenoeng Goemoeroeh.”

Ladjĕng moelih Njai Dewi Asri ka Moewara beres.

Ditjarioskeun Raden Moending Laja di Koesoema geus soemping ka goenoeng Goemoeroeh nampi pariksaän ti soenan rama.

Praboe Siliwangi dawoehan: „koemaha prakara Ianglajangan Kantjana domas, kabawa ta hĕnteu?”

Oendjoekan Raden Moending Laja di Koesoema: „soemoehoen, kabantoen pisan sarĕng anoe gadoeh eta langlajangan; kabaktoskeun.”

Dawoehan soenan rama: „geus katarimakeun pisan sĕrta ijeu rama maparinkeun kĕris kasaktian. Ari ajeuna, Moending Laja di Koesoema, hade geura moelang deui baë ka Moewara beres toengtoengkeun lalakon ka Nyai Dewi Asri.”

„Sĕrta soenan rama ngelehkeun poepoetoe tigang ratoes, soenan karo bĕlah toenggal, tjarita titigang lawe, pamoek dalapan rewoe, ponggawa doewa laksa, papatih dalapan poeloeh, gagaman sajoeta malang.”

„Ari ajeuna, koemaha karĕp Moending Laja di Koesoema baë, taja goenoeng disingkoerkeun, taja lĕbak disingkahkeun ngan aja noe dititipkeun koe soenan rama Moending Sari [ 61 ]Kaca:Tijdschrift voor Indische Taal- Land- en Volkenkunde XLIX.pdf/82 [ 62 ]noe laleutik Rangga Meumeut beureum teureuh, pameunteu beureum sabeulah. Reudjeung deui, soegan dek ngadjadjah di boewana pantja tĕngah, di noesa tigang poeloeh, djeung deui moen tatjan rĕnoeng dawoehan, reundeuj piwarang, oelah waka moelang ka Moewara beres.”

Oendjoekan Moending Laja di Koesoema: „langkoeng-langkoeng noehoen aja hibar soenan rama sĕrta piwĕdjang sĕrta pasihan doehoeng, agoeng katĕda kasoehoen salangkoeng noehoen sijang wĕngi hibar soenan rama noe diadjĕng-adjĕng.”

Ditjarioskeun Raden Moending Laja di Koesoema moelih ka Moewara beres sĕrta geus soemping.

Katjarios deui, Moending Sangkala Wisesa di Sakapat malang naros wartos ka Raden Malela: „dek naon djĕlĕma loba-loba?” Ngawalon Raden Malela: „dek nikahkeun Soenten Djaja ka Dewi Asri.” Naros deui Moending Sangkala Wisesa: „ari Dewi Asri teh lengoh oetawa boga beubeureuh, naha, mana teu geura seug nikahna?”

Ngawalon deui Raden Malela: „karana poerwana noe matak tatjan seug ditikahkeun, Dewi Asri kagoengan poepoendoetan, moendoet Raden Moending Laja di Koesoema.”

Ladjĕng ngawalon deui Moending Sangkala Wisesa: „jen meunang tjarios Njai Dewi Asri teh patoekeur tameuh djeung Raden Moending Laja di Koesoema. Ari ajeuna dek noengtoengkeun Raden Moending Laja di Koesoema ka Dewi Asri, kari-kari njampak koekoempoelan dek ditikahkeun ka Soenten Djaja. Saha noe ngareremokeun Soenten Djaja ka Nyai Dewi Asri reueus loehoer koeta gĕde doenja. Ari ajeuna Soenten Djaja ngahina Raden Moending Laja di Koesoema, Soenten Djaja moedoe meunang dĕndaän.”

Ari geus kitoe, Moending Sangkala Wisesa ngalahir ka Nyai Dewi Asri: „ajeuna, Dewi Asri, moedoe dangdan toeroen hijas ka aloen-aloen.” [ 63 ]Kaca:Tijdschrift voor Indische Taal- Land- en Volkenkunde XLIX.pdf/84 [ 64 ]Ditjarioskeun Raden Moending Laja di Koesoema ningali Njai Dewi Asri toeroen hijas ka aloen-aloen ladjĕng ka papanggoengan.

Ari geus kitoe, Raden Moending Laja di Koesoema ngiringkeun ka papanggoengan sarĕng Njai Dewi Asri; meunang toedjoeh powe, toedjoeh peuting di papangantenna.

Teu ditjarioskeun karasmianana.

Ditjarioskeun Nyai Raden Ratna Intan ngoeninga ka rakana Praboe Malela: aja noe dihijas lami-lami teuing.” Ngalahir Praboe Malela, ka papanggoengan ngangkĕran anoe dihijas. Eta piwarangan teu koengsi. Dongkap ka papanggoengan, karana langkoeng-langkoeng sijeun nendjo Moending Sangkala Wisesa ngatjatjang di handapeun papanggoengan sĕrta ngasta doehoeng beunang matĕk, langkoeng-langkoeng adjrih eta piwarangan moelang deui.

Katingali koe Njai Ratoe Intan piwarang moelang deui, ditjarioskeun, Njai Ratoe Intan koe andjeun ka papanggoengan mĕndakan keur sarare Ratoe Moending Laja di Koesoema sarĕng Njai Dewi Asri. Ladjĕng disĕla dina pakoelĕmanana koe Njai Ratoe Intan, datang ka taranghi. Ladjĕng sasaoeran Raden Moending Laja di Koesoema lahirna: „soegan teh lain atjeuk.” Ari ajeuna lahir Nyai Ratna Intan: „oelah kitoe kang raji, bisi doraka.”

Ladjĕng Njai Ratna Intan loengsoer tina papanggoengan sĕrta ladjĕng ngoeninga ka rakana, ka Praboe Goeroe Gantangan: „panoehoen kang raji, mangke sore langkoeng saë pesta sĕrta njalamĕtkeun nikah Soenten Djaja ka Njai Dewi Asri.”

Saĕnggeus kitoe, Praboe Goeroe Gantangan ngarĕmpagan sĕrta ngadawoehkeun ka sadaja para-ponggawa: „ajeuna koedoe sadija poma-poma, oelah aja kakirangan, sore mangke ngĕrsakeun pesta sĕrta njalamĕtkeun nikah Soenten Djaja ka Njai Dewi Asri.” [ 65 ]Kaca:Tijdschrift voor Indische Taal- Land- en Volkenkunde XLIX.pdf/86 [ 66 ]Pada sakĕdapan lĕngkĕp sadawoehan dongkap kana waktoe pesta koempoel sadajana sĕrta panganten Soenten Djaja. Sarĕng Dewi Asri loengsoer toeroen hijas ajang-ajanggoeng djeung Raden Moending Laja di Koesoema, ditjalikeun kana medan sĕrta hoewap lingkoeng djeung Raden Moending Laja di Koesoema.

Katjarios Moending Sangkala Wisesa naros ka Ratoe Malela: „koemaha pepentaän Njai Dewi Asri, moega-moega ajeuna hajang diwĕdjang, soepaja kadangoe koe sadajana.” Djawabna Ratoe Malela: „pepentaän Njai Dewi Asri teh papadjangan opat poeloeh leuwih hidji, papanggoengan opat poeloeh leuwih hidji, keur papanggoengan djeung Raden Moending Laja di Koesoema, toeroen hijas djeung Raden Moending Laja di Koesoema, hoewap lingkoeng djeung Raden Moending Laja di Koesoema.”

Ari geus kitoe, Moending Sangkala Wisesa naros ka sadaja anoe linggih di medan: „eta pepentaän Njai Dewi Asri teh bĕnĕr atawa salah eta?” Sadajana noe linggih di medan taja noe ngadjawab. „Ari taja noe ngadjawab mah, panaros kaoela, eta pangrasa kaoela, nikah teh lain ka Soenten Djaja karana pepentaän Njai Dewi Asri papadjangan opat poeloeh leuwih hidji, papanggoengan opat poeloeh leuwih hidji keur papanggoengan djeung Moending Laja di Koesoema, toeroen hijas pahajeuk-hajeuk leungeun djeung Moending Laja di Koesoema, hoewap lingkoeng djeung Moending Laja di Koesoema, eta teu katjarios pisan Soenten Djaja hijas nikah ka Njai Dewi Asri.”

Ditjarijoskeun Praboe Goeroe Gantangan sĕrta Soenten Djaja, Praboe Malela langkoeng-langkoeng amarah.

Ladjĕng pĕrang di medan Raden Moending Laja di Koesoema, sarĕng Soenten Djaja, ditĕwĕk Soenten Djaja koe Raden Moending Laja di Koesoema, datang ka poepoes. Ladjĕng Raden Moending Laja di Koesoema ngandoeng Njai Dewi Asri barina pĕrang; mĕrangan poepoetoe tigang atoes, soewan karo bĕlah toenggal, tjarios titigang lawe, pamoek dalapan rewoe, [ 67 ]Kaca:Tijdschrift voor Indische Taal- Land- en Volkenkunde XLIX.pdf/88 [ 68 ]ponggawa doewa laksa, papatih dalapan poeloeh datang ka bejak, dipĕrangan koe Raden Moending Laja di Koesoema. Ngan dikarikeun gagaman sajoeta malang datang ka gagaberan panangan Raden Moending Laja di Koesoema koe gĕtih.

Ari geus kitoe bejak, moelang deui ka Poelo Poetri kadoewa Nyai Dewi Asri baë angkatna.

Katjarios doewa pamoek Raden Moending Laja di Koesoema djĕnĕnganana Moending Sangkala Wisesa djeung Moending Geger Malela keur ngamoek gagaman sajoeta malang.

Ditjarioskeun Njai Ratna Intan waktoe pepentaän maroeboes sarĕng poetra-poetrana.

Katjarioskeun Njai Ratna Intan moelih ti pamoeboesan noe ditjandak Moending Sani noe laleutik pameunteu beureum sabeulah djeung Maradja Mantri Soenda.

Saĕnggeus kapĕndak djeung Praboe Goeroe Gantangan, bĕndoe Njai Ratna intan sérta njatjarekkeun ka Praboe Goeroe Gantangan, saĕnggeus Raden Moending Laja di Koesoema pĕrang sĕrta bejak kabeh balad-baladna.

Njai Ratna Intan kataradjang nalangsa barina njanghoendjar lambar saoerna: „tjarek koering ti kamari, tjarek djompong ti bareto, idjab ti boelan katoekang. Sok njijeun gagat hariwajat, njijeun satroe djeung sadoeloer, njijeun bengkah djeung saderek, meunang tjadoe ti loeloehoer, meunang doraka ti wongatoewa, djadi lĕboer toetoempoeran, sĕrĕdan erep-erepan, lĕboer tjentang belejakan.”

Ditjarioskeun djawab Praboe Goeroe Gantangan ka Njai Ratna Intan: „Njai, oelah gedog pangkon rĕdjag manah sawab sakitoe! Njai, ajeuna moedoe ijang ka Sindang barang, ka Moending Pandji Bomalarang pangoeningakeun ka soenan oewa Moeroegoel Sang Mantri Agoeng. Pangoeningakeun ka oewa Moeroegoel Sang Mantri Agoeng nĕda ditoeloengan koe oewa, koedoe ka Moewara beres koe andjeun, ari ajeuna oerang Salaka domas geus bejak dipĕrangan. [ 69 ]Kaca:Tijdschrift voor Indische Taal- Land- en Volkenkunde XLIX.pdf/90 [ 70 ]Ditjarioskeun Njai Ratna Intan ijang ka Sindang Barang ka Moending Pandji Bomalarang, kokolot Oewa Moeroegoel. Toeloej Njai Ratna Intan dipariksa koe Moending Pandji Bomalarang: „Njai, dek angkat kamana dek naon aja pisĕdjaeun?” Djawab Njai Ratna Intan: „noe matak djaoeh-djaoeh didjoegdjoeg, anggang ditejang manggoel pioetoesan ngĕmban piwarangan goesti goeroe sĕmbaheun Praboe Goeroe Gantangan. Ari ajeuna peupeudjeuh djeung oelah hanteu nĕda dipanggoegahkeun Oewa Moeroegoel Sang Mantri Agoeng, nĕda ditoeloengan, koe oewa koedoe ka Moewara Beres, koedoe oewa koe andjeun, ari ajeuna oerang Salaka Domas geus bejak dipĕrangan, ari ngamoek teja Moending Sangkala Wisesa sarĕng Moending Geger Malela”.

Ngadjawab Moending Pandji Bomalarang: „soemangga, koedoe diantian baë koe Njai Ratna Intan.”

Ladjĕng Moending Pandji Bomalarang njandak gada wadja sagĕde gadjah biroewang. Ladjĕng diteunggeulkeun, datang ka sapoeloeh kali teu tanghi. Geus kitoe, ditewak boeloe borangna, dibeulitkeun kana dampal pananganana Moending Pandji Bomalarang djadi toedjoeh beulit bari ditintjak bintjoerangna.

Ladjĕng soenan oewa mariksa ka noe ngagoegahkeun, ka Moending Pandji Bomalarang: „dek naon nja pisĕdjaeun, mana ngagoegahkeun?” Ngadjawab Moending Pandji Bomalarang: „noe matak ngagoegahkeun kasoempingan Njai Ratna Intan.” Soenan oewa ngalahir: „sina ka dijeu baë Njai Ratna Intan.”

Ladjĕng moelang njaoer Njai Ratna Intan Moending Pandji Bomalarang, ngalahir ka Njai Ratna Intan: „Njai Ratna Intan, ajeuna disaoer koe soenan oewa ka patapaän.”

Ladjĕng angkat Njai Ratna Intan ka patapaän, ka soenan oewa.

Ladjĕng dipariksa koe soenan oewa: „ari ajeuna, Njai Ratna Intan dek ka mana djaoeh-djaoeh didjoegdjoeg, anggang ditejang?” Hatoeran Njai Ratna Intan: „noe matak djaoeh-djaoeh didjoegdjoeg, anggang ditejang, lain lantoeng tamboeh lakoe, lain lentang tanpa bedja. Ajeuna manggoel [ 71 ]Kaca:Tijdschrift voor Indische Taal- Land- en Volkenkunde XLIX.pdf/92 [ 72 ]pioetoesan ngĕmban piwarangan Praboe Goeroe Gantangan peupeudjeuh djeung oelah hanteu sasahat djeung geuna-geuna. Ajeuna soenan oewa diloeloengsoer linggih ka Moewara Beres nĕda pitoeloeng, karana oerang Salaka Domas geus bejak dipĕrangan, ari noe ngamoek Moending Sangkala Wisesa sarĕng Moending Geger Malela.”

Ngadjawab soenan oewa: „ĕnja koe oewa ge kanjahoän, beunangna bongan njijeun gagat heriwajat, njijeun satroe djeung sadoeloer, njijeun bĕngkah djeung baraja, meunang tjadoe ti loeloehoer, meunang doraka ti wongatoewa. Ari ajeuna keukeuh peuteukeuh mah Njai Ratna Intan nĕda toeloeng ka oewa: hatoer soemangga. Ari ajeuna geura moelih bae Njai Ratna Intan hatoerkeun ka toewang raka ka Praboe Goeroe Gantangan hatoer soemangga pisan, soenan oewa meureun ijang ka Moewara Beres.”

Ladjĕng moelih Njai Ratna Intan.

Katjarioskeun Njai Ratna Intan matoer ka tjaroge ngoeningakeun soenan oewa hatoer soemangga tanwande doemeuheus ka Moewara Beres. Ngandika Praboe Goeroe Gantangan: „soekoer sarewoe, gĕrah salaksa.”

Ditjarioskean soenan oewa Moeroegoel Sang Mantri Agoeng ngalahir ka Moending Pandji Bomalarang: „kadijeukeun papakean oewa, karana oewa rek ijang ka Moewara Beres. Kadijeukeun badjoe sĕnting koelit moending toedjoeh poeloeh lima ringrang djeung saboek kasang toedjoeh laboehan djeung doehoeng ĕloekna saloentjat kidang djeung topi beusi poerasani bobot karo bĕlah pikoel djeung parahoe beusi; oewa tara leumpang dina taneuh sijeun tjatjing. Reudjeung deui Moending Pandji Bomalarang, oewa koedoe ijang ka Moewara Beres.

Oendjoekan Raden Moending Pandji Bomalarang: „hatoer soemangga.”

Ari geus kitoe, Moending Pandji Bomalarang ngabeberkeun dampal leungeunna ditjabokkeun kana parahoe, toeloej ngapoeng soenan oewa djeung parahoena ngoengkoelan ka Moewara Beres. [ 73 ]Kaca:Tijdschrift voor Indische Taal- Land- en Volkenkunde XLIX.pdf/94 [ 74 ]Ari geus kitoe soenan oewa ngalahir: „baroedak koe narahaon paraseja?”

Kadenge koe Moending Sangkala Wisesa, teu bitjara deui Moending Sangkala Wisesa; toeloej pipapagkeun koe Moending Sangkala Wisesa ditjabok parahoena datang ka moelang deui ana ragrag di aloen-aloen Salaka Domas. Soenan oewa djeung parahoena datang ka goegoelingan di aloen-aloen sĕrta bĕndoe napsoe ngoewoeng amarah.

Katjarioskeun noe tatapa di goepit Tji-salak ngaranna Batara Soembat. Hoedang toeloej ngalajang ka aloen-aloen ka soenan oewa ladjĕng mariksa: „koe naon kolot kawas boedak.”

Kadangoe koe soenan oewa teu bitjara deui. Ladjĕng dirontok Batara Soembat koe soenan oewa toeloej datang ka pĕrang. Datang ka silih sered, silih dagor-dagorkeun, taja noe pada eleh, saroewa bae bĕdasna. Datang ka beulah taneuh aloen-aloen ladjĕng pĕrang di awang-awang pagoeloeng-goeloeng; datang ka hoedjan seuneu.

Katingali koe Njai Ratoe Mantri ladjĕng diasihan koe Njai Ratoe Mantri asihan si-boeroeng-poendoeng.^[4] Ladjĕng [ 75 ]Kaca:Tijdschrift voor Indische Taal- Land- en Volkenkunde XLIX.pdf/96 [ 76 ]pisah, sĕrta toeloej maroelih soenan Oewa Moeroegoel djeung Batara Soembat ka patapaän; toeloej sarare deui.

Katjarios Praboe Goeroe Gantangan ngandika ka geureuhana Njai Ratna Intan: „hariroepan deui poepoetoe tigang atoes, soewan karo bĕlah toenggal, tjarita titigang lawe, pamoek dalapan rewoe, ponggawa dalapan laksa, papatih dalapan poeloeh, gagaman sajoeta malang.” Dipiwarang dihiroepan deui karana Moending Sangkala Wisesa djeung Moending Geger Malela geus ngapoeng ka mega malang.

Ladjĕng Njai Ratna Intan ngahiroepan Soenten Djaja, sarawoeh sadajana datang ka hariroep deui.

Saĕnggeus kitoe, ladjĕng boedal moelih ka Salaka Domas; tĕtĕp deui di Salaka Domas sadajana.

Ditjarioskeun Raden Moending Laja di Koesoema ngarsakeun mabakan di Poelo Poetri sĕrta mingkin tjahjana. Djadi sahidji mamanahanana sarĕng istrina Njai Dewi Asri, hĕnteu anggang sadjeungkal, hĕnteu djaoeh satoendjoek; djadi sahidji himi-himi saringkang rerendengan bawaning leuwih koe rasmi.

Katjarioskeun djĕnĕnganana Toendjangan Sari noe manggoeng laoetan dina parahoe beusi Tjaroek wadja, menak robek hatena bĕlang bajahna, sĕdja rek ngiwat Njai Dewi Asri.

Ari ajeuna kasampak di Poelo Poetri Njai Dewi Asri djeung Moending Laja di Koesoema.

Naros Toendjangan Sari ka Raden Moending Laja di Koesoema: „adjĕngan noe ti mana mabakan di Poelo [ 77 ]Kaca:Tijdschrift voor Indische Taal- Land- en Volkenkunde XLIX.pdf/98 [ 78 ]Poetri?” Ngalahir Raden Moending Laja di Koesoema: „kaoela teh oerang Salaka Domas, poetra Praboe Siliwangi, ari iboe Njai Padma Wati, noe tjalik di lawang Balik Salaka, toekang kĕtok Padjadjaran. Ari kaoela ngaran Moending Laja di Koesoema, Praboe Wira Kantjana, Mantri Anom Padjadjaran, Moestika Goenoeng Goemoeroeh. Noe matak mabakan di Poelo Poetri hajang rĕnoeng dahoewan, rĕndang pawarang”.

Naros deui Toendjangan Sari: „ari eta saha, istri?” Ngalahir Moending Laja di Koesoema: „Njai Dewi Asri niroe geulis ti Moewara Beres.”

Ari geus kitoe, Raden Moending Laja di Koesoema mariksa: „sampejan noe ti mana, rek naon nja pisĕdjaeun, saha nja ngaran, noe matak soemping ka Poelo Poetri?” Ngadjawab Toendjoengan Sari: „eh Moending Laja di Koesoema mariksa ka kaoela, kaoela oerang ti sawarga loka nja ngaran Toendjoengan Sari, ari sĕdja teh, rek ijang ka Moewara Beres nejang bebene ngaranna Njai Dewi Asri, anoe geulis di Moewara Beres. Ari ajeuna kasampak di Poelo Poetri djeung Moending Laja di Koesoema ajeuna dibikeun teu dibikeun, dipenta koe kaoela Njai Dewi Asri.”

Ngalahir Moending Laja di Koesoema ka Toendjoengan Sari: „oerang tanja baë djinisna Njai Dewi Asri.”

Ladjĕng Raden Moending Laja di Koesoema ngalahir ka Njai Dewi Asri: „Njai Dewi Asri, ĕnja boga beubeureuh Toendjoengan Sari?” Ngadjawab Njai Dewi Asri barina nangis: „ari kang raji oelah bon boga beubeureuh, roepana oge teu njaho di Toendjoengan Sari teh”. [ 79 ]Kaca:Tijdschrift voor Indische Taal- Land- en Volkenkunde XLIX.pdf/100 [ 80 ]Ngalahir deui Raden Moending Laja di Koesoema ka Toendjoengan Sari: „ari ajeuna, Toendjoengan Sari, hade, ari keukeuh mah menta Njai Dewi Asri, ngan nitipkeun baë, ana teu daëkeun oelah dipaksa.”

Ari geus kitoe, ladjĕng Toendjoengan Sari ka Njai Dewi Asri: daëk teu daëk, dibawa leumpang”. Toeloej nangis Njai Dewi Asri, keukeuh noe maksa, keukeuh noe teu daëk; datang ka dioedag-oedag Njai Dewi Asri koe Toendjoengan Sari.

Katingali koe Raden Moending Laja di Koesoema, bĕndoe Raden Moending Laja di Koesoema bari narik doehoeng; ditĕwĕk Toendjoengan Sari koe Raden Moending Laja di Koesoema, datang ka paëh.

Saĕnggeus ing kitoe, hatoeran Njai Dewi Asri: „koedoe dihiroepan deui Toendjoengan Sari, soegan taloek pibatoereun.”

Ladjĕng dihiroepan deui.

Geus hiroep, dipariksa koe Raden Moending Laja di Koesoema: „ajeuna daek taloek atawa hĕnteu?” Geus kitoe ningali Toendjoengan Sari ka Raden Moending Laja di Koesoema, sĕrah ka Raden Moending Laja di Koesoema, barina hatoeran: „ajeuna rek sĕdja koemawoela bae.”

Ditjarioskeun papatih di nagara Bali djĕnĕnganana Patih Naga Bali, kagoengan saderek tiloe, hidji pamĕgĕt, doewa istri. Djĕnĕnganana noe pamĕgĕt Naga Wajang, djĕnĕnganana noe istri Atji Sombali djeung Sĕkar Rarang Ratna Kĕmbang. Sĕdjana oeloen koemawoela ka Raden Moending Laja di Koesoema, katjariosna, linggih mabakan Poelo Poetri. Ladjĕng boedal ti nagara Bali, saradjabandana nitih dina Pelang kantjana, ladjĕng lajar.

Soemping ka Poelo Poetri kasampak Raden Moending Laja di Koesoema di Poelo Poetri, katingali sĕrta kaget Raden Moending Laja di Koesoema. Ladjĕng mariksa: [ 81 ]Kaca:Tijdschrift voor Indische Taal- Land- en Volkenkunde XLIX.pdf/102 [ 82 ]„sampejan noe ti mana nja nagara sarawoeh djĕnĕngan, dek naon nja pisĕdjaeun atawa lantoeng tamboeh lakoe, atawa lentang tanpa bedja?”

Ngadjawab Pandji Naga Bali, Naga Wajang, ari sadoeloer istri Atji Sombali djeung Sekar Rarang Ratna Kĕmbang. Noe matak datang ka Poelo Poetri lain goreng hate bĕlang bajah, ajeuna rek sĕdja oeloen koemawoela, eukeur mah diantos-antos, didago-dago beurang peuting. Ari ajeuna kasampak di Poelo Poetri, sĕdja pisan rek koemawoela, ajeuna njanggakeun Atji Sombali, Sĕkar Rarang Ratna Kĕmbang, sarawoeh radja-banda.”

Ari geus kitoe, ngalahir Raden Moending Laja di Koesoema: „aeh, Patih Naga Bali, noe matak ka Poelo Poetri oge hajang rĕnoeng dahoewan, rĕndang pawarang, ari Patih Naga Bali sĕdja oeloen koemawoela, soekoer pisan.”

Ajeuna katarimakeun, tĕtĕp di Poelo Poetri.

Katjarioskeun Moending Sangkala Wisesa djeung Moending Geger Malela ti mega malang sĕdja noetoerkeun ka Raden Moending Laja di Koesoema ka Poelo Poetri.

Katjarioskeun deui geus soemping ka Poelo Poetri, ladjĕng dibagejakeun koe Raden Moending Laja di Koesoema Moending Sangkala Wisesa Moending Geger Malela sĕrta tĕtĕp linggihna di Poelo Poetri.

Ditjarioskeun di nagara Koeta Lambaran noe kagoenganana nagara Kidang Lambatan.

Ari saderekna, Atji Bambang Ratna Kĕmbang, ngalahir ka rakana: „kakang, oerang boedal ka Poelo Poetri koemawoela ka Raden Moending Laja di Koesoema.” Ngalahir Kidang Lambatan: „batan koemawoela ka Raden Moending Laja di Koesoema mah saroewa baë djeung koemawoela ka toelang djagong. Rek sĕdja koemawoela mah, anggoeran ka [ 83 ]Kaca:Tijdschrift voor Indische Taal- Land- en Volkenkunde XLIX.pdf/104 [ 84 ]Praboe Goeroe Gantangan. Ari keukeuh mah Atji Bangbang Ratna Kĕmbang, los baë sorangan koemawoela ka Raden Moending Laja di Koesoema: „kami mah rek nejang bebene ka Moewara Beres noe ngaran Njai Dewi Asri teja”.

Ngadjawab Atji Bangbang Ratna Kĕmbang: „ari ajeuna Njai Dewi Asri geus di Poelo Poetri djeung Raden Moending Laja di Koesoema, oelah keukeuh peuteukeuh ngamoesoeh ka ratoe, ngabaha ka menak. Ratoe mah tara moegoeran, menak tara ngarangrangan, noe wĕdoek loba di ratoe, noe gagah loba di menak. Ari kakang rek keukeuh, wĕdoek mowal teu nimoe toengtoeng, bĕdas mowal teu nimoe lawan.”

Ngalahir Kidang Lamatan: „kadjeun; aja di mana oge, tanwande ditejang Njai Dewi Asri.”

Ngalahir deui Atji Bangbang Ratna Kĕmbang: „kadjeun, ari keukeuh mah, bral baë.”

Ladjĕng angkat ka mega malang.

Katingali ti mega malang Njai Dewi Asri di Poelo Poetri djeung Raden Moending Laja di Koesoema keur ngĕrsakeun gogoöngan di boemina di Poelo Poetri.

Ditjarioskeun Njai Dewi Asri ngalahir ka saderekna Ratoe Malela: „oelah gogoöngan teung koela goreng nja impian bisi aja noe goreng hate bĕlang bajah.” Ngadjawab rakana Ratoe Malela: „ari goöng mowal direpehkeun; ari aja anoe goreng hate bĕlang bajah, ingkeun koemaha kakang.”

Katjarioskeun Kidang Lamatan di mega malang njirĕp ka Poelo Poetri, ladjĕng sarare kabeh ngan doewa teu kataradjang sirĕp ti mega malang, Moending Sangkala Wisesa sarĕng Moending Geger Malela.

Ngalahir Moending Geger Malela ka Moending Sangkala Wisesa: „eh, sadoeloer, koemaha, oerang batoer-batoer geus [ 85 ]Kaca:Tijdschrift voor Indische Taal- Land- en Volkenkunde XLIX.pdf/106 [ 86 ]sarare kabeh?” Ngadjawab MOENDING SANGKALA WISESA: „kadjeun teuing koemaha kakang baë, kaoela mah doeloer teu boga, teu boga kawoelakeuneun.” Ngadjawab MOENDING GEGER MALELA: „kadjeun ari kitoe mah koemaha kakang baë.”

Ladjĕng MOENDING GEGER MALELA ka pakoelĕman, kasampak RADEN MOENDING LAJA DI KOESOEMA sarĕng NJAI DEWI ASRI keur sarare. Ladjĕng MOENDING GEGER MALELA nĕpak NJAI DEWI ASRI didjadikeun goegoeling. Ladjĕng ngagedok andjeun, MOENDING GEGER MALELA ngadjadikeun DEWI ASRI.

Ditjarioskeun KIDANG LAMBATAN noe njirĕp ti mega malang soemping ka Poelo Poetri, ladjĕng ka padalĕman. Ngalahir noe njirĕp teh, ka RADEN MOENDING LAJA DI KOESOEMA: „kaoela namboet pawarang sakeudeung noe ngaranna NJAI DEWI ASRI, ari geus rĕnoeng intjoe rĕndang pawarang meureun dipoelangkeun deui.” Ladjĕng dikandoeng NJAI DEWI ASRI, tjiptaän koe noe njirĕp teja, dibawa moelih ka nagara Lambaran.

Soemping ka nagarana, KIDANG LAMBATAN ladjĕng njaoer ka saderekna NJAI BANGBANG RATNA KĔMBANG: „pangakoekeun ijeu bebene NJAI DEWI ASRI. Ajeuna koedoe digeugeuh-geugeuh, koedoe ditjandak ka pakoelĕman bisina bĕndoe.”

Hatoeran ATJI BANGBANG RATNA KĔMBANG kа гаkа KIDANG LAMBATAN barina njarekan: „eh, kakang, tjarek djompong ti bareto, tjarek njai ti kamari, idjab ti boelan katoekang tadi oge oelah sok keukeuh peuteukeuh, oelah sok bantahan sakitoe haréloeng djangkoeng, boro djangkoeng koemis nanggoeng, djogor-djogor kabobodo, pintér-pintér kabalinger, monjet kapalingan djagong; djaoeh-djaoeh ngandoeng moesoeh, anggang-anggang mawa lawan.” [ 87 ]Kaca:Tijdschrift voor Indische Taal- Land- en Volkenkunde XLIX.pdf/108 [ 88 ]Ngadjawab KIDANG LAMBATAN: „poegoeh NJAI DEWI ASRI,” barina dikaloearkeun tina kandoengan.

Ladjĕng dibawa koe ATJI BANGBANG RATNA KĔMBANG ka pakoelĕmanana, ngadoe karinding NJAI DEWI ASRI tjiptaän djeung ATJI BANGBANG RATNA KĔMBANG, datang ka sare ATJI BANGBANG RATNA KĔMBANG, disirĕp koe NJAI DEWI ASRI tjiptaän djeung KIDANG LAMBATAN di Paseban Bandoeng.

Ladjĕng NJAI DEWI ASRI tjiptaän ngagedogkeun andjeun ngadjadikeun deui MOENDING GEGER MALELA, toeloej ngiwat ATJI BANGBANG RATNA KĔMBANG, disirĕp koe NJAI DEWI ASRI tjiptaän dibawa sarawoeh radja-bandana.

Ngalahir MOENDING GEGER MALELA ka KIDANG LAMBATAN noe keur sare di Paseban Bandoeng: „KIDANG LAMBATAN, kaoela malĕskeun djoerig pateuh, ari ajeuna mĕlang mah ka ATJI BANGBANG RATNA KĔMBANG soesoel baë ka Poelo Poetri.”

Ladjĕng moelih MOENDING GEGER MALELA.

Saĕnggeus soemping ka Poelo Poetri, matoer ka RADEN MOENDING LAJA DI KOESOEMA: „njanggakeun ijeu ATJI BANGBANG RATNA KĔMBANG, soegan rek dianggo bodjo, lamoen geulis anggo kakasih, goreng mah pikaheman baë.”

Ngalahir MOENDING LAJA DI KOESOEMA: „soekoer pisan eukeur mah hojong rĕnoeng dahoewan rĕndang pawarang.”

Katjarioskeun KIDANG LAMBATAN tanghi bari ladjĕng ka pakoelĕman, njampak bĕrĕsih pisan ATJI BANGBANG RATNA KĔMBANG sarĕng radja-bandana. Ladjĕng bĕndoe bari koetoek gĕndĕng sĕrta ngalahir: „mana kitoe ge lain NJAI DEWI [ 89 ]Kaca:Tijdschrift voor Indische Taal- Land- en Volkenkunde XLIX.pdf/110 [ 90 ]ASRI, MOENDING GEGER MALELA tajohna ngawoedjoek ngalĕbon baë.” Ladjĕng soesoel.

Soemping ka Poelo Poetri, di aloen-aloen nangtang pĕrang ka MOENDING GEGER MALELA.

Ditjarioskeun aja noe nangtang pĕrang di aloen-aloen, toeloej ditoeroenan koe NAGA BALI. Ladjĕng pĕrang, tapi teu pada eleh.

Ngalahir RADEN MOENDING LAJA DI KOESOEMA ka ATJI BANGBANG RATNA KĔMBANG: „eta noe pĕrang saderek sampejan KIDANG LAMBATAN oepahan baë, pĕrang teu pada eleh.” Ladjĕng dioepahan: „kakang KIDANG LAMBATAN, oerang koemawoela baë da banda aja di dijeu, pĕrang teu pada eleh.” Ngadjawab KIDANG LAMBATAN: „ari kang raka ma koemaha rĕmpagna baë djeung kang raji.” Ladjĕng kĕrsaeun koemawoela ka RADEN MOENDING LAJA DI KOESOEMA.

Ditjarioskeun djĕnĕnganana KOEDA WARINGIN ti mega malang njirĕp deui ka Poelo Poetri; kasirĕp sadajana ngan ponggawa MOENDING GEGER MALELA djeung MOENDING SANGKALA WISESA hĕnteu kasirĕp.

Ladjĕng naros MOENDING GEGER MALELA ka MOENDING SANGKALA WISESA: lamoen noe kijeu pĕtana gagara-gara aja noe dek boga karĕp maling. Ari djawab MOENDING SANGKALA WISESA: koemaha raka baë, sabab kaoela mah teu boga kawoelakeuneun.” Ladjĕng njipta MOENDING GEGER MALELA ngadjadikeun istri NJAI DEWI ASRI.

Katjarioskeun dongkap noe njirĕp ti mega malang noe djĕnĕnganana KOEDA WARINGIN ladjĕng asoep ka karaton RADEN MOENDING LAJA DI KOESOEMA. Njaoer ka noe sare pokna: namboet toewang njai noe djĕnĕnganana DEWI ASRI, niroe geulis pawarang noe lĕndjang teja. Sĕdja diakeup [ 91 ]Kaca:Tijdschrift voor Indische Taal- Land- en Volkenkunde XLIX.pdf/112 [ 92 ]sakeudeung lamoen geus rĕnoeng intjoe rĕndang pawarang meureun dipoelangkeun deui.”

Ladjĕng dikandoeng NJAI DEWI ASRI tjiptaiin, moelang ka nagaranna Koeta Waringin.

Ladjĕng njaoer saderekna: „pangakoekeun ijeu bebene, ngaranna NJAI DEWI ASRI.”

Ngawalon saderekna barina bĕndoe: „koemajoewa! sakitoe harĕloeng djangkoeng, boro djangkoeng koemis nanggoeng djogor-djogor kabobodo, pintĕr-pintĕr kabalingĕr, monjet kapalingan djagong, djaoeh-djaoeh ngandoeng moesoeh, anggang-anggang mawa lawan.”

Ngadjawab KOEDA WARINGIN: poegoeh, bebene geus kitoe. Toeloej dibawa ka pakoelĕmanana.

Katjarioskeun NJAI DEWI ASRI miwarang ka KIDANG LAMBATAN: „ajeuna moedoe ijang ka nagara Koeta Wari ngin, soesoel kakang MOENDING GEGER MALELA.”

Ladjĕng angkat KIDANG LAMBATAN ka nagara Koeta Waringin. Geus soemping, matoer ka KOEDA WARINGIN: „ajeuna nĕda maäp, nĕda halal, dek ngadengdon baraja ngaranna teja KOEDA WARINGIN.” Ngawangsoel KOEDA WARINGIN: „sampejan oerang mana, saha nja ngaran?” Ngawangsoel KIDANG LAMBATAN: „ari kaoela nja nagara Koeta Lambaran. Noe matak datang ka nagara Koeta Waringin, ngadjak oeloen koemawoela ka Poelo Poetri, ka RADEN MOENDING LAJA DI KOESOEMA.” Ngawangsoel KOEDA WARINGIN: „teu boga baraja; KIDANG LAMBATAN koemaha nja kabarajaän.” Ngawangsoel KIDANG LAMBATAN: poegoeh baraja, nini silaing ana Iakian ka aki silaing, ana meunang anak, bapa silaing, ewean nja ka indoeng silaing ana meunang anak nja silaing”. Ngawangsoel KOEDA WARINGIN: „ĕnja baraja ana kitoe mah, djadi naon silaing nja kaboejoetan? Oerang mah laoek gagak-gagak boejoet, oraj paëh hoeloe lisoeng boejoet.” „Atoeh kaboejoetan [ 93 ]Kaca:Tijdschrift voor Indische Taal- Land- en Volkenkunde XLIX.pdf/114 [ 94 ]sakitoe mah. Ari ajeuna dek naon silaing ka dijeu teh?” Ngawangsoel KIDANG LAMBATAN: „dipiwarang koe ratoe baë, njoesoel sadoeloer MOENDING GEGER MALELA. Anoe dibawa teja tadi lain Nya Dew: Asei, MOENDING GEGER MALELA, djadi ajeuna oerang oeloen koemawoela baë boedal ka Poelo Poetri.”

Ari geus kitoe, ladjĕng baë boedal ka Poelo Poetri, KOEDA WARINGIN sarawoeh radja bandana.

Moelih ka Poelo Poetri.

Ti heula ditjarioskeun KIDANG LAMBATAN djeung KOEDA WARINGIN.

Ngalahir KOEDA WARINGIN: „ajeuna montong kapalang, oerang oeloen koemawoela dimana aja noe geulis adina gagah kakana, oerang tejang.”

Ngawangsoel KIDANG LAMBATAN: aja noe geulis adina gagah kakana di nagara Koeta Tambaga, doeloer oerang poepoeloengan ngaranna MOENDING LIMAN, ari doeloerna POERBA KĔMBANG.

Ladjĕng ditejang.

Katjarios geas soemping ka nagara Koeta Tambaga. Omong KIDANG LAMBATAN mamaäpan ka MOENDING LIMAN. Ngawangsoel MOENDING LIMAN: „sampean noe ti mana, saha nja ngaran, naon nja pisĕdjaeun?” Ngawangsoel KIDANG LAMBATAN: ari kaoela teja nja nagara Koeta Lambaran, aja ngaran KIDANG LAMBATAN, ari ijeu doeloer KOEDA WARINGIN, nagara Koeta Waringin nja sĕdja ngadongdon baraja ngaranna MOENDING LIMAN nagarana Koeta Tambaga.

Ngawangsoel deui MOENDING LIMAN: „koemaha nja kabarajaän, kaoela mah teu boga baraja.” Ngawangsoel deui KIDANG LAMBATAN, ari nini silaing ana lakian ka aki silaing ana meunang anak bapa silaing ewean ka indoeng silaing [ 95 ]Kaca:Tijdschrift voor Indische Taal- Land- en Volkenkunde XLIX.pdf/116 [ 96 ]meunang anak nja silaing. Djeung kaboejoetan njatoe laoek gagak-gagak djeung njatoe oraj paeh hoeloe lisoeng boejoet.”

Kadenge koe doeloerna noe awewe, ngaranna POERBA KĔMBANG, ngomong ka rakana: „ari kakang teh oelah kawoedjoek, kabeh oge boejoet ngalĕbon baë eta teh, kakang.”

Kadenge koe KOEDA WARINGIN djadi oerang oge baheula kalebon ana kitoe mah, foeloe} poendoeng KOEDA WARINGIN ka KIDANG LAMBATAN datang ka njaboet doehoeng sĕrta nĕwĕkan; teu teurak. Poendoeng KIDANG LAMBATAN datang ka diseundak dibĕnĕrkeun ka karaton.

Ngambĕk deui MOENDING LIMAN, dĕr deui pĕrang djadi tiloean. Datang ka aloen-aloen, diadoe koembangkeun koe KIDANG LAMBATAN datang ka paëh MOENDING LIMAN djeung KOEDA WARINGIN.

Tjeurik doeloerna POERBA KĔMBANG: „djadi ajeuna moedoe dihiroepan deui baë, oerang adjak oeloen koemawoela.” Toeloej dihiroepan doewanana ngomong doewanana doeloerna: „djadi ajeuna oerang oeloen koemawoela, oelah ngamoesoeh ka ratoe, oelah baha ka menak, ratoe mah tara moegoeran, menak mah tara ngarangrangan, noe wĕdoek reja di ratoe, noe bĕdas loba di menak. Ajeuna oerang boedal baë saradja bandana, orang oeloen koemawoela ka RADEN MOENDING LAJA DI KOESOEMA ka Poelo Poetri.”

Saĕnggeus soemping, matoer KIDANG LAMBATAN ka RADEN MOENDING LAJA DI KOESOEMA jen ijeu njanggakeun bojongan ti nagara Koeta Tambaga.

Ĕnggeus katarimakeun koe RADEN MOENDING LAJA DI KOESOEMA, katjarioskean NJAI DEWI ASRI matoer ka ratoe PRABOE MOENDING LAJA DI KOESOEMA: „koe naon noe matak boentoe njaoer pĕgat njabda atawa bĕndoe ka dahoewan atawa doeka ka pawarang?” Ngalahir ratoe: „lain doeka ka pawarang lain bĕndoe ka dahoewan, ari ajeuna moedoe dangdan, koedoe ijang ka paseban ka praboe, dipati lantjeuk sĕrta sadaja baë; ajeuna oerang boedal.” Ladjĕng ngawalon: [ 97 ]Kaca:Tijdschrift voor Indische Taal- Land- en Volkenkunde XLIX.pdf/118 [ 98 ]Kaca:Tijdschrift voor Indische Taal- Land- en Volkenkunde XLIX.pdf/119 [ 99 ]Kaca:Tijdschrift voor Indische Taal- Land- en Volkenkunde XLIX.pdf/120 [ 100 ]Watĕs sajongjongan tuluy tanghi Gagak Semar Ariya Munding Daratan, ngagurinjal pĕrang deui jeung Munding Geger Malela jeung Munding Sangkala Wisesa. Teter Munding Geger Malela jeung Munding Sangkala Wisesa; disered datang ka laleuleus.

Katingali ku Nyai Dewi Asri nangis bari mundut tulung ka Munding Jaladri nu tapa di Buwana nyungcung. Kadangu ku Munding Jaladri, tuluy pundung Munding Jaladri, lajĕng turun ningali ka Munding Sangkala Wisesa jeung Munding Geger Malela. Tuluy ditewak Gagak Sĕmar Ariya Munding Daratan sĕrta didagor-dagorkeun. Ari geus kitu, lajĕng ditampiling datang ka paëh.

Ngalahir Munding Jaladri ka Nyai Dewi Asri sĕrta ngelehkeun(?) yen Gagak Sĕmar Ariya Munding Daratan geus paëh: "Ayeuna amit pulang ka patapaan."

Kacarios dahuwan Raden Munding Laya di Kusuma sĕrta sadayana jadi pamuk. Jĕnĕnganana Munding Geger Malela, Naga Bali, Naga Wayang, Tunjangan Sari, Kidang Lambatan, Munding Liman, Kuda Waringin, Munding Sangkala Wisesa.

Lajĕng budal ka nusa Bali.

Jĕnĕng ratu prabu nusa Bali, Raden Munding Laya di Kusuma eukeur meujeuh sukan-sukan gogoöngan; hejo lembok lambat(?). [ 101 ]Kaca:Tijdschrift voor Indische Taal- Land- en Volkenkunde XLIX.pdf/122 [ 102 ]Carita diriyung-riyung ku gĕlung, dipagĕr rangkeng ku angkeng, disarib-sarib ku bitis, calik di bale bubut, bale mangguh, bale rarawis kancana.

Hurung damar kurung unggal juru siyang, damar malam unggal tihang.

Tĕtĕp Raden Munding Laya di Kusuma di Nusa Bali, jumĕnĕng ratu prabu.

Ditunda.

[ 103 ]Kaca:Tijdschrift voor Indische Taal- Land- en Volkenkunde XLIX.pdf/124 [ 104 ]Kaca:Tijdschrift voor Indische Taal- Land- en Volkenkunde XLIX.pdf/125 [ 105 ]Kaca:Tijdschrift voor Indische Taal- Land- en Volkenkunde XLIX.pdf/126 [ 106 ]

TJARITANA

RADEN MOENDING LAJA DI KOESOEMA.

____

"Poen! Sapoen!

Ka loehoer ka sang roemoehoen,
Ka Goeroe poetra Hijang Bajoe,
Ka handap ka sang batara,
Ka batara Naga Radja,
Ka batara Naga Soegih!"

Poenika radjah pamoenah
paragi moenah sagala;
moenah lĕmah katoet imah,
moenah kajoe katoet batoe,
moenah tjaï katoet diri,
moenah raga sarĕng banda.

"Ngahatoerkeun sangoe poetih sapoeloekaneun:

ka Sang Ratoe Boeliger poetih,
noe tjalik di hoeloe pasir;
ka Sang Ratoe Djĕlĕgong poetih,
noe tjalik di hoeloe lĕbak;
ka Sang Ratoe Haroemoek poetih,
noe tjalik di sadasar ing tjai!"

"Isoen radjah pamoenah."

"Poen! sapoen!
ka radja Pakoean, noe tjalik di goenoeng Padang koelon;
ka Pĕrboe Ratoe Galoeh;
ka oewa boejoet Moeroegoel Mantri Agoeng,

[ 107 ]

noe tapa di djĕro goenoeng;
ka oewa Poerwa Galih, noe nangkĕs Padjadjaran!"
Waktoe keur ngadĕgkeun Padjadjaran dina tahoen Alip, dina boelan Moeloed, tanggal pingpat,

powe, powena Salasa,
nampian ka Tji-lohana,
nampian ka Tji-lohani.
waktoe njoesoek lĕmah ka dampa,
waktoe njoesoek lĕmah ka dampi,
waktoe njoesoek Tji-haliwoeng,
njoewĕr-njoewĕr Tji-sadane,
Tji-haliwoeng noendjang ngidoel,
Tji-sadane noendjang ngaler,
tjaina kiroeh ti girang,
tjaina kiroeh ti hilir,
di tĕngah tjanembrang herang,
pamoeroean gadjah poetih,
tempat ma'lim Tji-haliwoeng,
Pĕrboe Soesoek toenggal troenan,
ti soekoe Goenoeng Goemoeroeh,
djalaran ka Kawoeng pandak,
tĕroesna ka Batoe toelis,
dongkapna ka Padjadjaran.

Ari noe boga Padjadjaran Pĕrboe Siliwangi; patihna Kidang Panandjoeng, djaksana Gĕlap Njawang.

Dijoek djoedjoel ka pamikoel,
sila soendoel ka pangĕrĕt,
wĕdoek manggoelang-manggoeling,
taï teu teurak koe andjing,
batan ngakan dihĕrĕngan,
digogogan, disontrolan,
kalah pohang hoentoe andjing.
Koelit pipi lilipitan,
nja pingping daging soreneun;
koelit beuteung lilimboeheun,
tjawisan toembila meuting.

[ 108 ]

ngagiling boeloe bitisna;
ngarojom boeloe tonggongna;
ngajapak boeloe dadana,
dada doewa balik sikoe,
beungeutna beureum sabeulah,
ngangkang oerat dina tarang,
sagĕde laki-loeloempang.
tjirina menak noe bĕdang,
sabarna sakoelit bawang,
sakĕtjap kadoewa gobang,
adat Patih Gĕlap Njawang;
koemisna mani ngadjĕboeg
sagĕde indjoek sakakab;
koemis patjorok djeung djanggot.
matak rompang kana tjatoet,
matak rompang kana koedjang,
koemis henteu kerel-kerel,
Ngagajoen toewang kagoengan
sagĕde gadoeng pĕsekeun
reudjeung sanglir toedjoeh likoer,
boeloe iroeng digĕloengan,
siga bangbara ngalijang,
boeloe kelek dilelepe,
siga noe njorendang kodja;
boeloe taktak digoeloengan,
ditendjo ti kaänggangan,
siga anoe manggoel heurap;
poepoendakan mandi tjeuli.

Ari geus kitoe, ratoe teh hojong kagoengan poetra boengsoena. Tatapa ka goenoeng Hambalang, nendjo ka oedjoeng koelon, hĕnteu meunang terboeka, ngan meunang bae istri hidji ngaran Nji Padma Wati, istri djangkoeng noe koemisan, baloeng toenggal teu diboedjal, poetra Dewi Poehatji Wiroe Mananggaj, nagarana babakan Goenoeng Goemoeroeh.

Geus kitoe, njiram palaj hondje, njaoer panakawanana [ 109 ]kadenheus kai lengser, miwarang njijar hondje ka nagara Koeta pandak, ka babakan Moewara beres. Dibahanan doewit dalapan kĕton meunang dalapan paseuk ti nagara Moewarat beres, ti Gĕgĕr Malela, poetra Rangga Malela, poepoetra Nji Gambir wangi, soewan Moending Pakoean.

Geus kitoe, lengser balik:

tĕrĕlĕng apĕng-apĕngan,
toempak koeda lalagaran,
sangawĕdi awi tali,
selana doelang sabeulah,
bawaning roesoeh koedana.
Seng toeloej bae ditoengtoen.
Ditoengtoen teu daek madjoe,
dilaänan kadalina,
digĕboegan tĕroes maboer.
Lengser koelon, koeda ngetan,
loempat ngadjindjing kadali,
dagal-digil, sangkal-singkil,
ditjawĕtna poeril njĕntil,
gĕdena sagĕde pĕndil,
Koneal toewang kagoengan,
sagĕde indoeng tontolang,
reudjeung sanglir toedjoeh likoer,
badjoe kikik badjoe sĕnting,
badjoe sĕnting koelit moending,
koelit moending toedjoeh lirang.
kadalapan lima beuheug,
oekoer mahi kana sĕnting,
ngadjĕpat kantjing wadjana,
sagĕde empak gĕdogan,
goerilap tjatoet salaki,
sami kampaän kapalang,
koreh koeping sami pingping,
ngadjĕntoel boengkoel iroengna,
sagĕde hoeloean pitjoeng,
ngagaplok soren bĕdogna

[ 110 ]

ngaranna "bĕdog malela,"
sagĕde aloen-aloeneun,
aloen-aloeneun sabeulah,
lamoen dipikoel ti wetan,
angkeub nagara ti koelon,
boewah birit mani kapa,
balas katindihan keuneung,
mabakan di tjetjekolan.

Geus kitoe, lengser kapakoeng kasasah ka nagara Karang Siloeman; istrina Toendjang kantjana.

Katjarioskeun di nagara Moewara beres Nji Gambir wangi njiram palaj hondje. Ari hondje geus didjoewal ka ratoe Padjadjaran, disoesoelan koe lengser Moewara beres, dipoelangkeun deui doewit opat kĕton, dipenta hondje opat paseuk kasoesoel di nagara Karang Siloeman teja. Tĕpang lengser pada lengser ari tjek lengser Padjadjaran: "tah, mowal dibikeun, perkara hondje geus djadi djoeal meuli, djeung dibikeun mah toh pati djiwa raga, anggoer oerang pĕrang sabaraha boelan, taroeng sabaraha tahoen."

Gantjangna lengser ti Moewara beres ngarontok ka lengser Padjadjaran, pĕrang pĕrĕboet hondje:

silih irik, silih gitik,
silih doepak, silih sepak,
silih djingdjing djeung tampiling,
silih poendjĕng, silih oelĕng,
silih tĕnggok, silih tjabok,
silih djĕkok, silih bĕkok,
taroengna paoengkoe-oengkoe,
pĕrangna padjaga-djaga.
kĕras wĕdoekna noe soegoer,
kĕras bĕdas sapananjaän.

Gantjangna dipisah koe noe boga Karang Siloeman, koe patih Gadjah Siloeman teja. Mikoel gĕgĕndir beusi sagĕde moending saädi, dioengkoelkeun ka lengser doewanana.

Tjeuk patih Gadjah Siloeman: "oelah kitoe, hondje koe[ 111 ]doe beulah doewa masing opat paseuk sewang, karana goesti teh eukeur njiram, timbalan radja meureun harijaneun teu dipanghoekoemankeun karana di djĕro nagara oerang pisan."

Ari tjeuk lengser Padjadjaran: "soemangga, ajeuna kangdjĕng patih Gadjah Siloeman hondje dibeulah doewa, tapi koedoe dibahanan soerat ka ratoe di Padjadjaran." Ari saeusining soerat: "geus gĕde orang kawinkeun."

Pendekna lengser doewanana maroelang, hidji ka Padjadjaran hidji ka Moewara beres.

Enggalna pada datang ka Padjadjaran, njanggakeun sĕrat ka radja Praboe Siliwangi. Diaos ĕnggeus ka manah, "na, lengser, maneh njaho ti mana, tĕroes teuing djeung manah radja, radja ge nja kitoe deui, geus ageung oerang rendengankeun."

Tjek lengser: " soemoehoen dawoeh sadaja-daja, gamparan langkoeng njaho, abdi leluwih oeninga, lain gamparan baë anoe ahli noedjoem teh, abdi oge radjeun baë sanggeus ngiring teh, hanteu goegoeroe heula abdi teh djoldjol meudjit baë, taksiran rada karĕsĕpan palita".

Geus kitoe, ladjĕng ditoewang hondje teh koe Padma Wati sarĕng Gambir wangi, seëp sapaseuk sewang, sesana diboeang ka laoet kidoel, ka leuweung tanah Tji-damar. Anoe matak reja hondje di leuweung Tji-damar, nja-eta pasesaän anoe njiram.

Geus kitoe, Nji Gambir wangi ganti kahajang palaj toewang terong peuheur, kahajang sabeulah sewang. Geus kitoe dipangnejangankeun koe radja Praboe Siliwangi, terong ngan hidji-hidjina, dibeulah koe Gĕlap Njawang koe doehoeng Kidang panandjoeng, ditoewang sabeulah sewang koe Gambir wangi sarĕng koe Padma Wati sĕrta bari ngadĕgkeun saembara, djaksa, papatih, pamoek sarĕng para-wong agoeng, ponggawa sarĕng gĕgĕden. "Timbalan rama koedoe pada aroeninga ijeu anoe njiram sapanjiraman sapeuting sapatitisan oerang kawinkeun memeh ngadjadi oerang, tikahkeun memeh mĕdal, tĕpoengkeun memeh ngadjoeroe, salaki bawa ngadjadi, tjaroge bawa bonohade, doerijat bawa ti koedrat". Geus kitoe moelang Nji Gambir wangi ka Moewara beres. [ 112 ]Enggalna Nji Padma Wati babar di Goenoeng Goemoeroeh poetrana pamĕgĕt dina boelan Moeloed, tahoen Alip, tanggal pingpat, powe Djoemaäh; dinamaän Moending Laja di Koesoema, sĕrta ngowokeunana sapowe reudjeung sareng Gambir wangi poetrana istri, djĕnĕnganana Nji Dewi Asri.

Katjarios aja hidji ratoe di nagara Koeta barang Praboe Goeroe Gantangan palaj kagoengan poetra. Gantjangna diindjeum Moending Laja koe garwana Goeroe Gantangan ngaran Dewi Ratna Intan; dikoekoet Moending Laja koe Dewi Ratna Intan. Lila-lila Praboe Goeroe Gantangan roemaos sijeun kalindih, sabab kasep anom hĕnteu aja tanding djeung deui digdjaja:

mantjoer tjahjana ka manggoeng,
katembong ka awang-awang,
sagĕde galoegoer kawoeng,
sĕrta ejar kaëdanan,
lidig koe anoe njirian,
leuleus koe anoe ngadeugdeug,
sawan koe noe ngantanankeun.

Lila-lila Praboe Goeroe Gantangan teu pĕrtjaja, gantjangna Moending Laja dipandjara beusi. Ditoenda.

Tjarios lami-lami aja wirasatna ka soenan oewana, ka djaksa Seda Koewasa, ka Arija Patih Sagara ka Gĕlap Njawang, Kidang Panandjoeng, disoesoel ka Koeta barang. Barang kasondong dina pandjara sarta Praboe Goeroe Gantangan amarah katjida. Tjeuk Gĕlap Njawang sarĕng Kidang Panandjoeng: "koe naon sababna Moending Laja datang ka dipandjara?"

Tjeuk Praboe Goeroe Gantangan: "sadaja-daja oewa langkoeng oeninga, koering njoehoenkeun hoekoeman, da oewa teh ĕnggeus kolot, lĕgok tapak gĕnteng kadek, geus reja nja pamĕndak, geus oeninga kana pisalamĕteun Dewi Ratna Intan teh, pawarang abdi, didjaga salengkang nijatna". Tjeuk Kidang Panandjoeng sarĕng Gĕlap Njawang: "moen kitoe [ 113 ]mah, teu pĕrtjaja ka boedak, handjakal tĕmĕn diangkat pĕrboe anom, kapan tilih teh ajana di mantri, ari timbangan ajana di menak, anoe loenggoeh aja di ratoe, anoe ramping geus aja di goesti. Tjeuk Gĕlap Njawang: "perkara mah djamak". Ari Goeroe Gantangan njaoerna bari nangtoeng baë, ditewak koe Gĕlap Njawang ditjalikeun kana korsi. "Adoe manis, pĕrkara njaoer djeung sĕpoeh sanadjan djeung sasama koedoe aja tatakrama." Ngadegdeg Praboe Goeroe Gantangan sijeuneun Kidang Panandjoeng, Gĕlap Njawang.

Pendekna baralik Kidang Panandjoeng, Gĕlap Njawang ka Padjadjaran, tatapi teu ditjaritakeun jen Moending Laja dipandjara ka iboena ka ramana, sabab sina prihatin Moending Laja dipandjara (blz. 37).

Geus kitoe, lila-lila katingali koe iboena, koe Dewa Poehatji Wiroe Mananggaj, Padma Wati dibere impian, ngimpi dipaparin langlajangan kantjana goegoebar rarambong kantjana salawe landjaran, sorana di djabaning langit, ajana nagara Sorong kantjana, goerijang toedjoeh noe bogana. Geus kitoe Padma Wati pek oendjoekan ka tjarogena, ka Praboe Siliwangi, radja di Padjadjaran ngadĕgkeun saimbara dikoempoelkeun djaksa, papatih sarĕng pamoek ponggawa para-gĕgĕden, sarĕng poetra sadaja, dipĕrih pati koe iboena koe ramana; dipiwarang njoesoel impian teu aja noe sanggoep pisan. Geus kitoe Njai Padma Wati dek dikĕtok, dipotong beuheungna koe tjarogena Praboe Siliwangi, wireh ing dipoendoet boektina impian teja, langlajangan kantjana; Nji Padma Wati koeroe ati ngadjangdjawing, raga iga tanding gambang, wireh ing kasoesahan. (blz. 37)

Geus kitoe Nji Padma Wati ingeĕt boga poetra lalaki, nja eta Moending Laja di Koesoema teja, disoesoelan koe oewana teja ngaran Kidang Panandjoeng djeung Gĕlap Njawang ka nagara Koeta barang, ka Goeroe Gantangan. Moending Laja teh dipandjara beusi sarta diboewang ka dasar leuwi, ka leuwi Sipatahoenan. Tĕroes diamoek koe oewana sĕrta ditawoe leuwi SIpatahoenan teja, dikira djĕro lima [ 114 ]poeloeh gas, batoe tarengtong djeung keusik. Geus kitoe pandjara beusi teh ditjandak ka darat, geus beunang toeloej digisik ngĕmplang djadi dasar pamojanan di sisi leuwi Sipatahoenan. Enggalna ditjandak Moending Laja koe oewana moelang ka Padjadjaran, disanggakeun ka ramana, ka Praboe Siliwangi. Enggal sanggoep katjida njoesoel impian teja, soepaja nitipkeun iboena Nji Padma Wati, titip dirina, sangsang badanna; enggalna dangdan Moending Laja (blz. 43)

Gĕdjlig satjalana pandji
kĕdjat satjalana soewat
ngaloempoejoeng soetra woeloeng
ngalampoejang soetra kĕmbang
djoegoeng-djigang tjara wajang.
Njandak deui toewang kagoengan:
sindjangna poerbanagara,
toelis rĕjes niroe-niroe,
sina krĕndoe di djoeroena,
sina tarik di sisina,
sina mĕlĕndoeng tĕngahna,
koe perak koe intĕn djambroet,
dirapĕt koe intĕn doekĕt,
ambeh tjakĕp beunang dangdan,
ngĕmbat beulitan kantjana,
lĕngkeh toer bĕntenna ĕmas,
nete ka angkeng noe gĕnteng.
Njandak deui toewang kagoengan:
koetang reudjeung badjoe sangsang,
takwa badjoe beulah dada,
kantjingna parasoentika,
paragi ngajoega pĕrang,
berendel kantjing leherna
sagĕgĕde ĕnlog sowang.
Njandak deui toewang kagoengan:
kĕris paroeng gandja woeloeng,
doehoengna Si-toendoeng moesoeh,
ĕloek doehoeng sanga likoer,

[ 115 ]

pandjangna satoendjang loetoeng,
pandjangna satoendjang kidang,
eusina djoerig sakĕti,
salaksa doeroewiksana,
pamor togog ditjongona,
sagĕde andjing ngadjogo,
gagak ngĕlak ditĕngahna,
batoe lapa di gandjana,
patagitri sipoehanana,
ka kawajan pandaj domas,
landean matjokan samping,
ting taroetoet, ting taretet,
menta soekma reudjeung njawa,
geus heubeul teu makan gĕtih,
ngontjrong landean kantjana,
sigeugkeun dikahareupkeun,
kipatkeun dikatoekangkeun
tĕgĕp diangkeng noe santĕn
sijeup diangkeng noe hideung
rekep diangkeng noe koneng
make gĕde reudjeung djampe
midang reudjeung pangabaran
ditoengtoengan kinasihan
make manirakim leutik
ditoengtoengan koewĕs-koenjĕm.
Njandak deui toewang kagoengan:
oedĕngna batik manjingnjong
toelisna djalat djalĕtong
noe mahal di sabrang koelon
dibĕndo dibĕlĕngongkeun
ngĕrong manan tjangkang ĕndog
tjĕpak nonggong koleangkak
ngĕlir batan goenoeng tjoengging
lir mimis bĕdil mareuting
pikeun pelor mararondok
niron bĕndo Tjirĕbonan

[ 116 ]

paragi ngajoega pĕrang
sakeudeung paragat dangdan.

Moending Laja gantjang angkat djeung patih nagara sarĕng djaksa Seda Kawas, Kidang Panandjoeng sarĕng Gĕlap Njawang sarĕng Patih Ratna Djaja djeung Pĕrĕboe Liman Sondjaja, pamoek ti Goenoeng Goemoeroeh. Mariksa ka panakawan kadeuheus poen lengser teja: »eh maneh lengser dek ngiring atawa mowal?" Tjek lengser: »abdi sabil katjida, ari hĕnteu ngiring mĕlang koe sĕrĕdan, ari ngiring horejam koe titahan, sakitoe ge abdi ngiring bae ngan masing gĕten koe sĕrĕdan baë agan ka abdi."

Gantjangna Moending Laja angkat djalanna ka Padjadjaran.

Ejar anoe kaedanan
goejoer anoe kaparintjoet
loba anoe bobogohan
poerwa anoe hahadean
tjeleh anoe arek kawin
teu toeloes aja sababna,
kaliwatan Moending Laja,
ejar anoe menta talak,
oelah boh sipat djĕlĕma,
djoerig pating harariring,
setan pating halandeuar,
gogodongan ngararomong,
tatangkalan maridangdam,
hajangeun djadi di djalan,
ngarah kagaris koe sindjang.
Kaliwatan koe Moending Laja,
beuntjeuh kari ngeupeulan,
kasir kari niiran,
noetoerkeun ka Moending Laja.
Aja hidji nini-nini djoendal-djĕndil
mahoegi koe ali beusi,
norog koe haloe lolodok,
kaliwatan Moending Laja,
sawareh dangdan midjanaän:

[ 117 ]

Ramboetna diteulem heula,
ramboet poetih gĕr ditjĕlĕp,
katingal djiga soerili,
noe eukeur nganginkeun hoentoe,
hoentoe hidji dimangsian,
ditendjo ti kaänggangan,
siga monjet ngegel peundoeij.

Waktoena angkat Moending Laja lagoe Soeralaja:

Barang dongkap ka leuwi Sipatahoenan bangawan Tji-haliwoeng, Moending Laja mĕrih pati ka oewana, ka Kidang Panandjoeng djeung Gĕlap Njawang menta dipangmeunangkeun parahoe, hajang leumpang toeroet tjai. Kidang Panandjoeng njipta endongna baë, didjijeun parahoe Gĕlang kantjana bajoeta, satjawalat ĕmas.

Tihang lajar pontrang ĕmas,
ditoengtoengan soetra kĕmbang,
rantĕng tali areng-areng,
mĕlĕndoeng tihang pangbajoe,
pangbajoeeun sada kromong,
dajoeng ti Goenoeng Goemoeroeh,
noe djadi toekang galahna,
nja eta ti Padjadjaran,
noe djadi djoeroe-moedina,
nja eta ti Tji-pamingkis,
anoe djadi toekang boseh,
njeta ti Pagaden-sĕmprong,
Moending Laja geus balajar,
balajar lagoena dĕgoeng.

Teu katjatoer di djalanna, djaoeh mo boeroeng tjoendoek, anggang mo boeroeng datang.

Geus datang ka leuwi Moewara beres, Moending Laja boewang djangkar, ditanja koe oewana Patih Kidang Panandjoeng: »na boewang djangkar palĕbah dijeu?" Tjeuk Moending Laja: »eh soenan oewa, koering aja gĕnah panasaran, mati-mati boewang diri, bedjana aja poetri leuwih geulis di nagara Moewara beres anu ngaran Dewi Asri, [ 118 ]diperih pati pandatangkeun ka dijeu ka djamban larangan. Atoeh oewana boeboehan sepoeh teu ngawoelakeun, dibere wisaja djampe mĕntjok, djampe intjok". Broek dibaoerkeun, teu lila datang wisaja daoen tjaringin tibalik mani aloem dangdaoenan, leumpeuh kĕkĕmbangan, angin loeloemboengan baë ngambah ka djalma loba, lain angin samanea, wisaja Kidang Panandjoeng, aboes ka djĕro koelamboe. Teu lila Dewi Asri indit ka djamban larangan sarĕng eudjeung ĕmban-ĕmban.

Teu lila patĕpoeng djeung Moending Laja, tjeuk Dewi Asri:

»Kopo tjondong djeung djengdjoho,
taleot djeung talawoengan,
Raden Moending Laja sono,
Dewi Asri mah geus komo,
galejoh kana lahoenan,
tikoekoer di goenoeng Poetri,
nja walik matjokan anjam,
soekoer moen toeloes ngadjadi,
malik meureun koemaonam."

Gantjangna Moending Laja ditjandak moelih ka boemina Dewi Asri, Moending Laja toeloej mantjoeh koe ali, tjingtjin, geulang ĕmas harga satimbang nagara.

Tjeuk Moending Laja: »bisi datang anoe ti kaler, anoe ti kidoel ĕntong ditampa, nja akang tjaroge njai, tatapi ajeuna akang rek indit ka djabaning langit, nĕpoengan goerijang toedjoeh. Geus kitoe Moending Laja toeloej angkat.

Teu katjatoer di djalanna, tjoendoek ka batoe patjakoep, ka Sangijang tjadas patenggang oewana. Toeloej ditoenda, ditoeroeban koe parahoe. Moending Laja toeloej indit, inditna sorangan bae, mĕtoe alas mandjing alas.

Geus tepi ka leuweung langgong papanggih djeung Jaksa Majoeta, gawena keur ngoentaj beusi ngagolak, oerajan wadja sagĕde moending doemĕlĕg. Koe Moending Laja ditanja: »djin atawa setan, iblis atawa manoesia?" Jaksa Mangjoeta malikan ambĕkna kabina-bina:

»ngadingding sagĕde pasir,
ngaroenggoenoek nanding goenoeng,

[ 119 ]

ambĕkna lir goenoeng djadi,
goerang gĕroeng sowarana,
hoentoena sagĕde patjoel,
sihoeng sagĕde balioeng,
iroengna sagĕde bĕdoeg,
tjeulina sagĕde tampir,
mata sagĕde tĕrĕbang,
halisna sagĕde pingping."

Dakina dina tonggong satoendjang peundeuj, ramboetna doewa bĕlas lambar, sirahna boetak sabeulak balas pagĕret djeung langit, djangkoeng lima ratoes asta, koemisna ngarojom ka lĕmboer deungeun, mani dangdaoenan mani rigil, daoen tjaringin rarigil kababoek koe koemis kentja, bitis beusi poerasani, tarang di gading malela, tjoengtjoeroengan beusi woeloeng, tjawĕtan kasang toedjoeh laboehan ditoemboean tambang indjoek, kontolna sagĕde pelor, sanglir toedjoeh lawe, koetoe bajoerna sagĕde koeja, lisana sagĕde ĕndog sowang, nintjak batoe mani rĕmpoe, nintjak tjadas mani rĕmpag, nintjak tjadoek teu ngagehan, koprak toenggang gamparan beusi, bobot tigang poeloeh kati, lilingga sagĕde pilar.

Sanggeus kitoe jaksa toeloej ngarontok rek ngahakan Moending Laja, Moending Laja teh hĕnteu beunang.

Tĕrĕlĕng atjlĕng-atjlĕngan,
marengrengan totopengan,
lingas batan koetoe andjing,
koetoe andjing lalakina,
ana kapĕrĕgo njabok.

Gantjangna toeloej pĕrang, Moending Laja teroes pĕrang beunang.

Ditewak djadi sahoewap,
dibeuweungan hanteu teurak,
koeriling mipir goegoesi,
rĕntang mapaj tjareham,
loentjatan ka djĕro wahangan,
sĕrta pajoeng teu dilingkoeb,

[ 120 ]Geus kitu Munding Laya asup ka jĕro beuteung yaksa: Lalĕga gumblang gamblang, Munding Laya narik kĕris ditatas rantuyan ati.

Dikeureut disimeut-simeut,
dicacag diwalang-walang,
uwa yaksa gĕrang-gĕrung,
pajar maneh cacing nyayang,
cacing kalung ting kurumuy.

Munding Laya heran kacida ngĕrik pikir nyeler budi wawanen, geus gĕr diduruk nyasate di jĕro beuteung, Munding Laya nyiyeun maranggi di jĕro beuteung yaksa, parandene teu dirasa, horeng yaksa boga jimat mustika wĕlat sajagat dina ĕlok ĕlakanana, jimatna beunang ku Munding Laya tĕrus diteureuy bae, ngurup ngabaju ngaraga sukma manjing kana salirana, Munding Laya tĕrus ka luwar, yaksa dipĕrangan ditewak sukuna sabeulah, tuluy rubuh, porang haralang tatangkalan katinggang ku yaksa teya, yaksa tĕrus ditalukeun, totopongna dilaän, bajuna sarĕng sampingna kasang tujuh lahunan, larangan tĕrus dipontrang ku apu sarĕng ku mohong, sirahna misti ku luwah.

Ditenjo ti kaänggangan,
siga ungkut-ungkut moyan,
sarĕngna dititah ngising,
sagĕde huluan picung,
jeung modol tujuh pengkolan,
dĕngdaän baha ka menak,
sarta trus misti dihakan.

Cek Munding Laya di Kusuma: "Kumaha rasana?"

Ceuk yaksa: "nya kĕsĕd nya pait". "Bisi teu nyaho nya eta jajamu galian."

Geus kitu, Munding Laya tĕrus ngapung.

Laguna ge pangapungan,
nilik langit nĕrus mega,
nojer ka bujal buwana,
sarta nengkep indung suku,

[ 121 ]

indoeng soekoe ti katoehoe,
sĕmproeng Moending Laja ngapoeng.
Dina saloehoereun goenoeng,
ngapak sahandapeun mega,
mipir dina katoembiri,
njoekang dina kilat pandjang,
kareueukan mega malang,
mega malang anoe hideung,
katoeroeban awoen-awoen,
kantjaängan mega bodas,
djĕboelna ka poetjoek iboen,
rĕntang ditangkalan hoedjan,
soemping ka rambat sagĕntĕng,
noe kaheuleutan koe beurang,
djeung kaheuleutan koe peuting,
pahiri-hiri djeung geuri,
paheula-heula djeung heulang,
awor djeung manoek dawolong,
pahoewit djeung manoek beusi,
boeroeboel saaloen-aloen,
barabat sawidak deupa,
lapat-lapat katingalan,
rĕntang sagĕde papatong,
rĕntang sagĕde bangbara,
rĕngking sagĕde papanting,
soemerepet tanding walet,
soemeak tanuling kadantja,
kadantja moeroe raratan,
kawas djogdjog moeroe mondok,
kawas walik moeroe lamping,
moeroe pameutinganana,
kawas tjioeng moeroe goenoeng,
moeroe pangaoebanana,
seueurna ka mega hideung,
teu njimpang ka mega malang,
salawe simpanganana,

[ 122 ]

simpangan ti kahijangan,
datangka toendjang boewana,
kana pongpok sarangenge,
ka aki Geleng Pangantjingan,
pangantjing langit pingpitoe.

Moending Laja kotjap datang ka kahijangan ka ejangna, ka Dewi Poehatji Wiroe Mananggaj teja, ka koedang Sri Mandala mahi, ka gĕdong Maneuh Mandala pageuh, ka iboe Poehatji Naga Wiroe, ka iboe Poehatji Rangga Sijah, ka iboe Poehatji Karana Leuwih, ka rama Seda Kawasa, ka Pĕrboe Sapala, ka noe mangkon para tjahaja teja, ka noe leuwih teu keuna koe ipis wadah, teu keuna koe owah koe noe sok pada-saroemping koe andjeun, ngamitkeun goerijang toedjoeh, njoehoenkeun langlajangan teja, wirehing impian iboena.

Ari tjeuk ejangna: "ejang teh soesah katjida, karana goerijang teh geus kapaparin djimat doehoeng kaboejoetan pakarang panimatan, tapi lamoen Raden bisa ngadjadikeun aki, teu sawijos paling heula lalajanganana, sijeun kaget, heran sabab njijeun pilalakoneun, oelah gorodjog tanpa raratan."

Ari tjeuk Moending Laja: "njoehoenkeun hibar kĕrsa ejang."

Teu lila Moending Laja ngagedog salira, wantoening tĕroes ing ratoe, rĕmbĕs ing koesoema, kĕrsa ejang Moending Laja djadi angin, angin poejoeh lilimboengan, angin barat reureundahan, lain angin poejoeh lilimboengan, lain angin barat reureundahan. Poegoeh soeroepan Moending Laja teja, toeloej ngapoeng. Teu lila lalajangan tĕroes beunang disoewal koe goerijang toedjoeh. Gantjangna goerijang pĕrang djeung angin, angin teh téroes bae neuneun lalajangan ditingalikeun ka ejangna, leungit angin djadi Moending Laja deui. Toeloej bae goerijang teh diperangan tĕroes ngapoeng, babi oerang manoesa toekang maling lalajangan, ijeu teh nagara aing sorangan, gantjangna ajeuna mah sija dilěbok goerijang toedjoeh. Pek ngarontok Moeding Laja dipĕrangan, tatapi teu beunang baë. Malah-malah Moending Laja mindahkeun roepa kana pajoeng; Geus beunang pajoeng koe goerijarg disasaäk, koe Moending Laja pek ditewak goerijang, pada newak, tina [ 123 ]matihna djimat goerijang doehoeng kaboejoetan, teurak kana oedĕngna, Moending Laja tĕroes kalah. gĕdĕboeg njanghoeloe ngidoel, geus Moending Laja teu bidjil soekmana, kaloewar tina koeroenganana ngaroepakeun awewe dingaranan Dewi Soekma.

Pek Moending Laja digĕbĕran koe kĕkĕmběn, dihatiean koe awewe teja, lagoe koe tjara sisindiran:

"raden teh lalaki langit,
raden teh lalanang djagat,
batoe toeroen tjadas ngampar,
leumpang dina taneuh beureum,
taneuh beureum kalandeuhkeun,
wirang teh katoeroeg-toeroeg,
kadjang leutik sabadjami,
gondjaë parandjang gagang,
oelah miris pipikiran,
tjangkoerileung beureum beuteung,
tjangkoerawok hedjo tonggong,
manoek lĕmboet pandjang boentoet,
tadadad nangankeun maneh."
Ting harewos njimas lantjoeng,
geura poegoeh kalakoean,
pakantinoen panganggeusan,
hiroep gĕde panoengtoengan,
taroeng teh sabraha taoen,
pĕrang teh sabraha boelan."
Top rontok dagorkeun, top tewak talian:
»geura silih andjoek oemoer,
geura silih hoetang njawa,
oemoer teh geura lindoerkeun,
njawa teh geura hoetangkeun,
montong inggis mitjeun pati,
montong rempan mitjeun njawa,
montong inggis da lalaki,
montong rempan da lalanang,
poepoes mah koering tiloena,
hilang mah koering siděkah,

[ 124 ]

mati mah ngabanjoe mili,
si djantoer eukewr toedjoehna,
si bikang dibakakakeun,
pajah mah si kate bĕlek.”

Sakitoe ge Moending Laja geus djongdjon baë, hanteu ingĕt, da anoe ngomongan teh di loewar soekmana.

Geus kitoe Dewi Soekma teh njampeurkeun ka goerijang teja, toeloej dibibitaän goerijang teh, soepaja teu barang toewang.

»raga iga tanding gambang,
sotja mani bararintit,
gawena ngan tjeurik bae,
djaksi teh dipipir boemi,
kananga dikadjalankeun,
abdi teh nangis goemati,
Den Laja dikamanakeun,
pileuleujan tjangkang bejas,
hoeoet sadjĕroning kedjo,
pileuleujan oelah iklas,
imoet sadjĕroning nendjo,
haroeman goenoeng haroeman,
oeroet koering mapag lemo,
eusina katoentjar hideung,
kaloeman beuki kaloeman,
oeroet koering pagalentor,
ajeuna patoeraj tineung,
koema teuing diri koering,
goreng nakĕr toetoelisan,
awak teh naon halangan,
palangsiang aja tanda,
tanda wisnoe teh kapĕndĕm,
kapĕndĕm dina koeroengan,
malang bengsal dina badan,
tanda bodas teu kaboeka,
batin teuing bagdja awak,
dek aral koemaha baë,

[ 125 ]

kamana djalan ka tespong,
ka Bandoeng djalan ka Galoeh,
patjar tigoeling ka leuwi,
kikis ngĕlir ka basisir,
ki sampang si rantja galih,
toelang seel bĕbĕsaran,
kamana nja noeroet nepong,
indoeng bapa ĕnggeus djaoeh,
noeroet nepong ka gan mantri,
inggis koe sijeun dioesir,
rempan sijeun teu ditampa,
hanggasa bawa ti goenoeng,
dipipit bawa di rawa,
ka saha nja soemalindoeng,
nitipkean raga djeung njawa.

Ditoenda.

Tjarijos kawĕntarkeun, kabedjakeun, kasilimkeun, kaanginkeun ka nagara Koeta barang ka Goeroe Gantangan, ka dalĕm di Koeta barang Pĕrboe Radja nangkoda.

Kotjap boga koekoetan, sidji Soentĕn Djaja, doewa Dĕmang Rangga Kasontĕn, tiloe Arija Disontĕn, kaöpatna noe istri Dewi Ratna Kantjana.

Dĕmi tjeuk ramana: »eh Soentĕn, tjoba lamar deui Dewi Asri ka nagara Moewara beres, bedjana bobogohan ka Moending Laja, ajeuna geus paëh kasamboet goerijang toedjoeh, malak geus datang soeratna ka Padjadjaran, djeung dihiroepan oge ngarah naon lakian ka Moending Laja, kokoro njoso, mararat rosa, ipis doenja handap koeta, tjawĕt karo poeril, tjalana karo beutian, mĕnding ka Soentĕn Djaja lakian mah, noe loehoer koeta nja rosa oewang, djeung anak nangkoda sarta koekoetan menak Koeta barang.”

Gantjangna indit Soentĕn Djaja sadoeloer-doeloerna, ngaroengkoep koe tijoep, ngalengkah koe joeda ngarendeng koe kagĕdean, ngahina koe beubeureuh poetra ratoe waktoe angkat ka noe beunghar, sadjalan-djalan tjirigih katjida, sarta sagala ditadjong, anoe mojan bluk disepakan: [ 126 ]

noe ngalantoeng bĕk ditoemboek,
ngalawan ditampilingan,
anoe nendjo ditjidoehan,
anoe ngising ditampiling,
anoe ngisang ditjemplangan,
noe tjetjewok dilolowok,
noe silanglang ditoempakan,
ari ĕnggeus diteuleumkeun,
indit sampingna didjingdjing,
boeboedi tjara kijai,
lelewa kawas pandita,
lĕlĕgĕd koesoema bangĕt,
bari matja poedji baë,
dikirna ge sabilloellah,
badjoe kikip badjoe sĕnting,
beunang diparet koe kantjing,
wantoe djalma anoe ginding,
barina ngadingdjing samping,
djreung bisa leumpang ti peuting,
noe tara digogog andjing,
djeung sok bisa maling daging,
lain daging koeda moending,
daging sĕla-sĕla pingping,
kebeukina anoe ginding,
dimana noe geulis meuting,
ari di noe denok mondok,
ari ka noe lĕndjang sindang,
di noe goreng poelang powe,
nambahan bilanganana,
ana mondok tjadoe norog,
mahoegi koe ali beusi,
djanari dipoendoet deui".

Tjeuk Soentĕn Djaja: tjik anoe gadoer nagara sampoerasoen nĕda eureun, sindang nambaan palaj pepes kesang, mantog deui anoe boga nagara.

Gĕgĕr Malela saderekna Dewi Asri teja kaget nendjo [ 127 ]semah baragadag birigidig; atoeh kadijeu tjalik ka bale si pangeujeukan.

Goeloesoer baë Soentĕn Djaja tjalik ka manggoeng, kana lampit soengging lawe lapis, lampit soelam tambir ĕmas, djelegedeg edeg-edegan.

Ari tjeuk Gĕgĕr Malela: »semah teh bĕt ngokorokeun djahat katjida, ngaroeksak dangdanan, seng baë dipariksa koe Gĕgĕr Malela: »semah bĕt ngokorokeun djahat katjida, sampean anoe timana lĕmboer matoeh dajeuh maneuh bandjar karang pamidangan, lĕmah tjai kapoetihan, bale geusan ngadjadi, sĕrta saha toewang djĕnĕngan, pare satĕngah tiaëng rek naon pisĕdjaeun, toetoep djoeroe oempak lintjar geura pok bedjakeun”.

Ana poentjĕrĕng teh Soentĕn Djaja: »heran katjida koe oerang Moewara beres, bisi hĕnteu njaho nja oerang anoe ngaran Soentĕn Djaja, poetra nangkoda noe digdjaja, anoe loehoer koeta rosa doenja anoe rosa banda teja, anoe ngaran Soentĕn Djaja teja.

Gĕgĕr Malela hoökeun baë nendjo semah ditanja pibedjaeun anggoer ngagoelkeun banda baë.

Ari tjeuk Soentĕn Diaja:

»ari oerang saĕnjana,
lain lantoeng tamboeh lakoe,
lain lentang tanpa bedja,
teu andĕng samian keuneung,
teu lentang samian midang,
lantoeng aja pilakoeeun,
lentang aja pibedjaeun,
dek ngalamar Dewi Asri”.

Pagar bobogohan djeung Moending Laja sidik atawa hĕnteu?”

Ari tjeuk Gĕgĕr Malela: »sadaja ge geus tĕrang katjida, Moending Laja ka Dewi Asri kabogohna ti bareto, kahajangna ti baheula, ngan doeka lamoen ajeuna, bedjana dipĕrih pati koe iboena koe ramana dititah njoesoel impian, ngapoeng sadjabaning langit, njokot lalajangan teja, teu atjan aja bedjana datang deui. Tah kitoe tjeuk patih nagara. [ 128 ]Ari tjeuk Soentĕn Djaja: »kapan ĕnggeus kodjor ditĕkoek goerjjang toedjoeh, ajeuna mah ka oerangkeun baë.”

Ari tjeuk patih nagara: »tatjan gasik nampi, oerang saoer heula baë djinisna Dewi Asri teja”. Teu lila djol datang ka pamĕngkang ngadeuheusan ka saderekna:

»Lakotoj sangkeloh mando,
esod ngempor djeung karembong,
idĕk likĕr djeung kĕkĕmben,
tjong ditarimbang koe sĕmbah,
doeh ĕngkang sadoeloer koering,
sabĕndoe-bĕndoe disoehoen,
sadoeka-doeka ditĕda,
sim koering gadoeh pihatoer,
njoehoenkeun soerija padang,
ĕngkang naon pikĕrsaeun,
bĕt njaoer ka djisim koering".

Ari tieuk Gĕgĕr Malela: »ijeu rek ngoeningakeun semah, sĕdjana ka ĕnden pisan, Soentĕn Djaja poetra nangkoda ka njai arek ngalamar:

»Bet Nji Dewi kĕlet baë,
kawas mata moending boele,
giroek bari mere sĕmoe,
djĕbris bari mere boedi,
godebag mere pitoewah,
lelewa teu panoedjoeeun,
mere batin nja lalaki,
matak kĕsĕl ngagarindjĕl,
matak ngewa amatanan,
matak geuleuh soepa beureum,
matak djĕlek ngalembereh,
kĕmbang wera kĕmbang beureum,
kĕmbang gandarija manis,
matak era deungeun-deungeun,
matak tjararija kami.

Kami teh boga beubeureuh, beubeureuh kami lain Raden Djaja, loetjoe poendoekna sĕrta lesang tarangna djeung deui [ 129 ]loetjir pipina, nampian ka Tji-dalima hĕnteu kopo-kopo atjan, handeuleun raraga djati, palataran babalean, tjaroge iklas raga djeung pati, lantaran eudjeung tjaroge, kadjeun teuing kokoro njoso, sok mararat rosa, soepaja kasep tjaroge:

»kadjeun moending boeloe hiris,
kadjeun koeda boeloe landak,
ka djalan ka parijakeun,
kadjeun ge ngĕdĕng boeligir,
goledag hanteu disamak,
soepaja djeung Raden Laja.

Geus kitoe tjeuk Soentĕn Djaia: »koedoe baë njai, teu bogoh koedoe bogoh, teu hajang koedoe hajang, teu dek lakian misti lakian, mĕnding mana koe akang dipaksa djol win baë.”

Djawab Nji Dewi Asri: »mangga koering tjarogean, roepakeun pamenta koering. Menta nagara djeung eusina, menta goedang dalapan poeloeh djeung eusina masing ĕngab djeung eusina goemirintjik boemi langit:

gĕdong gĕdah beunang natah,
bilik gĕdah lojang sari,
tihang gĕdah beunang natah,
reudjeung menta bokor ganggong,
bokor ganggong noe salongok,
nanampan anoe satoendjang,
ĕmas doekĕt golondongan,
djeung menta ingon-ingonan,
ingonan noe soemarajap,
reudjeung anoe soemarandang.
Menta banteng sĕmoe gading,
toengganganeun mantri-mantri.
Menta gadjah anoe bĕlang,
sarta parabotna ĕmas,
toelale gading kantjana,
sihoeng di gading malela,
ngagĕbaj boentoet banjoemas,
tjeulina parada papan,

[ 130 ]

toengganganeun pra-ponggawa,
Koeda hedjo samparani,
toengganganeun mantri-mantri.
Gĕr sagala karasmenan,
karasmen ngarak panganten,
karasmen rendengan kawin.
Sarta reudjeung menta hajam,
hajam djeung koeroeng batangna,
boeloe mĕri lojang sari,
hoeloe sowang lojang ĕmas.
Djeung menta poejoeh boentoetan;
djeung menta peusing sihoengan;
djeung menta peutjang tandoekan.
Menta bilatoeng toelangan;
djeung menta oelam igaän,
eudjeung hoeloe seureuh koedoe,
djeung deui bakakak gadjah.
Sanggeus kitoe, gĕr tanggeujan
tanggeujan toeroen bantajan
ambek sohor ka nagara
sohor ka nagara deungeun
menta dangdanan gĕdogan
gĕdogan ki djati noenggal,
toendjangan boengboelang peutjang,
dadampar ki djoelang anom,
limboehan kai tanggoeloen,
djingdjingan kai tanggilin,
soeri awi tali moenggal,
toropong tamiang sono,
titihan koeningan sari,
tali tjaor oentoen sewoe,
tali hapit dĕmpet angkeng,
mangga koering tjarogean,
roepakeun kahajang koering,
da pira daradjat koering,
njijar sakoemaha deui,

[ 131 ]

ninggang kana babasaän,
oerang moen njair djoengdjoeloeng,
kabĕnĕran meunang dĕgoeng,
njair hoerang meunang loebang,
tjoel batok meunang patehan,
pira daradjat sim koering,
lakian meunangkeun soenan".

Ari Soentĕn Djaja reup baë ngahoelĕng:

ngahoeroen baloeng koe toelang,
ngagaro kontol koe tjokor,
ngadĕmpet sirit koe pingping,
sĕmoe-sĕmoe anoe poesing,
sihoreng djamĕdoed poendoeng.

Reup geuneuk maleukmeuk kawas beusi atah beuleum, mani angkeub nagara koe baeud Soentĕn Djaja, roebak biwir batan simboet.” Naha pepentaän teh liwat ti meudjeuhna teuing, sok kadjeun banda saradia banda mowal boeroeng roepa, da ĕngkang teh djalma kaja, ngan ijeu baë dipentaän poejoeh boentoetan, peutjang tandoekan, peusing sihoengan, ĕngkang teh soesah katjida”.

Ngeng baë kadenge koe panakawan, ari tjeuk lengser: »bĕnĕrna roepakeun baë agan pamoendoet sakitoe mah, da ĕneng teh mani boendĕr ti loehoer ti handap, ontong sapantaran agan, tjatjakan, abdi kapoengkoer basa kawin ka Si-roeroejĕm aja oge pamentana: wawaloen boetoet toedjoeh likoer, tjaretjet soweh salawe, ditambah ipĕkah sapoeloeh baroe, mas kawin sapoeloeh doewit.

Ari Soentĕn Djaja ngadenge omongan lengser, gĕdjlig baë balik, napsoena ngagoegoedoeg, amarah teu kawadahan, ambĕk njĕdĕk. Ari tjeuk lengser: »daëk batjot teh kamana semah teja, si djamboe asak teh, dipentaän sakitoe-kitoe baë koe agan, miris pikir njeler wawanen, kelor hedjo sisi pagĕr, noeroes toengdjoeng ka antoekna, sĕlang kitoe oge barang datang ka oerang deui teh parangas-porongos, toengtoengna djadi perenges.

Katjarita Soentĕn Djaja ĕnggeus datang ka nagara Koeta [ 132 ]barang, gawena djamĕdoed poendoeng, dipariksa koe ramana koekoetan, koe radja nangkoda teja: »eh Soentĕn, koemaha ngalamar teh asoep atawa hĕnteu?

Ari tjeuk Soentĕn Djaja: »tjoemah ama, geus kahalang koe batjot oerang Padjadjaran, ari Dewi Asri teh daëkeun si daĕkeun djahat pamentana, diëtang bari moelang, ditoelis bari balik, koedoe roepa banda salawe kapal.”

Ari tjeuk ramana: »montong moendoer da oerang teh hanteu miskin, loehoer koeta gĕde doenja, rahajat nangkoda woengkoel, sadajana dek ngadjoeroeng, malah-malah oerang Padjadjaran oge teu akoer ka Moending Laja, akoerna ka oerang kabeh, soepaja Raden asoep ngalamar. Gantjangna njaoer ka Patih Halang barang:

gĕgĕdoeg di Koeta barang,
mantri noe hideung koelitna,
ponggawa bĕlang bajahna,
nja kitoe deui letahna,
awakna bĕlang sabeulah,
tjitjiren lalanang djagat,
lalakina kolong langit.
Gantjang ngadĕgkeun sembara,
nakol bĕnde kaboejoetan,
pĕntoelna sagĕde gardoeh,
disadana dĕg tjengengeng,
boeroeboel anoe koempoelan,
sadaja seba sewaän,
tjektjok menak noe ti koelon,
giringan Raden Kaliwon,
toetoenggangan moending dongkol,
moewatan djagong djeung ĕngkol,
morobot sowara pestol,
sora pelog djeung koromong,
tambah djeung sora biola,
kĕndangna tjatang kalapa,
ditoetoepan koelit domba,
dirarawat ki samodja,

[ 133 ]

ditakolan laki randa,
leumpangna pating darĕpa.
Kagĕntos menak ti kaler,
giringan menak ti kaler,
giringan Raden Dipaten,
sebana ronggeng djeung topeng,
ĕnggeus nerengteng kĕndangna,
kĕndangna koeloewoeng djambe,
dirarawat howe sĕbe,
noe mawa para tjawene,
ditakolan koe ki lĕbe.
Boeroeboel menak ti wetan,
iringan Raden Koemĕndang,
toetoenggangan koeda bĕlang,
sebana gambang djeung wajang,
emprak soerak reudjeung tĕmbang,
gamĕlan katoet badingdang,
gĕndangna kai boeboetan,
ditoetoepan koelit peutjang,
dirarawat howe kidang,
ditoempakan boedak boedjang.
Boeroeboel menak ti kidoel,
giringan para toemĕnggoeng,
sebana tjaloeng djeung angkloeng,
gobag boentoeng bahoe roejoeng,
dibaän koe indoeng-indoeng,
ngagoeroeh ka aloen-aloen.

Kotjapkeun pada tjaroendoek ka aloen-aloen sewoe tahoen.

tanah lapang sewoe tjĕngkal,
di latarna heurin oesik,
ngĕpoeng sakoeriling boengking,
djadjar papandananana,
mĕlĕngkoeng oemboel-oemboelna,
ngabaris sampiranana,
ngalĕmĕng bandera beureum,
bandera beureum sapotong,

[ 134 ]

tjitjiren noe sĕsĕrahan,
anoe sĕsĕrahan banda,
sarta didjoemlah bandana,
ngalindĕr salawe kapal,
di leuwi Sipatahoenan.

Patih nagara mĕrtjajakeun: „wah lengser geus mangsa bodo maneh baë, wong agoeng sarawoeh pamoek, balad reudjeung panajagan, tatakeun geura pĕtakeun, pĕrtjaja ngan ka maneh.”

Ari lengser kakara dipĕrtjaja bĕngis katjida, tatalipak ka panajagan, naradjang ka toekang heot dalapan poeloeh: „geura monjong batjot sija sato ti ajeuna. Naha boetjat-batjot teuing lamoen biwir kitoeh, roesoeh batjot baë.” Tjeuk toekang heot: „naha iraha mangkana sĕsĕrahan banda teh?”

„Mangkana mah toedjoeh powe toedjoeh peuting deui, ngan koedoe monjong ti ajeuna, lamoen hĕnteu daëk monjong, ajeuna digoenting, biwir sagoeling tjinggir.” Ari tjeuk toekang heot teh: „digoenting biwir sagoeling tjinggir mah atoeh bejak, mĕnding monjong ti ajeuna, isoek biwir ti handap, ajeuna biwir ti loehoer.” Soerak dalapan poeloeh: „koedoe tjalangap ti ajeuna, moen hĕnteu daëk tjalangap didjoegang.” Mĕnĕr deui ka toekang sepak dalapan poeloeh: „geura djengke ti kiwari, moen teu daëk djengke dibadjeg, pĕdangna geus ngabar diloewar.” Mĕnĕr deui ka toekang godĕg dalapan poeloeh: „geura dengdek ti ajeuna, moen teu daëk ditjĕkek.” Mĕnĕr deui ka toekang bĕkok dalapan poeloeh: „geura tjawel boedjoer ti kiwari.” Mĕnĕr ka toekang kĕndang, panakol: „geus masang baë liar kana iroeng batoer.” Lengser teh ripoeheun katjida, tĕng ka koelon, tĕng ka wetan, tĕng ka kaler, tĕng ka kidoel, mĕtakeun balad djeung panakawan, pamoek djeung para wong agoeng, ponggawa, pĕrboe, para gĕgĕden, djeung ngoeroeskeun anoe njamboengan, djeung metakeun ondangan, djeung ngabereskeun toekang boseh, ngarijoengkeun toekang angkloeng reudjeung toekang dajoeng,

ngadjadjarkeun toekang galah,
ngabariskeun djoeroe moedi,
mĕlĕngkoeng oemboel-oemboelna,

[ 135 ]

ngabaris sampiranana,
djadjar papandananana,
ngĕlĕmĕng bandera beureum,
bandera beuream sapotong,
tjitjiren toeroes bantajan,
lengser djeung meuntjitan ĕmbe,
didjoemlah salawe ĕmbe,
djeung dipeuntjitan boentoetna.

Geus kitoe ĕmbe teh diangeun dina kantjah,

gĕdena salawe deupa,
boeat marab panajagan.
Ari ditejang angeun teh,
geus bejak euweuh boekoeran,
kapanggih rajap di darat.

Geus kitoe lengser loempat ka oebroeg:

ngadadak marentah olah,
oerang dapoer kabeh goegoep,
wantoening olah dadakan,
ngedjo geura dimĕnjanan,
ngawadjit ditarasian,
ngaborondong diontjoman,
ngasakan djantoeng dipindang,
ditjotjol ojag daoenna.

Teu lila harita indit banda noe salawe kapal:

ngalidĕg di Tji-haliwoeng,
ngaleut ngeungkeuj ngabandaleut,
ngĕmbat ngantaj njatang pinang,
ngagoeroeh djeung tatabeuhan.
Teu ditjatoer di djalanna,
tjatoerkeun datangna baë,
ka leuwi Moewara beres.
Sĕrtana Goeroe Gantangan,
ngahandjatkeun balad-balad,
ponggawana tigang laksa,
pamoekna dalapan poeloeh,
rejana noe rek ngarampog,

[ 136 ]

ngarampog ka Moending Laja,
bisi datang beurang peuting,
pakarang rongsog ka tjai,
toembak teu disarangkaän,
pĕdang geus ngabar di loewar,
bĕdil beunang ngamimisan,
pestol geus beunang meloran,
maryĕm beunang nĕtĕgan,
sadija piroewang leugeut,
ngagoedag beh baroewangna,
ngadjolor pongkol bintaro,
geus rampak boerang malela,
ngadjĕgir gaganden beusi,
sagĕde moeding saädi,
wantoening parabot rampog,
sajaga kabina-bina,
mantrina ge tigang kĕti,
sarta noe beunang milihan.

Geus kitoe Goeroe Gantangan toeloej baë ngahandjatkeun toekang bas anoe bade ngadĕgkeun nagara teja, satjabakna-satjabakna, toekang balijoeng dalapan poeloeh, toekang tatah tigang laksa, toekang ragadji tigang kĕti, toekang soegoe tigang reboe, toekang rimbas tigang laksa, toekang tjoretan tigang lawe, toekang kajoe aja bakoena, toekang noewar aja lawanna, toekang kajoe geus ngabakoe.

Kotjap balad Soentĕn Djaja,
ngagoeroeh tanpa roeroekan,
sada bitoeng kahoeroean,
ngagĕdĕr tanpa bilangan,
sada tamiang bareke,
lamoen didoeroek morobot,
nja kitoe sora pakarang,
haliwoe kawas noe nawoe,
wantoe noe eukeur ngadĕgkeun,
ejar kawas anoe marak,
toekang kai lain deui,

[ 137 ]

karek roeboeh beunang noewar,
geus digdig datang noe meulah,
di djalan keneh dibeulah,
tatjan sapat geus dipapas,
tjoendoek deui toekang soegoe,
djol deui toekang sipatan,
ĕnggeus hĕnteu ngoeroes deui,
keuna kana mata deungeun,
disipat teu atjan parat,
datang noe toekang ngadĕgkeun,
geus djoeng baë diadĕgkeun,
djeung deuina toekang tatah,
geus ngĕtrok di loehoer imah,
koemaha tjaladi koendang,
roesoeh teuing noe ngadĕgkeun,
wantoe rosa teuing balad,
pagawean geus teu oeroes,
memeh oesoek hateup heula,
memeh nĕrapkeun daloeroeng,
paloepoeh ĕnggeus dipasang,
tihang teu atjan sadija,
geus nĕrapkeun bilik heula,
pamikoel aja di handap,
pangĕrĕtna tjlok di loehoer,
soehoenan di handap keneh,
ari woewoeng djol di loehoer,
bawaning koe rosa balad.

Soentĕn Djaja katingali koe noe geulis Gambir wangi, pimitohaeunana iboe Dewi Asri teja. Tjeuk Gambir wangi: „wah Soentĕn Djaja, karoenja teuing, ijeu nagara teu kaoer anggeus, balas moelaän ka toekang.”

Gantjangna dipangnjiptakeun baë, moeka karembong soetra tjinde woeloeng. Sanggeus ditjipta koe Gambir wangi, nagara teh kadjadian, dingaranan nagara Kokar beres, dieusikeun banda noe salawe kapal teh. [ 138 ]Ari tjeuk Goeroe Gantangan: „oerang Moewara beres bantoean ngoendjalan banda.” Tjeuk oerang Moewara beres: tara nanggoeng; pangnjijarkeun boeroehaneun baë.” Didjawab deui: „tara boeboeroeh.” Tjeuk oerang Moewara beres: „gantjangna banda teh dioeroes koe semah baë.”

Ari tjeuk Goeroe Gantangan: „lamoen djiga kijeu mah, priboemi teh ngawarah katjida.”

Ari geus kitoe Soentĕn Djaja ditĕpoengkeun djeung Dewi Asri, ngagoeroeh djeung tatabeuhan.

Goeroe Gantangan bebesanan djeung Rangga Malela, manahna soeka katjida. Dĕmi koe Gambir wangi ditjandak poetrana Dewi Asri teja ditĕpoengkeun ka Soentĕn Djaja barina njandak lĕmareun. Ditimbalan koe iboena; „dĕmi Dewi Asri, aja pihatoer”. Mangga, koering rendengan djeung Soentĕn Djaja, rendengan hjjasan baë, lĕkasan mah hajang sarĕng Raden Laja baë, hoewap lingkoeng djeung Soentĕn Djaja, ari ebog mah hajang djeung Raden Laja, barina njanggakeun lĕmareun ka Soentĕn Djaja teja, tatapi lĕmareun teh digantaran baë, koe sangeuk pagaris koelit.” Ari iboena era katjida, dirontok baë Dewi Asri djeung Soentĕn Djaja, dibawa ka padalĕman dipangantenkeun.

Ari tjeuk Gambir wangi: „dek ngera-ngerakeun kolot bari dikoentji;” iboena ladjĕng kaloewar sarta bebesanan deui. Dĕmi Dewi Asri gawena ngan pista baë, oepama Soentĕn Djaja ka djĕro, ijeu ka loewar, oepama Soentĕn Djaja ka loewar, Dewi Asri ka djĕro.

Kagaris ge mani nakis,
dioesap mani midangdam,
ditowel ge lolongseran,
radjeun oge koelĕm reudjeung,
dihalangan koe goegoeling,
Dewi Asri teh sasambat,
sasambat ka Raden Laja.

Geus kitoe aja alamat datangna ka Raden Laja goemĕbĕg di pangtapaän. Dĕmi tjeuk Moending Laja: „wah! Moending Sangkala, kami teh boga impian, ngimpi kalĕboeh di laoet, [ 139 ]bĕdjad kapal di sagara sĕrta peunggas djeung tihang tihangna, katoet djeung lajar-lajarna disamboet koe angin.”

Ari tjeuk Moending Sangkala: „sadaja-daja da Raden leuwih oeninga.” Ari Moending Laja njaoer deui, „ngan aja bereto oerang noenda pipawarangeun di nagara Moewara beres, ngan ditoöng baë koe elok sangkala bolong, awas katon tetela Dewi Asri geus ditjarogeankeun ka noe loehoer koeta gĕde doenja sĕrta dibawakeun banda salawe kapal.” Ari saoer Moending Laja: „ngаn moegi baë Dewi Asri oelah beunang dikoelĕman koe Soentĕn Djaja sĕrta dikirim impian saban peuting.”

Geus kitoe Moending Laja toeloej amit ka ejangna Dewi Poehatji Wiroe Mananggaj, kawidian sĕrta dipaparin djimat boeli-boeli ĕmas, eusina minjak tji-kahoeripan reudjeung doehoeng kaboejoetan teja.

Gantjangna Moending Laja, Moending Sangkala indit ti pangtapaän ti pangtjalikan, sĕrta lalajangan teh dibawa toeroen manggoeng, datang ti awang-awang, soemping ti djabaning bangit.

Teu ditjatoer di djalanna, djaoeh mowal boeroeng tjoendoek, anggang mowal boeroeng datang. Kotjapkeun datangna baë. Doeg djĕboel ka batoe patjakoep, ka Sangijang tjadas patenggang, kana karang gantjor pangbadjoan, ka anoe ditoenda teja, ka оеwа Kidang Panandjoeng, ka oewa Gĕlap Njawang.

Ari tjeuk Moending Laja: „eh Moending Sangkala, eta teh parahoe oerang noe ngadingding kawas pasir, ngaroeng goenoek kawas goenoeng, tjoba koe maneh geura angkat.” Koe Moending Sangkala ditewak tjaroek dibantingkeun ka tjai ka wahangan Tji-haliwoeng. Teu lila ear ponggawa newak ka Moending Sangkala: „sija teh bangsat mipit teu amit ngala teu menta, parahoe aing naha diangkat.” Kitoe teh bari Moending Sangkala pada nampilingan, tapi manehna tjitjing baë. Teu lila bidjil ambĕkna, tanggaj malela teja dek njakar ngagaroe kambangkeun, koe Moending Laja ditewak dikatoekangkeun: „maneh teh oelah ngalawan, eta teh karoehoen oerang, moen malĕs matak maneh doraka, [ 140 ]sabab eta soenan oewa Gĕlap Njawang.” Naradjang ka Moending Laja, dek nampilingan, dihalangan koe lalajangan: „wah! soenan oewa, ijeu djisim koering ngaran Moending Laja teja.”

Rampoejoek Gĕlap Njawang: „oewa teh rada kasmaran, oedjang teh geus gĕde pisan.”

Teu lila, toeloej arindit balajar baë, parahoe madjoe ti girang, geus datang ka leuwi daoen. Kidang Panandjoeng boewang djangkar, ari tjeuk Moending Laja: „naha oewa boewang djangkar lĕbah dijeu, kapan oerang teh djaoeh keneh.” Ari tjeuk oewana, „bo oedjang, wantoe oerang mawa indoeng djoerig, alamat njorang anoe rendengan ngagĕdĕr, tangtoe manggih djalma loba meureun kaget, Moending Sangkala oerang polorkeun.” Ari tjeuk Moending Laja: „sadaja-daja da oewa langkoeng oeninga, da geus lĕgok tapak gĕnteng kadek, geus reja nja pamĕndak, geus njaho kana pisalamĕteun.” Pendekna heës Moending Sangkala; geus kitoe, balajar deui, datang ka Batoe toelis. Ditoenda tjarios Den Laja. Kotjapkeun Nji Dewi Asri anoe pangantenan teja pistana kabina-bina ka Soentĕn Djaja, wireh ing koerang soekana. Gantjangna dipaksa di djĕro kadaton, dirontok, disakombongkeun, ditewak, disapisankeun, boeboehan istri noe geulis sarta sakti, Dewi Asri midoewa raga, ngagedog salira mindahkeun roepa kana goegoeling, Soentĕn ebog djongdjon-djongdjon djeung goegoeling.

Nji Dewi kaloewar toeloej bidjil tina padalĕman, amit baë ka iboena siram ka djamban larangan.

„Tjing iboe idinan koering,
hareudang bajeungjang teuing,
marerang arateul teuing,
oendoer hajang katingali,
hajang katingali poendoek,
leumpang katingali tarang,
njoehoenkeun baloengbang timoer,
djeung nĕda soerja padang.”

Ari iboena harti katjida wantoening roeroentoek anom, [ 141 ]djeung deui awas ningali, tjeuk iboena: „rek naon mĕgat-mĕgat noe teu oeroes, Moending Laja teh naon gablĕgna, kokoro njoso, mararat rosa, tjalana karo beutian, noe ipis noe koerang orang, mĕnding ka Soentĕn Djaja sakahajang geuning roepa, nagara geus djeung eusina, banda ge salawe kapal.”

Ari tjeuk Dewi Asri ka iboena Gambir wangi:

„Kadjeun teuing da geus tĕpi,
geus tĕpi ka titis-toelis,
geus ninggang ka koelak tjanggeum,
sakijeu kadar pangeran,
topek rombeng diri koering,
sasawi djadi di tjai,
saladah dikahoemakeun,
ari moenggoeh diri koering,
kadjeun teuing djadi djoerig,
djadi djoerig oenggal kĕmis,
atawa djadi ririwa,
ririwa oenggal salasa,
kodjor teh djadi tongtohot,
njĕri beuheung sosonggeteun,
kikis tjopong pagĕr noöng,
noöng ningali Den Laja.”

Soemping iboena Nji Gambir wangi, ambĕk kabina-bina hĕnteu didenge omongan, njokot tjaor dek ditotog.

Dewi Asri ngĕdjat ngaleungit, toeloej baë kaloewar ti wawangoenan datang ka djambatan larangan, ka kĕmbang tjampaka warna, papanggih djeung parahoe, horeng teh sampan Den Laja. Dewi Аsгі gĕgĕгоап ka Patih Gĕlap Njawang: „tjing oewa eureunan koering soegan kĕrsa roeroempaheun, njimpang ka nagara koering.” Dĕmi Kidang Panandjoeng ngomong bari toeloej parahoe teh dileumpangkeun, Dewi Asri kasĕrĕngan loempat ka wahangan tjai, parahoena dibalikeun, noe ti hilir tjlok ti girang, Nji Dewi Asri tĕroes ka djĕro kana sampan Pelang kantjana.

Kasondong ka Sindang laja,
keur sono Den Laja aja,

[ 142 ]

dirontok djeung digalemoh,
dikaleng bari dipontel,
ditoengkoelkeun, ditanggahkeun,
ditjijoem dikoeja laoet,
sĕmoe diroenja dirĕnjoe,
ditjijoem disalindoengkeun,
diharewosan ditĕmpo.
Dipalang-palang koe dada,
njijoem bari ngegel biwir,
kopo tjondong djeung djongdjoho,
taleot djeung talawoengan,
Nji Dewi kalangkoeng sono,
Raden Laja oge komo,
galejoh kana lahoenan.
Den Laja montjorong teuing,
ti peuting sasat kaimpi,
ti beurang kapirarajkeun,
ngimpi koelĕm djeung andjeunna,
tĕpoeng soekma pada soekma,
ajeuna datang djinisna.

Ari gĕr teh: „koemaha panto teh boengangang sapeuting?”

Kasoer teh sabeulah soewoeng,
goegoeling soewoeng ti gigir,
njampakeun Den Laja soemping,
kadijeu kajoengjoen teuing,
agan teh djoengdjoenan ati,
„na Aden bĕndoe koe naon,
ditjijoem sasalindoengan,
digegel sasanggerengan,
dipisono njolowedor,
dipitineung los ka deungeun,
dipoentangan teu tarima,
dipageuhan ngoesiwĕlkeun.” blz.

Ari tjeuk Den Laja: „akang teh lain bĕndoe, ngan koe tjararape keneh baë.” „Bisi akang bĕndoe ka djisim koering, wireh ing koering dibawakeun banda salawe kapal koe [ 143 ]Soentĕn Djaja, da koering nadjis teu beuki, da koering haram teu hajang, mowal dibelaän mileuweungan, mĕgat-mĕgat diri ĕngkang.”

Ari tjeuk den Lаја: „bareboe soekoer baë, peupeurih ĕngkang ngan diri woengkoel datang ka salira njai, bisi ĕnden teu oeninga, eta teh beunang ĕngkang tatapa menta kasoegihan, ajeuna mah montong lambat dipisaoer.” Tjeuk Raden Laja ka oewana: „eh oewa! Moending Sangkala geura geuingkeun.” Teu lila koredjat hoedang, saoer Moending Laja: „ajeuna maneh Moending Sangkala koedoe geugeulis panon ka nagara Moewara beres, tanjakeun ngaran oerang?”

Moending Sangkala ngĕdjat indit. Datangna ka leuwi Lajoeng, bĕt manggih djalma loba bade ngarampog Raden Lаја. Koe Moending Sangkala ditanja: „ijeu teh djalma loba badjo, sija keur naraon, ĕngke sija dilĕbok.” Rampog kabeh toeloej kaboer, madjar maneh indoeng djoerig, koekoena tanggaj malela, pandjang doewa balik sikoe, harita bidjil sadaja sĕrta beunang ngawaranganan. Moending Sangkala ambĕkna kabina bina.

Ambĕkna lir goenoeng djadi,
deuk ngamoek teu aja moesoeh,
ngamoekna kana parabot,
kikir beusi digisikan,
boerang malela digelang,
pelor rante dibeuweungan.

Teu lila aja noe nanja: silaing teh oerang mana, parabot oerang diroeksak, kapan oerang anoe toenggoe, ngaran Patih Halang Barang, gĕgĕdoegna Koeta barang.

Ditjakar garoe kapakkeun,
koe tanggaj malela teja,
anoe doewa balik sikoe,
sĕrta kalĕm sadajana,
ditjabok disapisankeun,
mawa oerat mani rambaj,
reudjeung mawa-mawa daging,
hidji koekoe moen didjoemlah,

[ 144 ]

beuratna gĕnĕp gĕntaeun,
Raden Patih Halang Barang,
koe Raden Patih Sangkala,
toeloej baë dipĕrangan,
disoeroeng antjoel-antjoelan,
diseundak engklak-engklakan,
disered engke-engkean,
seredan ejar-ejaran,
mĕnĕran ka aloen-aloen,
ka nagara Koeta beres,
ka noe keur tataloe teja,
noe rendengan Soentĕn Djaja,
pamoek kabeh mani goejoer.

Koentĕn Wajang, Sarĕngga Wajang, Pĕrboe Gadjah Sampoeloe, Moending Pakoean, Rangga Malela, samalah Goeroe Gantangan miloe toeroen noe boga poetra koekoetan teja miloe misah anoe pĕrang.

Ari Moending Sangkala keur meudjeuhna toeroen amoekan, ngamoek teu dipilih tanding, datang lima ditjakar lima, datang gĕnĕp ditjakar gĕnĕp, loba pisan pamoek noe bĕdjad tarangna, sawareh ragrag pipina, sawareh ngambaj matana, sawareh disalindang oerat, noe rambaj siki kontolna oge aja ditjakar koe Moending Sangkala.

Geus kitoe kaoeninga koe patih nagara Moewara beres Gĕgĕr Malela teja, toeloej toeroen njapih ka noe eukeur pĕrang, ditewak koe panangan kentja Arija Patih Halang Barang, dialoengkeun katoekangeunana, ngarontok Moending Sangkala. Moending Sangkala naradjang ngagaroe kambangkeun ka Patih Gĕgĕr Malela, mani hĕnteu teurak. Toeloej baë pĕrang tandingan.

Pĕrangna rame katjida,
wantoening pada djagona,
wĕdoek ĕnggeus manggih taroeng,
bĕdas ĕnggeus manggih lawan,
silih djoengdjoeng, silih soeroeng,
silih seundak, silih doepak,

[ 145 ]

silih djingdjing djeung tampiling,
silih sered, silih keser,
panajagan mani rijab,
kadoepakan koe noe pĕrang,
kikis mani pabaroeis,
kandang djaga paboerisat,
toetoenggoel beusi ngagoeling,
koeta wadja mani rĕmpag,
babantjong tigogolontjong,
kikis beusi mani djoerĕj,
kadoepak koe noe keur taroeng.

Geus kitoe Gĕgĕr Malela ngomong kа Moending Sangkala:

„ĕngke pĕrang eureun heula,
pĕrang teu ngareunah teuing,
oerang pantjakaki heula,
bĕt pĕrang taja madjoena,
kawas wĕdoek noe sagoeroe,
noe bĕdas sapananjaän,
taroeng teh paoengkoe-oengkoe,
pĕrang teh padjaga-djaga,
dewek hajang nanja heula,
silaing anoe timana,
lĕmboer matoeh dajeuh maneuh,
saha nja indoeng nja bapa,
sĕrtana saha nja ngaran,
djeung naon noe dibelaän,
ngamoek teu dipilih tanding,
gorodjog tanpa rarapan,
pok silaing geura ngomong.”

Ari tjeuk Moending Sangkala:

„koela teh soekoer katjida,
noe dipenta ge nja kitoe,
hajang teh aja noe nanja,
wantoening geugeulis panon,
ari Patih Halang Barang,

[ 146 ]

anggoer heug mĕrangan bаë,
noe matak toeroen amoekan,
tah kitoe lantaranana,
ajeuna mah seug koe koela,
koe koela rek diomongkeun,
oerang teh ngadongdon doeloer,
anoe ngaran Moending Laja,
bedjana aja di dijeu,
sidik atawana hĕnteu,
dĕmi ngaran kaoela teh,
katĕlah Moending Sangkala,
noe bidjil ti beulah batoe,
eling teh geus kijeu baë,
ari indoeng djeung bapa mah,
kaoela teh hĕnteu njaho.”

Ari tjeuk Gĕgĕr Malela: „pangdenge teh doeloer ka Moending Laja, ka dewek ge meureum baraja, malah ka bapana ge oewa ka Pĕrĕboe Siliwangi, ratoe di Padjadjaran, ajeuna mah oerang ontong toeloes pĕrang, hajoe oerang moelang baë ka ĕngkang, ka paseban, ka bale si-pangeujeukan, bale rarawis kantjana. Moending Sangkala toeloej ngiring ka pamĕngkang, toeloej pantjakaki baë.”

Ari tjeuk Gĕgĕr Malela: „bareto mah ĕпја pisan Moending Laja bobogohan ka noe geulis Dewi Asri sarereja pada njaho, ajeuna mah doeka teuing hĕnteu njaho, bareto teh aja bedjana handjat ka djabaning langit, kasamboet goerijang toedjoeh, kaoela bedjana deui, malah-malah ajeuna mah Dewi Asri teh geus boga salaki, Soentĕn Djaja-salakina, anak nangkoda oerang Noesa barang, koekoetan Goeroe Gantangan, oerang nagara Koeta Barang.”

Geus kitoe kadenge koe Soentĕn Djaja, ari tjeuk Soentĕn Djaja: „saha nanjakeun ngaran Moending Laja, geus euweuh di kijeuna, Moending Laja teh geus paëh ditĕkoek goerijang toedjoeh, ditoe di djabaning langit, ajeuna mah noe boga паgага Beres nja kami, noe ngaran Soentĕn Djaja teja, noe loehoer koeta gĕde doenja.” [ 147 ]Ari tjeuk Moending Sangkala: „koela mah nja soekoer baë, da toenggal doeloer ijeu ka Gĕgĕr Malela, malah koering oge sanggoep djadi pamoek di nagara Koeta beres, sanggoep njanggoet goentoer, njanggap sagara, barani katĕmpoehan oemoer, barani katĕmpoehan njawa.” Ari geus kitoe, ditoenda heula.

Tjarios, kotjapkeum Moending Laja djeung noe geulis Dewi Asri, dihandjatkeun koe oewana Kidang Panandjoeng, Gĕlap Njawang; toeloej baë ka nagara Moewara beres noe geulis djeung noe kasep.

Pajoeng hidji koe doewaän,
angkat bari rerendengan,
hoeroeng djiga lajoeng isoek,
djeung djiga boelan toemanggal,
nja keasik-keusik barĕntik,
nja tjadas-tjadas harerang,
nja batoe-batoe haroeroeng,
kahibaran koe noe geulis,
djangkoeng saroewa pĕndekna,
hidoeng saroewa konengna,
poeroen saroewa daëkna,
nineung saroewa sĕdĕngna,
roewas boengbas pipir hawoe,
noe geulis modongsong koneng,
mani goejoer salĕlĕmboer.
Geus gandeng di djĕro dajeuh,
ejar di djĕro nagara,
ngagoeroeh djeung tatabeuhan,
tĕmpatna di aloen-aloen,
aloen-aloen sewoe tahoen,
tanah lapang sewoe tjĕngkal,
tataloena toedjoeh tahoen,
njijeun pesta toedjoeh boelan.

Kotjap noe iring-iringan Moending Laja rendengan warna-warna, panajagan, toekang tjĕtrek mani geus teu koelitan, [ 148 ]toekang soerak teu soraän ngan bati tjalangap baë, toekang godĕg geus teu ngoeroes goöng, bati galar gilĕr baë, toekang rigig geus teu ngoeroes tjindĕk bati ririgigan baë, toekang karinding geus djadi koelit geus djadi daging, toekang bĕkok dalapan poeloeh ditendjo boöl geus mohbrol, lengser tĕng ka koelon, tĕng ka wetan;

Dagal-digil, sangkal-singkil,
tjawĕt poeril poepoerikil,
njĕntil sagĕde pĕpĕntil,
samping sina kotok nonggeng,
digalang-giling sampingna,
koneal toewang kagoengan,
sagĕde gadoeng pĕsekeun,
siki kontolna teh sanglir,
sanglirna ge toedjoeh likoer,
leumpangna teu kaoer madjoe,
salengkah ka doewa eureun.
Ditoenda; keur dangdan heula,
badjoe sapoeloeh ditoempoek,
koetang salawe dientep,
lain ngentep djang gadeëun,
pamahoegi nini-nini,
berendel kaníjing leherna,
sagĕgĕde ĕndog sowang,
ngadjĕpat kantjing wadjana,
sagĕde oempak gĕdogan,
sorenna doehoeng paparin,
beunang njarangkaän saoeh,
tĕrĕlĕng apĕng-apĕngan,
toempak koeda lalagaran,
sangawĕdi awi tali,
selana doelang sabeulah,
bawaning roesoeh koedana,
ditoengtoen teu daëk madjoe,
dilaänan kadalina,
digĕboeg koeda teh kaboer,

[ 149 ]

koeda ngetan lengser ngoelon,
leumpang ngadjingdjing kadali,
boewah birit mani hapa,
balas kabintihan keuneung,
maboekan ka tjetjekolan,
tĕng ka koelon tĕng ka wetan,
njĕri beuheung sosonggeteun,
ngalijeukan noe njamboengan,
soesah mere panajagan,
tataloe teu noetoe noetoe,
kawinan teu meuntjit-meuntjit,
tjara rawataneun keneh,
sapina peuntjiteun keneh,
bantengna raweëun keneh,
sapina peuntjiteun keneh,
wantoening pesta dadakan.”

Si-lengser rampa rangkoel, ana newak meuntjit moending, moending hidji noe meuntjit dalapan, djampena ge adoe bisoel minal tjenang karĕntil minal korewal, lailah-hai lĕngkoeng koneng ditoengtoengan matja poedji dikirna ge sabilloellah, moending teh dagingna bejak kana kĕrĕdan baë, ngan tinggal karorongkong toelang taleng, djeung djĕroän doeoemkeuneun. Lengser hĕnteu mĕrtjajakeun, doedoeoem sorangan baë, teu boeroeng ka bagian, bakating bijasa anoe babagi.

Karongkong djang toekang goöng,
toelang djang boedjangga leumpang,
igana ka panajagan,
babatna djang toekang kĕndang,
sina tjampoer reudjeung dalang,
oeratna bagian wajang,
lamad djang toekang rĕbab,
dadana baginan lengser,
djadjantoeng djang toekang pantoen,
taina bagian koeli,
bajah galĕng djang di dalĕm,
daging kapoer djang di dapoer,

[ 150 ]

djadjando djang noe laladjo,
daging hampas djang toekang bas,
kerewedan noe bogana,
noe bogana rawan-rawan,
babat kodja toekang pĕntja,
katambahan reudjeung randa,
djeung tjekerna adjang lĕbe,
tambah kere djang tjawene,
daging tjangkeng noe kabagi,
bagian djang pandjak ronggeng,
dĕmi peudjit koerilingna,
bagian toekang karinding,
eusi peudjit toekang soeling,
tamboesoena keur manglakoe,
koelit keur tjaroge kĕtib,
hoeloe hatoeran pangoeloe,
ati pangasik djang modin,
otopna adjang mĕrĕbot,
polona djang toekang ngilo,
tjokorna adjang asisor,
kikisi djang parajaji,
akas-akas djang mas oepas,
lamoesir hatoeran sipir,
bajahna adjangan loerah,
rimpina adjangan moerid,
tjampoer ka djoeragan goeroe,
atina keur hadji-hadji,
kĕkĕmpis djang djoeroetoelis,
tambah mitjis djeung noe geulis,
boöl bagianna mandor,
ditambah djeung angeun kelor,
dĕmi koeloewoeng boedjoerna,
bagian djang toekang ringkoeng.”

Geus kitoe Den Laja indit, ladjĕng rendengan.

Mĕtoe lawang mandjing lawang,

[ 151 ]

mĕtoe di lawang pingpitoe,
mĕdal di lawang pingsanga,
mĕtoe lawang mandjing lawang,
tjos montjor dibongboroan,
lawang gĕde lawang hade,
ka lawang saketeng ageung.

Geus nĕpi di lawang kori, lĕbĕt ka latar padalĕman, handjat kana papanggoengan Kantjana ĕmas.

Toeloej baë hoewap lingkoeng Den Laja djeung Dewi Asri. Katendjo koe Soentĕn Djaja, tjeuk Soentĕn Djaja: „heuheuh koetan Nji Dewi Asri teh mapagkeun, molor teh koetan djeung saha, sihoreng eudjeung goegoeling.” Soentĕn Djaja njaboet kĕris dipake nĕwĕkan goegoeling, dĕg rekot di djĕro kadaton, Soentĕn Djaja tjĕkoek bari sisidoeëun baranang koenang-koenangna, ngeng katorekan, wer kiih andjingeun, gĕbrĕg moerijang teu kawajaän, amarah teu kawadahan reup geuneuk maleukmeuk djiga beusi atah beuleum, mani angkeub nagara, koe baeudna Soentĕn Djaja, roebak biwir batan simboet, toeloej kana papanggoengan, koetan keur hoewap lingkoeng. „ih batjot sija, andjing koe aing ditampiling, ajeuna ge sija modar.” Tjeuk Soentĕn Djaja. Ari Moending Laja hĕnteu ngadjawab, diboeroe baë koe pangawĕroeh, diala beunang tapana ngaloempoeroek Soentĕn Djaja dek nampiling teja meber, dek nalipak teja djengke, kaboeroe koe pangawĕroeh. Soentĕn Djaja bĕngong nendjo ka noe keur hoewap lingkoeng.

Ari Kidang Panandjoeng djeung Gĕlap Njawang mah, pek baë ngahoewapan Soentĕn Djaja, ngarah piangĕneunana, geuwat sila miloe reudjeung hoewap lingkoeng, gawena sibanjo baë, beak tjai toedjoeh gĕntong, dihoewapan mah tatjan baë.

Kotjapkeun Njai Dewi Asri:

„gĕbroeg bari mere sĕmoe,
gĕbris bari mere boedi,
godebak mere pitoewah,
lelewa teu panoedjoeeun,
Soentĕn njangnjang, Soentĕn njengnjeng,
Soentĕn singsiritan andjing,

[ 152 ]

Soentĕn soentan, Soentĕn santeng,
Soentĕn singsiritan banteng,
Nji Dewi nadjis teu beuki,
Dewi haram hanteu hajang,
teu hajang ka Soentĕn Djaja.”

„Beuteungna bareuh, beuteung Soentĕn njangnjang, Soentĕn njengnjeng, Soentĕn singsiritan setan.”

Tjeuk oewana: „hoewapan baë ngarah pimanaheunana.”

Koe Dewi toeloej baë dihoewapan, Den Laja koe katoehoe am laoek, Soentĕn Djaja koe kentja am tjabena digantaran, ditambah pĕntjok bintaro, karedok toedjoeh gotongan. Soentĕn Djaja adoeg songkol, oetah gĕtih boelaëran, koe sabab toewang bintaro:

„Kotjap noe rendengan gĕde,
rendengan rame katjida,
ditjĕtrekan didjogedan,
diemprakan disoerakan,
make baksa Padjadjaran,
Soentĕn gĕmbroe, Soentĕn wajang,
Arija Panjoengging wajang,
Pĕrboe Soenggĕlĕng intĕn,
Raden kĕling nami wajang,
warna-warna tatabeuhan,
wantoe mirig noe rendengan,
mani aloem dangdaoenan,
mani leumpeuh kĕkĕmbangan,
powek mongkleng boeta radjin,
kareueukan haseup bĕdil,
soerakna ngaindoeng lĕmboer,
soerakna ngabapa desa,
soerakna ajeuh-ajeuhan.”

Geus kitoe, toenda tjarita.

Kotjap Djaksa Padjadjaran, Dĕmang Patih Rangga Gading, kĕrsa nongton noe rendengan oewa Moeroegoel Mantri Agoeng djeung oewa Poerwa Galih. [ 153 ]Teu katjatoer di djalanna, tjatoerkeun datangna baë ka nagara Koeta beres.

Pada tjoendoek sĕpoeh tiloe,
iteukna pada wĕrĕgoe,
bakal moetoes anoe padoe,
anoe bisa noelak sĕmoe,
ejar pada maroendjoengan,
tjeuk sadaja para-poetra,
ijeu oewa itoe oewa,
djadi oewa sarereja,
oewa sanagara eta,
moen djagong kapalang kolot,
moen katjang kapalang asak,
oewa Gading oewa Gading,
oewa Gading sarereja,
hĕnteu lila ditjalikeun,
oewa Gading ka pamĕngkang.

Ari tjeuk Gambir wangi: „soekoer pisan koe soenan oewa dilajad eukeur rendengan, geus tangtoe alamat roesoeh Den Laja djeung Soentĕn Djaja karana alamat padoe.”

Ari tjeuk Rangga Gading: koetan rendengan teh djeung saha?

Ari tjeuk Gambir wangi: „teu djadi ka Soentĕn Djaja, djadina ka Moending Laja karana Moending Laja teh datang deui, ajeuna ge keur hoewap lingkoeng.” Teu lila djol Soentĕn Djaja datang ka pamĕngkang, djol menta banda teja baë, noe salawe kapal teja. Ari tjeuk Rangga Gading: „maneh Soentĕn oelah waka menta banda, eta mah koemaha djinis, oerang saoer heula baë Den Laja djeung Dewi Asri.” Teu lila saroemping ka pamĕngkang kĕmpĕlan sadajana.

Ari tjeuk Rangga Gading ka Dewi Asri: „eh Njai, heula mаnа Soentĕn Djaja djeung Moending Laja ngalamarna ka Njai?”

Dewi Asri tatjan djawab, geus gĕr sadaja pada ngadjawab, balad oerang Koeta barang, malah oerang Padjadjaran oge teu biloe ka Moending Laja, ngiloena ka Soentĕn Djaja, [ 154 ]wantoe ĕnggeus diboeroehan kabeh oerang Padjadjaran; ari Soentĕn Djaja teja loehoer koeta gĕde doenja, beungharna kabina-bina, wantoening anak nangkoda.

Katjarita aja sahidji ponggawa ngaranna Gadjah Siloeman, oerang nagara Karang Siloeman. Disoewaj baë ponggawa sapirang-pirang, djaksa, papatih diliwat, tjalikna ka pajoen pisan.

Tjenk Rangga Gading: „dek naon maneh dijoek ka hareup teuing?” Ari tjeuk Gadjah Siloeman: „noehoen oewa goeroe sĕmbaheun, pĕrkara ajeuna lamoen dek mariksa koedoe ijeu ka lengser Padjadjaran. Lengser, maneh disaoer.” Ari tjeuk lengser: „mĕngke hajang ngising heula.” Ari tjeuk patih: „naha sija lengser lalawora disaoer teh, naha pĕrĕloe mаnа modol reudjeung nĕmonan.” „Soemoehoen dawoeh, raos abdi pĕrĕloe ngising djaoeh tangeh djeung kababajan mah pajoeneun ngeran.”

Gantjangna lengser loempat kana handapeun tjaringin tatapi teu ngising teu naon keur mikiran pidjawabeun baë, mowal gagal nanjakeun djalanan ngalamar, lengser bingoeng pidjawabeun, ari disĕboet heula Soentĕn Djaja teu njaho basa ngalamar, ari disĕboet heula Moending Laja poëkeun, sakitoe deui mĕnding tĕmonan baë, da ngan kasorangan agan pĕrtjajana, hanas pidjawabeun mangsa bodo ngeran baë. Teu lila lengser datang. Ari tjeuk Rangga Gading: „ijeu aing hajang nanja, maneh njaho Moending Laja djeung Soentĕn Djaja heula mana ngalamar ka Dewi Asri? Ari tjeuk sadaja mah heula Dewi Asri ditanjaän koe Soentĕn Djaja.” Ari tjeuk lengser: „kapanggihna koe abdi mah heula Moending Laja. Tĕtkala waktoe keur njiram miwarang njijar hondje, mahanan doewit dalapan kĕton, nja meunang ti dijeu pisan, ti nagara Moewara beres, hondje teh dalapan paseuk, sapaseuk sakĕton. Gantjangna abdi balik datang ka djalan kapahoeng teu nimoe djalan, djol ka nagara Karang Siloeman, ka ijeu Gadjah Siloeman, menta eureun abdi di dinja, ari keur eureun datang lengser Moewara beres, pokna menta hondje opat pasi, moelangkeun doewit opat kĕton, doemeh Gambir wangi njiram, ari tjeuk [ 155 ]abdi: mowal geus djadi djoewal meuli, djeung dibikeun hondje mah, toh pati djiwa raga.” Ari tjeuk Gadjah Siloeman: „mowal hade lengser beulah doewa baë.” Ari tjeuk abdi: „hade koedoe dibahanan sĕrat sanggakeuneun ka ratoe, ari tjeuk saeusining soerat geus gĕde oerang tikahkeun. Gantjangna balik baë abdi ka ratoe di Padjadjaran, njanggakeun hondje djeung soeratna, ari keur toewang hondje Padma Wati, datang Nji Gambir wangi, pokna ganti kapalaj, palaj toewang terong peuheur, kahajang sabeulah sewang djeung noe geulis Padma Wati.”

Gantjangna koe ratoe dipangnjiptakeun terong peuheur, dibeulah koe Gĕlap Panjawang koe doehoeng Kidang Panandjoeng, terong teh seëp sabeulah sewang, mana djiga beubeulahan terong, geura mangga oeninga Den Laja djeung Dewi Asri, malah-malah dek djiga nое sakĕmbaran.

„Samalahana koe ratoe,
disembarakeun enggalna,
soepaja pada oeninga,
saeusina Padjadjaran,
noe njiram sapanjiraman,
dikawinkeun memeh djadi,
ditikahkeun memeh mĕdal,
tĕpoengkeun memeh ngadjoeroe,
malah ditoekeur tameuhkeun,
karembong noe Padma Wati,
dianggo koe Gambir wangi,
karembong noe Gambir wangi,
dianggo koe Padma Wati,
sakitoe kanjaho abdi.”

Ari tjeuk Rangga Gading: „atoeh ari kitoe mah, dihin pinasti, anjar pinanggih, pinastina Raden Laja, pinanggihna Soentĕn Djaja. Moen kijeu mah bĕnĕr mowal meunang Dewi Asri, disaeuran oge koe banda, salakina bawa ngadjadi, doerijatna bawa ti koedrat, lir kĕris mandjing sarangka, sarangka mandjing kĕris, oepama kĕris Den Laja Dewi Asri sarangkana.” [ 156 ]Tjeuk Rangga Gading ka lengser: „lengser aing teh heran katjida, nja bĕnĕr omongan maneh, estoening toetoeroet moending hĕnteu njaho miloe-miloe, sapĕrti oerang Moewara beres kapan barajana ka oerang Padjadjaran, ka Moending Laja, naha miloe ka Soentĕn Djaja, aing teu kaharti katjida.”

Ari tjeuk lengser: „sadaja-daja gamparan leuwih njaho, abdi langkoeng oeninga, ari oerang Moewara beres teh hareroj kana patjokeun, haripeut kana teureujeun, kitoena mah meureun diboeroehan, ari ditejang kana kotorna mah euweuh anoe bĕrĕsih atina, lir oepama angeun saparijoek karagragan tai beurit doewa tanggoengan kotor kabeh.”

Ari tjeuk Rangga Gading: „ari kitoe mah Soentĕn Djaja maneh koedoe tarima eleh baë, sabab Dewi Asri teh lain milik maneh, milikna ka Moending Laja.”

Ari tjeuk Soentén Djaja: „koering teh tarima pisan pĕrkawis Dewi Asri njelehkeun baë, ari geus teu milik mah ka djisim koering, ngan banda salawe kapal teja, nagara reudjeung eusina, ajeuna bakal dipenta.” Ari tjeuk Rangga Gading: „wah Dewi Asri! ejang hajang nanja, geus sabaraha peuting Njai tjitjing, moen powe sabaraha powe, moen boelan sabraha boelan?” Ari tjeuk Dewi Asri: „noen kĕrsa ejang, teu kaitoeng peutingna, powena, boelanna, karana Soentĕn Djaja teh tjitjingna di dieu geus heubeul pisan, malah djeung koering ĕnggeus kawinan, ngan koering nadjis teu beuki, haram teu hajang, djeung koering teh malah koengsi ka kadaton, koengsi njiwit ka koering sakali, ngadjĕmbel barina nowel, koengsi nintjak sakali, seubeuh koering ngadjĕdjĕntoel dipĕgatan Soentĕn Djaja, seubeuh koering ngadjadjantĕng dihalangan Soentĕn Djaja.” Ari tjeuk Rangga Gading: „eh lengser! ajeuna mah geura prak baë heulakeun oewangna heula:

„Kana ongkos patjitjiwit,
djoemlahna dalapan datjin,
kana ongkos padjĕdjĕntoel,
rejana dalapan karoeng,
patitintjak dalapan laksa,

[ 157 ]

padjadjantĕng dlapan krĕnĕng,
patotowel dlapan leger,
padjĕdjĕlan dlapan lawe,
oewang djalan dlapan kojan,
ongkos pameuli teu soeka,
Moending Laja dlapan kapal,
ongkos pameuli teu soeka,
ngahoewapan digantaran,
Dewi Asri dlapan kapal,
reudjeung sadjaba ti dinja,
paloloher pagogoler,
patjoetjoewa patjeutjeubrik,
sinarĕngan pananadjis,
pakikitjeup padeudeuleu,
sarta reudjeung paiïmoet,
koedoe aja panjewana.”

„Aja keneh agan ijeu sesana oewang toedjoeh karoeng deui.” Ari tjeuk Rangga Gading: „eta mah euj kana oesoer, oesoer oge diwariskeun ka Moending Lаја, mana padoe sok make oesoer, mana aja oewang waris.” Ari tjeuk lengser: „abdi ngeran njoehoenkeun warisan, tina oesoer moedoe sapoeloeh baroe, tina patjitjiwit sapoeloeh doewit, padjĕdjĕmbel sapoeloeh sen, sĕrta djeung kĕrĕdan.”

Ari geus kitoe nĕda salawat, kapal teh nagara reudjeung eusina milik ka doewaän baë, ka Moeding Laja djeung ka Dewi Asri, sĕrta toeloej ka padalĕman, oleng panganten di djĕro kadaton, sĕrta oerang Koeta barang boedal eleh padoe, sosokan reja katjida anoe ngomong oerang Padjadjaran, ari pokna:

„Euweuh anoe toeroen tjadoe,
atawa noe ragrag sapa,
dipoetoes koe Rangga Gading,
sĕbab matak ngokorokeun,
atok-atok kari batok,
bandana Goeroe Gantangan,
ngadjoeroeng poetra koekoetan,
ninggang kana babasaän,

[ 158 ]

kabeh oerang Koeta barang,
awak roeksak banda bejak,
awak lĕboer banda lapoer,
moelang toehoer djadi tjatoer,
mĕnding moen lain djeung batoer.

Ari Rangga Gading asoep kana kasaoeran ka Raden Laja mah pĕrĕnah intjoe, ka Dewi Asri nja kitoe deui, tambah didjijeun djaksa poetoes padoe, ari ka Soentĕn Djaja deungeun baë, ngan pedah dikoekoet koe Goeroe Gantangan.

Geus kitoe Soentĕn Djaja teh ambĕkna gĕde katjida, indit ti pangtjalikan, loegaj ti pangtapaän, lar djegang di aloen-aloen, nangtang pĕrang sadoeloer-doeloer, Dĕmang Rangga Soentĕn, Arija Disoentĕn.

Tetendjrag gĕgĕdjlig,
soesoendoel bari kakamboel,
kokower bari totoker,
kotjeak kotjetjet dĕngek,
eleh ngĕbeh kalah ngĕbah.

Ari tjeuk Soentĕn Djaja: tjing batjot sija, andjing noe gadoer nagara, geura dengekeun koe tjeuli, geura bintang koe mata, rĕgĕpkeun koe angĕn, soegan aja maoeng digoenggoeng, soegan aja badak ditjangtjang, banteng dirante oetoes wĕrĕgkeun ka aloen-aloen, silih itjis kabĕtjikan, silih tjoba beunang tapa, silih aboer pangawĕroeh, soegan hajang patiïr koemis, patjorok djanggot, padoepak dada ajeuna mangsana. Ngeng kadenge ras karasa, Soentĕn kapiangĕn-angĕn, kadenge koe patih nagara, dek toeroen Gĕgĕr Malela, dipĕgat koe Moending Sangkala soeroepan goerijang toedjoeh teja.

Pamoek di djabaning langit,
ari Moending Sangkala teh,
tara pisan barang toewang,
toewang sangoe koekoepoekan,
dahar tjai sasampian,
toewang sawindoe sakali,
ebog satahoen sakali,
radjeun oge barang toewang,

[ 159 ]

isoekna boeboer balijoeng,
ti beurang tangkal handjoeang,
dibarĕngan roedjak pĕdang,
pasosore tjobek kored.

Geus kitoe, Moending Sangkala toeloej indit disakalikeun, loentjat disapisankeun, lar gĕdjlig ka aloen-aloen, noeroenan pĕrang Soentĕn Djaja teja, wong agoeng tiloe ngarontok, koe Moending Sangkala ditewak ditjakar, digaroekambangkeun. Soentĕn Djaja nampiling make ali beusi poerasani bobot beurat lima bĕlas kati, beunangna njoetjoek dadapkeun, Moending Sangkala seuseuran. Tjeuk Soentĕn Djaja: „sakali deui tjabok teh?” Tjeuk Moending Sangkala: „menta noe gahar.” Koe Soentĕn Djaja dipindo deui.

Ali beusi mani ngĕboel,
ngĕproel tanding harimoemoe,
dampal leungeunna merengkel,
Soentĕn Djaja njokot bĕdog,
ngaranna bĕdog-malela.
bobot tigang poeloeh kati,
Si-dengdek-powe ngaranna,
dĕmi kagĕdeanana,
sabeulah aloen-aloeneun,
lamoen dipoendak ti wetan,
nagara angkeub ka koelon,
Moending Sangkala dikadek,
ditampolan mastakana,
kalah melot hoentoe bĕdog,

Ari tjeuk Soentĕn Djaja: euleuh-euleuh, tjeuk saoerang alah-alah, bĕdog teh euntjeup wadja tjangkoerileung, ngora sipoeh wadjana oge, tidĕdĕt geuning hoentoena, tambah dikadekeun deui rompang lima bĕlas toembak, bĕdog teh toeloej dipitjeun, ninggang kаnа boerang malela, katinggang roeroentoek bĕdog kabeh boerang ting boerinjaj.

Geus kitoe, tjeuk Soentĕn Djaja: „kop saha bĕdog noe boetoeh, soegan loemajan keur bilik.” Soentĕn Djaja njaboet kĕris, doehoeng teh si toendoeng moesoeh, eusina djoerig [ 160 ]sakĕti, salaksa doeroewiksana, pamor togog ditjongona, sagĕde andjing ngadjogo. Ladjĕng kĕris ditĕwĕkeun ka Moending Sangkala, ditandean koe beuteungna, koelit beuteung ditĕwĕk teh kalah ngonjonjod, dingaranan bakal opak, konjonjod bagĕnjel. Tjeuk Soentĕn Djaja "tjadoek sija sato, soegan mah toedjoeh kakab."

Tjeuk Moending Sangkala: "soegan ijeu kana kongkolak panon." Kĕbat kĕris ditĕwĕkeun kana panon Moending Sangkala, kalah moelan panon simeuteun teu ngitjeup-ngitjeup atjan. Geus kitoe kĕris teh ditijoep ngoetjoer djadi banjoe, Moending Sangkala ngarontok dirangkĕpkeun tiloewanana. Soentĕn teh sadoeloer-doeloer toeloej baë gĕgĕroengan, bari taloek koemawoela, bari njanggakeun nagara sĕrta reudjeung eusina.

Den Laja teh soeka katjida.

Reja barang teu ngamodal,
loba sapi teu ngabiri,
moending teu njaho meulina,
sĕrta doeloerna dikawin,
ngaran Dewi Anta Kantjana,
djadi maroe Dewi Asri.

Djeung Den Laja diangkat Pĕrĕboe Anom.

Oeroet doeka toengtoeng soeka,
oeroet tjeurik toengtoeng seuri,
soeka ati garaita,
bari ngadĕgkeun tataloe,
ngagoeroeh tanpa roeroehan,
ngagĕdĕr tanpa wilangan,
wantoe-wantoe poetra ratoe.

Serta anjar panganten eukeur taja kasoesah saeutik, eukeur mandjoer gagah pamoek, hedjo lalakon rambaj tjarita, geulis adina bĕdas lantjeukna, moenggoeh dina tatangkalan mah hedjo daoen leubeut boewah, ngaraksoek di daoen ngora, andjing beureum saba leuweung, andjing bĕlang saba reuma, goeroedjag. Toenda sakeudeung.

—————

de wijze bij alle primitieve Indonesische volken gebruikelijk. Om hunne rechten aan te duiden dan wel te doen eerbiedigen, bezigen xij geheimzinnige, prohibitorische middelen, mala of teekens, uit overgeërfde vrees door naburen en vreemden ontzien, dewijl ingevolge volksovertuiging daarin niet te vertrouwen bovenzinnelijke krachten — repressieve

kwaliteiten van afgestorvene leden van het geslachteverband — verborgen liggen. Een ongeoorloofd gebruik dier teekens door opgezetenen van andere landschappen, beschouwt men solidariteitshalve als eene grove beleediging den stam aangedaan, waardoor gedurig twisten, niet zelden met doodelijken afloop geboren warden, Het vernielen met opzet, of uit

baldadigheid van dusdanige traditioneele verbodsaanwijzingen, voornamelijk dezulke welke tot afbakening van grenzen, tortol, dienen, wordt als misdrijf, in den regel erger dan

moord, aangemerkt en dan kan de verongelijkte partij, om de verbroken

orde, of rechtszekerheid te herstellen, gesteund door vrijwillige, altijd te vinden koppenjagers, uit andere stammen, voor zulke feiten, naar 's Lands gebruik de rann, of strgdkreet door den meo, of voorvechter tot dat einde gekozen, doen hooren, en alzoo den oorlog aankondigen. [ 198 ]Bij oorlogsverklaringen hangt men, om voetpaden te versperren, aan de grenzen in boomen en langs hier en daar gespannen touwen, als bewijzen van minachting en uitdaging, eveneens de daarvoor bestemde teekens en obscène beelden op. Sommige, meestal invloedrijke personen gebruken de door de vaderen overgeleverde teekens in privatim, om hunne sandelhout- of andere boomen, ook die, waarin bijen gewoonlijk zich

nestelen,

verder hun paarden en karbouwen

te waar-

merken.

Degene die uit zulk een boom, takken afkapt,

vruchten

steelt,

was

en

honig inzamelt, of een door den

eigenaar gemerkt stuk vee op onbehoorlijke wijze zich toeëigent, wordt door de oudsten der stam-gemeenschap bij ontdekking, ala pémali-of tabu-schender strengelijk gestraft, Op de sëlimuts en andere kleedingstukken van eigen fabrikaat worden ook wel dezelfde merkteekens in geele, roode

of zwarte kleuren, aangebracht, Van al deze teekens heeft elke lijn, naar beweerd wordt, eene verborgene beteekenis, alléen bestemd voor de mannelijke familieleden, agnaten van den oorspronkelijken eigenaar, In sleur ontaard kan men echter tegenwoordig van den zin daarvan geene juiste uitlegging meer geven.

Enkele afbeeldingen van de sedert onheugelijke tijden gebezigde mala vindt men ter verduidelijking op Plaat I. Bij het tatueeren, lüle, van vrouwen, cene gewoonte (van oorsprong eene gewijde handeling, lili of leù, d. i. heilig) naar hunne wijze van uitdrukking reeds meer dan honderd geslachten achtereen vóór de komst der blanken de Malai-muti en Mata-meong !) tot zoogenaamden adat nange-

past, worden tevens overgeerfde fumilie- en territoriale teekens in gebruik genomen. De Timorees zegt, rón misi, ll sût, sung, ansao, іе їйїн dali bivél, d. i. door het vijlen der tanden, het tatueeren der wangen, kin en borsten tot aan den navel wordt men eerst de vrouw van den stam. De zin beteekent eigenlijk, dat de vrouw door het pijnlijke der tandvijling en

D Malai-muti, blanke Malelors, de Portumreezen. Mata-moongg, agu cong, |kattenoogen

de Nederlanders. [ 199 ]Kaca:Tijdschrift voor Indische Taal- Land- en Volkenkunde XLIX.pdf/220 [ 200 ]Kaca:Tijdschrift voor Indische Taal- Land- en Volkenkunde XLIX.pdf/221 [ 201 ]tatunge moedig te verdragen, getoond heeft, sterk en krachtig te zijn, om én voor de familie, én voor den stam alles

te doorstaan.

Deze kunstbewerking geschiedt volgens eene

andere lezing evenwel als voorbehoedmiddel 1) of maatregel van veiligheid, om gedurende de zwangerschap, de overal ronddolende kwaadaardige nitu, booze geesten, van de vrouwen verwijderd te houden,— eene interpretatie der bevolking voor haar inzonderheid van causale waarde, doordien volgens

heerschende begrippen de kwade geesten voor de magische kracht van vuur, lieht en rook een onbegrijpelijke vrees koesteren

en

als zoodanig,

door

het aanwenden

van het

symbool der zon, of het beeld van het vuurwerktuig, l'antique emblème du feu, filas du soleil 2) tusschen de overige

tatuagefiguren

in, afgeschrikt worden. % Bovendien wordt

nog gezegd, dat het tatneeren noodzakelijk is, wil de vrouw na haren dood niet van vuur verstoken zijn. Een zeker en afdoend bewijs, dat het vuur in het volksgeloof een eerste

plaats inneemt. Ondervraagde vrouwen deelden mede, dat de tatuage tot versiering der jonge vrouw dient en dat door de aanneming eener vreemde kleedingswijze, waardoor de borsten bedekt worden, deze gewoonte van lieverlede ach-

teruitgaat. Alvorens

te tatneeren teekent men op de huid

der vrouw de bereids door haar gekozene, of door de oudsten bestemde beelden met een vloeibaar mengsel van verbrande

bladeren en sap van boomwortels, Vervolgens worden deze door deskundigen met dorens, bü voorkeur die van de Citrus hystrix, tot bloedens toe geprikt. De bewerking herhaalt men zoolang, totdat de beelden duidelijk zichtbaar zijn. Door à D Dit komt overeen mot de bewering van Dr, von Buttel Reepen dat "ns Tatowiren In erster Linie dem Aberglauben entspringen ist, um diesemoder jenem Zauber zu begegnen." Archiv für Kassen und GesellschaftsBiologio. 1905. p. 430. D Als tegenstelling gebruiken dè mannen van den Pataalvea stam, eiland Serang, dexo teekens, eenvoudiger afgebeeld, oak op de borst, Ale de „Stulken kroesharigerassen" PL XIV, op Sermata bij vronwen op bet voorhoofd, PL,

XXXV

lem.

am In China one

queer

a

baby 18 occasionally sleked

with all manner of charms,

[dea being to attach a pleco of lampwick

Hferald Xo. E59,

to its clothes. Family [ 202 ]zwelling, of ontsteking der huid duurt deze, voor de patienten hoogst pijnlijke operatie, weken en maanden. Eenig rituaal

wordt evenals voor de tandvijling daarbij in acht genomen. Afbeeldingen van drie getatueerde vrouwen van Sonabait

en Oilhani en verhillende ter versiering dienende tatuagevormen vindt men op Plaat II.

Opmerkelijk en belangwekkend is het, dat men bij onbevangene,

nauwkeurige

ontleding en grondige vergelijking,

bij onbevooroordeelde waarneming vooral in verband met de alleszins treffende, notorische bijzonderheid, dat de Timorees üs nono,

heer

zon,

als de oorsprong

van

vuur, licht en

warmte vereert — bijna altijd, zoowel in de prohibitieve teekens als in de tatuages in meer of min gewijzigde vormen terugvindt, het in het oogvallend typisch motief van het eenvoudig werktuig dat de voorhistorische volken gebruikten om vuur te maken en door hen beschouwd werd als het embleem van de zon, de vertegenwoordiger, af personificatie

van het vuur, waaruit later, in 't begin van het ijzertijdperk wellicht, de swastika, la croix gammée, is ontstaan. Zelfs de

vedische waaier, om het vuur, dat op den gedenkdag van de geboorte van Agni 1) im het wuurwerktuig, arami, 2) ontwikkeld wordt, aan te wakkeren, treft men op verschillende teekens, b. v. die van Manûbait, Moto en Amakono, Naimela, Bakiùsav, e. a afgebeeld aan. Ook de zonneschijf is op de leekens van Manûbait Molo en Amakono, Nainamû, Sonabuit,

Dënn,

Oilmatan, Taeno&, Naileü Naiolin, Naibenù, Banavi,

Teva,

Ambenù,

Súmbanû,

en Naibokos vertegenwoordigd.

D d i hêt vour. „D apres le rito védique, on eclébrait chaque année la naissance d'agni, nu solstice d'hiver (25 Décembre) c'est-à-dire & l'époque coincldant avec Іа renaissance annnelle du soleil. Cetto date étalt signaloa

astronomiquement. par l'apparition d'une étoile an firmament. Dós la rûapparition de l'étoilo les prêtres Annoncent [a bonne nouvelle au peuple ét l'invitent 4 la commémoration allégorique de Ia découverte du feu — do la

nalasanceé d'ami". Malvers, Science et Religion, p. 9 Trola. Edit, 9) Voor do arani wonlen gebezigd twee loss stukken hout, cèn van da

VEL

D on

SCH Religiosa on eon van йе Sam, Acnelaamer. ет, T, III, X. [ 203 ]Kaca:Tijdschrift voor Indische Taal- Land- en Volkenkunde XLIX.pdf/224 [ 204 ]Kaca:Tijdschrift voor Indische Taal- Land- en Volkenkunde XLIX.pdf/225 [ 205 ]De ondulatien tusschen de vier open vakken van het vuur- werktuig op de borsten der vrouwen getatneerd, moeten denkelijk

de rook, door wrijving, —

Aen ia d. i. maak

vuur — op bedoeld werktuig veroorzaakt, voorstellen. Dit werktuig uit twee stukken bambu bestaande, onder het krachtig

heen

en

weer

schuiven,

of wrijven kruiselings

over elkander gelegd, het bovenstuk langer en harder, het onderstuk in het midden voorzien van eene ronde opening, met fgne kalapa vezels, merg van sommige boomen of zwam van aren en andere palmsoorten, als bübük, of brandstof gevuld, wordt thans nog overal in Indonesië, *) dus apk op het eiland Timor gebezigd. !) De gleut — > — doot de frictie op het onderstuk ontstaan, beschouwt men zelfs alseene geheimzinnige plaats van waar eene productieve kracht, het vuur, of leven uitstraalt. Embleem van de yoni op tal van eilanden, alwaar de islâm nog niet is doorgedrongen, meestal als insnijding ter bevordering van vruchtbaarheid, in boomen aangetroffen. 2) Omtrent de gelijktijdige vereering van zon en vuur, het laatste, dat volgens den Timorees, een uitvloeisel of emanatie

is van de zon — cette fusion. de 1' élément igné avec le mythe solaire— konden mijne Taibenu- en Molosche berichtpevers mjj echter in 1878 niet voldoende inlichten.

Over het feit dat verscheidene hoofden van aanzien en gezag den eeretitel voeren van memo о din, d. 1. zoon van de zon, 7) een vermeende incarnatie, zal ik ten gevolge van verwarde *) Zio voor Java (da bergstreken in het zullen van de Reslbdentie Batarint

Notulen di XLIV (1900 pag. 57. (Rodi) D Dit werktulg, ook wel van hout, een Ficussoort, vervaanligzd, heet In het Timareeseh vón al Eene andere, later aangenomen wijze om vinr to maken als ovorgang tot de swastika-methode 18 ook bij sommigen in gelbrulk. 2) Verg. mala van Rabaan. Naitoto, Naüthanat, Nallaka, Naibokos, Naianin, Banavi, Nalsaman, Takaip, Sonabait; vordler de ,SInik- en kroesharlge ragssen" ens. p. 62. а) In mlidden Timor ook gebrnikelijd onder den titel van Loro bót, groote zon, Maromak nal о йш, хооп van god Maíro-szonmak, Elgenlijk-zoon van de zon, [ 206 ]18tegenstrijdige verklaringen deswege 1) thans niet gewagen. De vraag — afgescheiden van alle willekeurige subjectieve

bespiegelingen — op

stammen

hoe de voorvaderen geenszins

West-Timor,

der tegenwaordige uit bloot toeval, als

kunstmatige speling der phantasie, maar blijkbaar instinctief in den zin van overgeërfde ervaring er toe kwamen, de hiervoren bedoelde kenmerkende svmbolieke teekens te vinden en voor hun doel te benutten, is voor den ethnoloog van groote beteekenis, een belangrijk probleem, dat niet licht zal worden opgelost. Het thans levend geslacht is niet meer in staat daarover eenig uitsluitsel te geven, veel minder den historischen of legendarischen oorsprong daarvan aan te wijzen. Het ontstaan van dit eeuwenoud gebruik kan men evenmin met eenige zekerheid toeschrijven aan Chineesche invloeden, niet tegenstaande de mededeelingen van Malvert, ?) dat zen Chine la machine à faire le feu, la symbole de la croix, était vénérée de la plus haute antiquitó" en dat »l' Empereur Fo Hi qui régnait 2153 ans avant notre ére, et qui inventa des instruments de musique avait tracé les éléments de l'écriture sur des tableaux magiques dans lesquels apparait le signe de la croix, l instrument servant à obtenir le feu”. Daartoe

ontbreken

tot dusverre alle positieve gegevens. Moet het

vuurwerk —tuig hetgeen

echter zeer te betwijfelen valt—

als cen totem van den Timorees worden aangemerkt, omdat о. а. volgens Frazer *) »in order to put himself more fully

under the protection of the totem the elansman is in the habit of mutilating his body so, as to ressemble the totem and representing the totem on his body by cicatrices, tattooing 1) Men denlde mu o a. als een gehelm mede, dat volgens ouden van dagen, de moeders van de nêno o ån welligt door zonnestralen bezwangernd zijn geworden. Deze opvatting Is niet vreemd en staat ook niet alleen, want In

Kambodja, China en Japan zijn dusdanige legenden sedert Anizende jarenbekend. Tachard althans maakte in 1687 redda melding daarvan. De vrouw Magamagal werd, volgens de Samoa-leagenden, door zonnestralen

bevrucht

en baarde daarna cen

zoon „whe was called Chili of the Sun." [ 207 ]or paint, ete" dan vereischt dit nog nadere bewijzen tot staving. Het zou intusschen geen ondankbaar werk wezen, dit van inhoud en omvang interessant onderwerp, dat met het oog op den zonnecultus in Indonesië in hooge mate de aandacht verdient, nader aan cen oordeelkundig onderzoek te onderwerpen en op te helderen. Het hiervoren beschrevene is slechts een fragmentarische opgave, tot nieuwe ontdekkingen als aansporing dienende. [ 208 ]Sangka (sjangka, chank, shunk, tsjanko) is de naam van eene soort schelpen !) die op de zuidelijke punt van VoorIndië worden gevischt, ook wel op de Westkust (Travancore), doch voornamelijk op de Oostkust tusschen Kaap Comorin en Cuddalore, terwijl als de plaatsen waar dit bedrijf het meest wordt mtgeoefend worden genoemd Tuticorin (in het Tinnevelli district) en Kilakarat (in het Ramnad territory), beide aan de golf van Manaar gelegen. De vangst heeft plaats tot op een paar mijlen van de kust

op eene diepte van 2 tot 5 vadem, waar de schelpen dikwijls bij honderden maal wel tot gehangen zak seizoen voor

bijeenliggen, zoodat een duiker in eene enkele 20 stuks ophaalt, die hy in een om zijn hala opbergt. Volgens de Cyclopedia (1) ® is het de vangst van October tot Maart, volgens

Küsrer-Koseur (3) echter van Januari tot October, en voornamelijk

de maanden Augustus tot October. Er worden in

één seizoen van 600.000 tot 1 millioen schelpen opgehaald en wordt daarvan per jaar aan den zamindar van Ramnad £ 500 en aan het Gouvernement

£ 1000 belasting betaald,

Alleen de zoogenaamde levende schelpen, dat zijn die op den

bodem

der

zee

worden

verzameld en nog groen zien

D Elgenlijk zijn het geen schelpen maar horens, doch waar zulke gean aanlelding tot ondubdelijkheld geeft, bezlj ik het meer gebruikelijke woord schelp.m© De tusschen haakjes goplaatste cijfers verwijzen naar de litteratuur.

opgaven aan het alot van dit opstel, [ 209 ]Kaca:Tijdschrift voor Indische Taal- Land- en Volkenkunde XLIX.pdf/230 [ 210 ]Kaca:Tijdschrift voor Indische Taal- Land- en Volkenkunde XLIX.pdf/231 [ 211 ](loordat de opperhuid, epidermis, er nog op zit) hebben waarde; die welke door de zee op het strand worden gespoeld, wit

zien

en

dood genoemd

worden, maken de vracht naar

Calcutta niet goed. Men onderscheid twee soorten, patty en pajel, waarvan de vindplaatsen volgens de visschers (mededeeling van Bewronacer in de Cyelopaedia) streng gescheiden zonden zijn door eene rechte lijn van het midden van het eiland Mannar naar een punt op den vasten wal getrokken. De

eerste soort, welke benoorden die lijn wordt gevonden,

is gekenmerkt

door een

kort en plat bovenstuk, de pajel

is van boven langer en spitser. Deze sangkaschelpen vormen een belangrijk handelsartikel. Men zaagt en sljpt ze tot armbanden, polsbanden, ringen en kralen, welke zoowel als sieraad alsook tot afwering van ziekten of andere schadelijke invloeden worden gedragen. Ter verklaring van het zoo groote verbruik vermeldt Küsterkopp (3) dat bij overlijden die sieraden niet worden geërfd, doeh in het water geworpen; volgens de Cyclopaedia (1) worden zij ook in groote hoeveelheden begraven bij de lijken van aanzienlijke personen. Van de grootere exemplaren wordt de top afgeslagen, om de schelp als trompet te kunnen gebruiken. In dezen vorm, ala muziekinstrument, werd zij vroeger in den oorlog en ook thans nog bij godsdienstige

plechtigheden gebezigd. Blijkens de mededeeling van den Directeur van 's Rijks Ethnographisch Museum te Leiden (15) bevinden zich onder de verschillende schelptrompetten, indertijd op de Internationole Koloniale en Uitvoertentoonstelling te Amsterdam in 1883 aanwezig en vermeld op pag. 118 van den catalogus (16), ook een tweetal sangkaschelpen. 1) Bij de godsdienstige ceremoniën

vervult deze schelp éen

groote rol; behalve om de aandacht der goden tot hunne aanbidders te trekken, wordt zij ook gebruikt om heilig water uit te gieten op de godenbeeldjes, als bloempot voor D Ongelukkig 19 het hier aanwezige exemplaar van dien catalogus niet geïllustreerd. [ 212 ]190

de heilige lotus en als lamp. In het werk van Mrs. Bess (7) komt zij dan ook voor op de platen No.s 3, 6, 7, 8, 9, 11, 12, 13, 15, 20 en 21. Men zie ter zake verder de

mededeelingen van Braxpes in de notulen (14) en het werk van De Miriov£ (10), pag. 299, 300. Voorts vind ik nog vermeld (3) dat schraapsel van de sangka als medicijn wordt gebruikt, De sangka behoort ook tot de emblemen van Wisjnoe en van eenige andere godheden. Van Wisjnoe is zij volgens Moor (8) het voornaamste attribuut,

dat dan ook zelden ontbreekt. Zoo wordt het in

zijn Hindu

pantheon aangetroffen op plaat 5, fig. 1; plaat

6, fig. 1; plaat 8, fig. 1; plaat 9, fig. 1; plaat 11, fig. 1

en 3; plaat 13, plaat 102 en plaat 105 en eveneens op de afbeelding van Wisjnoe bij Burvour & Jacquer (9) plaat1 van deel І, 22 ber,

Ook de awatara’s dezer godheid voeren veelal de sangka, zoo b.v. Narasinga en Krisjnn op de platen bij Ок МилопЁ (10) tegenover pag. 226 en 232; Ballaji bij Moor, plaat 11, fig 4; plaat 12, fig. 1; plaat 97;

Matsywatara aldaar

plant 48, fig. 1; Koermawatara, aldaar plant 48, fig. 2 en

plant 49; Warabawatara aldaar plaat 48, fig. 3. Volgens Dowsos (11) pag. 226, versloeg Krisjna den demon Pantjajana, die in den vorm van een sangka in zee leefde en zich meester had gemaakt van den zoon van Sandipani, bij welken laatste Krisjna het gebruik der wapens leerde.

Sedert

bezigde

bij de schelp onder den naam van

Pantjajanya als krjgstrompet. By Moor (8) pag. 213 heet de leermeester Kasya en de demon Sankasoera, dat is demon

van de sangka. Van de verdere godheden die deze schelp als attribuut voeren — al behoort zj niet als bij Wisjnoe tot de vaste onderscheidingsteekenen — zou ik in de eerste plaats willen noemem Doerga, omtrent wie door Кхевк, (13) werd mede-

gedeeld dat zj die schelp van den zeegod Waroena ten geschenke ontving. Op de afbeeldingen dezer godin in de [ 213 ]191

tot dusver genoemde werken en ook bij Dowsox vind ik echter geen sangka vermeld, wel komt deze voor aan een tweetal Dewi beeldjes, die misschien Doerga moeten voorstellen, bij

Moon plaat Û, fg. 3 en plaat 39, fig. Û. Voor het laatste althans is zalks zeer waarschijnlijk. Volgens dezen sehrijver (pag. 166) moet de godin, indien zj met een sangka en een tjakra is afgebeeld, Wisjnoe-Dewi genoemd worden. Ook Ksener (13) pag. 338 spreekt van eene Wisjnoeïetische bewapening van de achterbanden dezer Siwaïetische godheid. Op eene soortgelijke merkwaardigheid wijst pp Mniort (10) pag. 244: ook Ganesa wordt vaak met een sangka afge-

beeld en Dowsox (11) noemt op pag. 107 onder zijne emblemen dit in de eerste plaats. Zoowel ng Mir1rov£ als Moon plaatsen

Ganesa als god der wijsheid als titelplaat voor hun werk; !) op de eerste voert hij de sangka, op de laatste niet. Volgens Moor moet men ook in een der emblemen van figuur 3 op plaat 44 een zoodanige schelp zien. Burxour & Jacqver (9) geven op plaat 1 van deel I, 14e livr. eene afbeelding van Ganesa, die in de linkernchterhand een embleem houdt, dat

een sangka doch even goed iets anders kan voorstellen. Verder vinden wij in het Hindupantheon met dit attribuut nog afgebeeld Soerya op plaat 87 en op plaat 89, fig. 1; Tjandra op plaat 89, fig. 2 en Bairawa op plaat 12, fig. 2. Wat is de wetenschappelijke naam van deze sangkaschelp ? Over den geslachtsnaam, Turbinella van Lamarck, schijnt geen twijfel te bestaan. 2) Dit geslacht omvat volgens de

nieuwere systematiek (G) alleen ongestekelde soorten en is dus synoniem met de geslachten Mazza con Kurs en Xaneus van Borres, zoodat de opmerking in de Cyelopsedia (1), als

zouden de grootere sangka's Turbinella en de kleinere soort (die gebruikt wordt om water over de beeldjes te gieten) Mazza heeten, op eene vergissing berust. D Evenzoo RArrLks (22) voor het Фе deel. 3) Moon (8) spreekt op pag. 9*4 van Buccinum, doch in zijn tijd was de

systematiek nog in hare kindsheld. Tijdschr. Ind. T. L. en Vk, deel L afl. 3.

3 [ 214 ]192

Tot dit geslacht Turbinella nu behooren slechts 6 of 7

soorten. Zondert men daarvan af die in Amerika thuis behooren, dan blijven er slechts drie over, n. l: l. Turbinella gravis Dillwyn, synoniem Lamarck,

waartoe

ook

behoort

met T. napus

T. clnvata Wagner;

2. Turbinella rapa Lamarck en 3. Turbinella pirum Linné.

'Terwil nu KüsrEkk-KomsEnT (3) de sungka T. gravis Dillw. noemt, en laatstgenoemde in een iets later werk zegt, dat daartoe zoowel die soort als T. rapa Lam. behoort, spreekt Frscnen (6) van T. pirum L., Leus

(5) van T. rapa Lam.

en T. pyrum L., Новѕох-Јовғох (2) alleen van T. rapa en worden in de mededeeling van den Directeur van 's Rijks . Ethnograpiseh Museum te Leiden (15) T. pyrum en T. rapa nls synoniem beschouwd, en de beide straks nader te bespreken schelpen van Bagelen T. pyrum en T. napus genoemd. Het is dus waarschijnlijk dat men onder sangkaschelpen alle drie bovengenoemde soorten verstaat, de beide in Bagelen gevondene zou ik T, gravis Dillw, willen noemen. Wellicht dat met de vroeger genoemde onderscheiding in patty en pajel het verschil bedoeld wordt tusschen respectievelijk T. gravis Dillw. en T, rapa Lam. Uit de reeds genoemde en nog verder te vermelden afbeeldingen is niet te zien met

welke soort men te doen heeft. Als zeer

hooge uitsondering, misschien ееп ор фе hon-

derd duizend of op een millioen, treft men onder de sangka's exemplaren

aan,

die averechts, verkeerd-om

zijn gewonden.

AN worden door de visschers als koningen over de andere schelpen beschouwd en moesten volgens Küsren-Konsur (3) vroeger op straffe des doods worden ingeleverd aan den Nabob van Cansaric 1), die ze deels aan bijzondere personen ten geschenke gaf en ze deels aan pagoden en tempels afstond om bij godsdienstige ceremoniën te worden gebezigd, 1)

Dat

i» Karnata

Dowsos (11) pag. 151.

of Karnataka,

het

binnenland

wan

Euld-Deecan: zlé [ 215 ]193

Vandaar dat de prijs dier schelpen voor verzamelaars vele honderden thalers bedroeg. Volgens Locarp, nangehaald bij Fiscuer (6) werd te Calcutta in 1862 een zoodanige schelp voor 450 roepies verkocht. Ook de Cvelopaedia (1) noemt prijzen van 400, 500, 1000, ja zelfs 20.000 roepies. Volgens dit laatste werk dragen deze schelpen den naam van walampory of rechtsgewonden (right-handed) schelpen; in de eonehyliogie noemt men deze varieteit echter linksgewonden (sinistrorsa, sénestre, sinister). Het

begrip links of rechts is, evenals dat van boven en

onder, bij een horen eenigszins conventioneel; het is echter

piet moeilijk daaraan te zien welke windingen de oudste zijn. Houdt men nu een horen met de opening naar zich toe en met de oudste winding naar boven, dan heet hyj rechtsgewonden, indien de opening rechts van de as (spil) van den horen gezien wordt; ziet men haar links van de spil dan is de horen linksgewonden. Enkele soorten van horens zijn als regel links en bij uitzondering rechts gewonden; bij andere bestaat geen vaste regel, doch bij verreweg de meeste en daaronder de Turbinellasoorten is de regel dat zij

rechts en de uitzondering dat Volgens Fiscuer (6) wordt een linksgewonden sangka en dat, waar men er op bedacht

zij links zijn gewonden. Wisjnoe steeds afgebeeld met het is ook wel waarschijnlijk was zulks te doen uitkomen,

de zeldzame varieteit zal zijn gekozen. Dikwijls echter zijn

de schelpen zoo onnauwkeurig geteekend, dan wel gestyleerd, van vlengels voorzien als anderszins, dat niet is uit te maken

of zij links of rechts zijn gewonden. Op de plaat by BurNour & Jacqurr (9) is Wisjnoe met een linksgewonden exemplaar afgebeeld; evenzoo op de platen 5, 108 en 105 van het Hindupantheon (5). Van de vele schelpen op de platen in het werk van Mrs

Berxos (7) gelijken er enkele al heel weinig meer op een Turbinella;

voor zoover zulks te zien is zijn eenige links,

andere rechts gewonden, zonder dat het in de bedoeling van den teekenaar schijnt te hebben gelegen onderscheid te maken. [ 216 ]194

Dit behoeft trouwens niet te verwonderen. In een oud werk, „Nauwkeurige beschrijving van het schatrijke kabinet der voornaamste zeldzaamheden der natuur" van A. Sena (Amsterdam 1734), waarin duizenden schelpen zijn afgebeeld, zijn er een groot santal in spiegelbeeld, dus als averechts gewonden, afgedrukt. Zoo zal men nu еп dan schilderijen en teekeningen aantreffen, waarop windmolens voorkomen, die als zij moesten draaien, dat den verkeerden kant uit zouden doen. Wanneer men uit het hoofd een molen wil teekenen zal men eerst moeten bedenken hoe hij draait; doet men dit niet dan is er veel gevaar dat men feitelijk het spiegelbeeld van een werkelijken molen teekent, En zoo is het ook met de schelpen; indien men geen voorbeeld gebruikt, is er kans dat als op de platen van Mrs. Beuxos de eene links en de andere rechtsgewonden uitvalt, zonder dat zulks bedoeld werd. Hoewel de Turbinella's, voor zoover mij bekend is, in den

Indischen Archipel niet thaisbehooren, valt het niet te verwonderen dat er onder de overblijfselen uit den Hindoetijd

op Java herhaaldelijk afbeeldingen van sangka's worden aangetroffen. Van de schelp zelf werden eenige jaren geleden in de afdeeling Ledok (Wonosobo) een tweetal exemplaren gevonden, te zamen met een aantal andere voorwerpen in den Hindoetijd in gebruik bij den tempel- ofhuiseeredienst; zij zijn onder No. 851h en 851c in de verzameling van het

Museum opgenomen en komen met de andere utensiliën, waarmede zij samen werden gevonden, voor op plaat 27 van de Rapporten der Oudheidkundige commissie 1903 (21), Zooals vroeger reeds werd medegedeeld (14) zullen deze schelpen wel van Voor-Indië zijn meegebracht. Zij zijn rechtsgewonden, Van beide is een stuk afgezaagd om de opening te vergrooten.

Aan den Boroboedoer vindt men verschillende afbeeldingen van sangkas. Bij Lzxwass (18) zijn op de aangehaalde bladzijden de tafereelen aangegeven, waar die voorkomen. Op [ 217 ]195

enkele platen kon ik geen sehelp vinden, doch op de hieronder | genoemde zijn zij goed te zien. op twee gebezigd bloempot als Zoo vindt men de sangka tafereelen der bovenste rij van den eersten !) omgang, achterwand, (plaat 107, No. 183 en plaat 111, No. 101), op twee

tafereelen aan den voorwand van denzelfden omgang (plaat 311, No. 289 en 290) en nog eens aan den voorwand van

den tweeden omgang (plant 302, No. 30) en aan den achterwand van den derden omgang (plaat 316, No. 28). Als blaasinstrument wordt de sangka misschien gebezigd op No. 3% van den vierden omgang, achterwand (plaat 373), doch zeer duidelijk op een tafereel aan den voorwand van den eersten omgang (plaat 202, No. 139). Men zou deze schelp linksgewonden willen noemen; aan de andere afbeeldingen is niet te zien of een links- of een rechtsgewonden schelp bedoeld 15.

Verder vindt men de sangka op een standaard in het gevolg van goden of vorstelijke personen op twee tafereelen der onderste rij van den eersten omgang, achterwand (plaat 33, No. 36 en plaat 80, No. 130) en aan den voorwand van denzelfden omgang (plaat 175, No. 166). Eindelijk treft men ze nog aan op een tafereel aan den achterwand van den derden omgang (plaat 312, No. 20) als versiering boven op een tempel. Vermelding verdient dat ook hier de sangka vaak van vleugela is» voorzien.

Aan den Tjandi Mendoet worden blijkens de beschrijving van Dex Haven (19) onder de tafereelen van den tweeden omgang er Ö of 7 aangetroffen, afgebeeld: a, de overeenkomende

nummers

waarop 1 еп

ееп

sangka is

3l, waarop

een

liggende schelp op een drievoet, waaruit zich een stengel met geopende bloem verheft; 1) Met eersten omgang wordt bedoeld wat bij Lekwaxs tweeden omgang heet: met tweeden, wat daar derden genoemd wordt, enz. [ 218 ]196

lı. de eveneens overeenkomende nummers 12 en 20 met een op de punt staande sangka; c de pendanten 3 en 29 met een op haar kop op een bloem staande schelp: ıl. het middentafereel 16, waarop waarschijnlijk eveneens een sterk gemodelleerde op haar kop staande schelp is afgebeeld. Plaat 1d geeft foto's van de onder b, c en d bedoelde taferelen. Voor twee daarvan valt het moeilijk een sangka te herkennen, doch die van tafereel No. 12 is zeer duidelijk

en doet zien dat de schelp links gewonden is; immers de spil, waarop de tanden goed zichtbaar zijn, is rechts van de opening geplaatst, Hier doet de sangka dienst als ornament en dit is ook het geval bij de in het Museum aanwezige metalen bladen welke in den catalogus (17) zijn vermeld onder de nummers 1898 tot 1850g, waarop de teekening van de schelp vaak veel overeenkomst vertoont met die op het straks genoemde tafereel 12 ann den Mendoet. Ook hier is de schelp meestal zoo slecht geteekend of

gestyleerd, dat het niet is uit te maken of zij rechts- of linksgewonden

ів, Die op nummers 1840 en 1841 vormen

als het ware elkaars spiegelbeeld; men zou de eerste rechts- en de tweede linksgewonden kunnen noemen. Uit deze teekenin gen blĳkt alweder dat degene die ze maakte, waarschijnlijk niet bekend was met het verschil tusschen de gewone en de zeldzame varieteit; anders gou hij daar zeker wel op hebben gelet,

Van de steenen beelden van Wisjnoe in het Museum zijn er enkele tweearmig en dan komt de sangka niet voor ala

attribunt, doch de meeste hebben vier armen en dan wordt

die schelp steeds in de linkerachterhand gebonden Van enkele beelden is de sangka vrij duidelijk rechts gewon den;

voor de meeste is het bezwaarlijk uit te maken en duidelijk linksche exemplaren heb ik er niet bij gezien. Twee dezer beelden komen voor op plaat 8 (fig. 10 en 11) bij het opstel van BrANDES over de beelden van Gemoeroch (20). [ 219 ]197 Van de metalen Wisjnoebeelden in het Museum, die alle vier armen hebben en, voorzoover zulks te zien is, eveneens

alle de sangka in de linkerachterhand houden, is die schelp

bij de nummers 486, 487 en 491 misschien links gewonden: bg nummer

485

vrij duidelijk rechts. Eene afzonderlijke

vermelding verdient het gouden beeldje, te Gemoeroeh bij Wonosobo gevonden, gecatalogiseerd onder nummer 486a en afgebeeld

op plaat 4 by evengenoemd opstel van Braxpes.

Terwijl, zooals boven reeds gezegd, de sangka meestal vrij onnauwkeurig is weergegeven, dan wel is gestyleerd, is zij hier zeer natuurgetrouw uitgebeeld. Zoo zijn de tanden op de spil hier ook zeer duidelijk. Deze schelp is rechts gewonden. 1) Dit behoeft niet te bevreemden. Juist de groote nauwkeurigheid waarmee de sangka is geteekend, mankt het waarschijnlijk dat de maker van het beeldje daarbij een werkelijke schelp als voorbeeld heeft gebruikt, en vermoedelijk zullen er op

Java wel geen links gewonden exemplaren bekend zijn geweest. Nog worde er hier op gewezen dat ook het beeld, voorkomende als nummer 5 op de plaat bij Rarrues (22) na pag. 54, sFrom subjeets in stone found near Brambanan and Singosari”, en waarin niettegenstaande de vronwenborsten wellicht ook een Wisjnoebeeld i& te zien, eveneens de sangka in de linkeraehterhand hondt. Omtrent de Doergavoorstellingen vinden wij zoo volledig mogelijke gegevens in de opstellen van Ksxreen (12 en 13), niet alleen voor de in het Museum aanwezige, doch ook voor de elders op Java aangetroffen beelden. Zooals daar is aan-

gegeven, houdt Doerga evenals Wisjnoe in den regel de sangkn in de linkeraehterhand, doch komen daar ook verscheidene uitzonderingen op voor. Ook bij deze beelden is het meestal niet uit te maken of de ontwerper een links of rechts gewonden schelp bedoeld heeft; van de steenen beelden in het U

De In de beschrijving (pag. à) gebezigde uitdemkking „links öme: geeft aanleiding tot misvatting, terwijl de daar vermelde naam op

cen vergissing berust. [ 220 ]Museum zijn de nummers 181, 133a, 134, 136 en 151 waarschijnlijk rechts, en is nummer 153a misschien links gewonden.

Afbeeldingen van Doerga vindt men o. a. behalve bij een der opstellen van KsxnEL (13) !) tegenover pagina 58 van Indiana

(23) deel

I, waar

hetzelfde

beeld,

n. L dat van

Tjandi Loro Djonggrang is afgeteekend, verder van twee Doergabeelden in den chineeschen tempel te Goenoengsari (Weltevreden) op plaat 2 bij de Rapporten der Oudheidkundige commissie 1901 (21) en van dezelfde op de betrekkelijke ` plaat bij Rarrurs (22) na pag. 54, terwijl ook op verschillende andere platen in laatstgenoemd werk dergelijke af beeldingen voorkomen.

Van Ganesa zijn op Java een groot aantal beelden gevonden,

en het is zeker merkwaardig dat daaraan zoo goed als nooit

een sangka wordt aangetroffen. Noch op de verschillende platen bij Rarrres (22), noch aan de talrijke beelden in het

Museum — met ééne straks te bespreken uitzondering —

noch

in de verschillende beschrijvingen van te Djokjakarta

en in Malang aanwezige Ganesabeelden door Kuenen in de Rapporten der Oudheidkundige Commissie (21) worden schel-

pen ufgebeeld, of wordt van schelpen gewag gemaakt.

Bijzondere vermelding verdient het franie Ganesabeeld te Leiden, waarvan in de notulen van Augustus 1905 (15) wordt gesproken, en waarvan thans in het Bataviaasch museum een

foto aanwezig is. Zooals door Venaeer (24) in herinnering wordt gebracht is dit beeld een geschenk van den Resident J. F. W. vax Nes, zoodat het ook wel van Java afkomstig zal zijn, al weet men de juiste vindplaats niet. Dit beeld nn draagt in elk der beide olifantsooren een doodshoofd en daarboven een sangka. Dat er doodskoppen in worden geplaatst komt meer voor; men zie de bedoelde beschrijving van Кхевк,

Ы) de Happorten over 1009, pag. 354, 355, 363,

doch van sangka's wordt ook daar niet gesproken. De schelp D Hier is de sangka duldelik linksgewonden. [ 221 ]199

in het rechteroor is linksgewonden en die in het linkeroor blijkens het beloop der windingen eveneens. De straks bedoelde uitzondering betreft het Ganesabeeld No. 1964 van de verzameling in het Museum te Batavia (Notulen 1887), dat in de rechterachterhand als gewoonlijk het

bidsnoer, doeh in de linkerachterhand een gevleugelde schelp houdt. Hieraan zijn nog twee bijzonderheden op te merken. Vooreerst heeft deze schelp geen steel als de Turbinella's doch meer den vorm van een Trochus of vaneen groot soort Helix, d. w. z. van een stompen kogel met de punt naar boven. In de tweede plaats, terwijl de sangka gewoonlijk bij den steel wordt vastgehouden, hetzij met de volle hand, hetzij met enkele vingers, rust deze schelp aan den eenen kant op de binnenzijde van den duim, aan den anderen op den naar binnen gebogen ringvinger, terwijl de — niet zichtbare — wijs- en middenvingers ze aan de achterzijde steunen. Dit beeld is uit Kediri afkomstig en het verdient zeker de aandacht dat de thans nog te bespreken, afwijkingen vertoonende beelden

voor zoover bekend alle in Kediri en Oost-Java zijn gevonden, Een schelp van ongeveer denzelfden vorm vindt men nan de beelden No. 13, 104, 258, 256 en 250L, Het eerste stelt Brabma voor (vindplaats niet bekend) en draagt de schelp op de hand van den horizontaal uitgestoken

linkerachterarm. De palm der hand is naar den beschouwer gekeerd, zoodat de schelp op den duim en den wijsvinger rust. Bij de andere vier beelden staat de schelp, wordt zij als het ware gebalanceerd op den top van den opgestoken wijs-

vinger, bij No. 256 van den rechter —, bij de drie andere van de linkerachterhand. Van No. 104, Ardhanari, is de vindplaats evenmin bekend; No, 258 is van Kraksaün afkomstig. Op No. 250, dat nit Blitar is gekomen, werd de bijzon-

dere aandacht reeds gevestigd door Groexeveror (17) pag.

92—04 en werd er daar o. a. op gewezen dat ade beeldhouwer, smet een hier zeldzaam streven naar realisme, uit de schelp [ 222 ]200

»ten halven lijve een groote slak met lange voelhorens doet ste voorschijn komen, waaruit men zou moeten opmaken, ədat hij er niet aan gedacht heeft, dat die schelp een trom»pet i5," Ik teeken hierbij nog aan, dat m i. de slak geheel en al te zien is en haar »huisje" midden op den rug draagt. Ditzelfde zien wij ook bij No. 250h, hoewel zulks in de beschrijving (notulen 1904) niet is vermeld, De schelp van dit laatste beeld nadert nog meer dan de andere den Trochusvorm. Dit laatste kan ook gezegd worden van de schelp op de linkerachterhand van het van Modjokerto afkomstige beeld No. 259, dat echter nog verdere afwijkingen vertoont. Het is alsof de schelp wordt gebalanceerd op een stokje, dat terzijde leunt tegen den vertikaal opgestoken wijsvinger en door de horizontaal gebogen middel- en ringvingers tegen de palm der hand wordt gedrukt, eene vrij onnatuurlijke houding; trouwens de catalogus spreekt ten aanzien van dit beeld van een »kunstelooze vorm met overladen versiering,” Beter

indruk

maakt

het beeld No. 257, dat weder een

echte sangka te zien geeft, ditmaal zelfs zoo slank dat men ze bijna voor een Fusus zou aanzien. Deze is rechts gewonden en gevleugeld en wordt op den opgestoken, hier wel wat langen wijsvinger van de linkerachterhand in evenwicht gehouden. Verder moet nog genoemd worden No 2585 (notulen 1887), welk beeld in de rechterachterhand een linksgewonden schelp heeft, waarin niettegenstaande den afwijkenden vorm ook wel een sangka is te zien. Zij wordt tusschen duim en wijsvinger vastgehouden en door de opgestoken pink ondersteund, terwijl de lange steel tegen de palm der hand rust. Volledigheidshalve worden hier nog vermeld de nummers 2584, 258e en 202e (alle notulen 1887, waar abusievelijk stant 80020), waarvan de twee eerste op een vinger van de

linker- en het Inatate їп de rechterachterhand schelpen houden. In het algemeen ucht ik het waarschijn datmet lijk deze ver=

schillende vormen toch overal de sangka, Turbinella, bedoeld is.

Baravia, Juni 19068, [ 223 ]201

LITTERATUUROPGAVEN.

E. Banrovz. tern be

and

The

Cyelopsedia of India and of Eas-

Southern

Asia,

34

ed. 1885, deel I, pag:

050, 627. Н. Үшк & A. (О, Вокхка. glossary of Anglo-Indian

Hobson-Jobson, being colloquial words and.

phrases,

Пт. Н. C. Küster u Dr. W. Konkgur. Turbinella und Fasciolnria, Band II, Abtheilung 3, le Hälfte van het »Systematisches Conchylien-Cabinet von Martini und Chemnitz." (Nürnberg 1876). Dr. W. Konzur. llustrirtes Conchylienbueh-Nürnberg

1878, deel I, pag. 60. . Dr. J. Levsis. Synopsis der Thierkunde-Hannovyer 1583, deel 1, pag. 952. . Dr. P. Frscngg, Manuel de Conchyliologie et de paléontolegie conchyliologique (Paris 1887), pag. 618. . Mrs. 5. C. Bersos, The Sundhya or the daily prayers of the Brahmins, 1851.

Kn Apn

Moor.

The Hindu pantheon, London 1810,

9. Burxovr & Jaecgver. L'Inde francaise, deel I. 10. 1. ок Murové. Religions de l'Inde, Paris 1890. 11. J. Dowsox. A classical dictionary of Hindu mythology

and religion, geography, history and litterature, London 1879. 12. 1. Ksener. De Doergavoorstelling in de beeldhouwkunst

en litteratuur der Hindoes, Tijdschrift I. T. L. en V., deel 46, pag. 213.

- J. Kwzsxr, Prototype en variant in de Doergavoorstelling van de Hindoesche beeldhouwkunst op Java. Tijdschrift I. T. L, en V., deel 48, pag. 317.

14.

Notulen van het Bataviansch Genootschap van Kunsten en Wetenschappen 1899, pag. 116; 1900, pag. 119 en 142; pag. 160, 161 der bijlagen.

. Idem idem 1905, pag. 78. [ 224 ]202 16.

17.

Mr. L. SERRURIER. Catalogus der ethnographische afdeeling der Internationale Koloniale en Uitvoerhandel tentoonstelling te Amsterdam 1883, pag. 118.

W. P. Groeseveror en Dre J L, A. Braspes. Catalogus der archeologische

viaasch (Batavia van het . Dr. €.

verzameling van het Bata-

Genootschap van Kunsten en Wetenschappen 1887) en de vervolgen daarop in de Notulen Bat. Gen, v. K. en W. LegwaNs, Boroboedoer op het eiland Java.

Leiden 1873, pag. 518, 612, 629, 632, 634. . В. kepags en С, pes Hauer. De Tjandi Méndoet vóór de restauratie, Batavia — 's Gravenhage 1903.

. Dr. J. Braxors. De verzameling gouden godenbeelden gevonden in het gehucht Gemoeroeh bij Wanasaba enz. Tijdschrift L T. L. en V. deel 47, pag. 552. . Rapporten

van de Commissie

in Ned, Indië voor oud-

heidkandig onderzoek, 1901, 1902 en 1903.

22. Th. S. Harrnzs, The history of Java. Londen 1817, vol, II. . J. F. G. Bnvuvsp. Indiano, deel 1, plant bj pag. 58, . Dr. R. D. M. Verseek. Oudheden van Java. (Verhandelingen van het Bat, Gen. v. K. en W. deel 46, 1891),

pag 291. Тоё шп spt heb ik niet kunnen raadplegen het door den Directeur van 's Rijks Ethnographisch Museum te Leiden

(15) opgegeven Handwörterbuch der Zoologie, Anthropologie und Ethnologie, waarin nadere mededeelingen voorkomen omtrent het gebruik en het visschen der zangkaschelpen. [ 225 ]Een Formosaansch (Koop)contract. (Met eene bijlage). Het hiernevens gereproduceerde stuk werd blijkens eene mededeeling, te vinden in de »Notulen van de Algemeene en Bestuursvergaderingen van het Bataviaasch Genootschap” van 1876, Deel XIV рар. 51 door den heer W. Р. GEOENEVELDT uit China medegebracht, en aan het Genootschap aangeboden. Bij de aanbieding van de merkwaardige schriftuur werd

door den schenker het volgende opgemerkt: » De Formosanen shebben van de onde Hollanders de schrijfkunst geleerd en

»wel met het gewone Hollandsche karakter, dat zij nog slang nadat wij in 1661 het eiland verloren hebben, zijn sblijven gebruiken; doch dat thans noch gebezigd noch meer „begrepen wordt, Het onderhavige stuk is uit het jaar »1773 (ten rechte 1762) en volgens den vorm zou men szeggen dat het een koopcontract was. De taal, waarin het sis geschreven, is Formosaansch."

Besloten werd toenmaals verzameling Varia.

het stuk

op te nemen in de

De reproductie, welke thans wordt aangeboden, is te danken

aan wijlen Dr. J. L. A. Branpes, die blijkens het voorkomende in de sNotulen enz.” van 1889, Deel XXVII pag. 16, deze wenschte te publieeren in dit Tijdschrift met eene

toelichtende nota. Om niet bekende redenen heeft deze witgave tot dusver nog niet plaats gehad, terwijl eene nota als evenbedoeld niet in de nalatenschap van evengenoemden geleerde mocht worden aangetroffen. Het stuk moge daarom thans ouder de aandacht van belangstellenden worden gebracht vergezeld van eenige nadere gegevens met welke de heer W. P. GmozsEvELDT bij schrij[ 226 ]204

ven gedagteekend denHaag, 15 Augustus 1906 's Genootschaps Directie verplichtte. Ik herinner mij niet, dat Dr. Braxpes mij ooit omstandig

heeft aangegeven

op welke wijze hij het door U bedoelde

Formosaansche document dacht te publiceeren; alleen weet ik nog, dat ik hem over dat stuk eenige inlichtingen gegeven heb, in hoofdzaak neerkomende op hergeen ik hieronder herhaal. Het stuk is een contract; dit blijkt wit den er aan gegeven vorm, die overeenkomt met wat hij de Chineezen daarvoor gebruikelijk is. Of het cen koopcontract is, gelijk Braxpes op de reproductie gesteld heeft, durf ik met zeggen; dat 18, moet blijken uit den inhoud, die тоот mij niet toegankelijk Aan het tot stand komen van het stuk hebben vier personen meegewerkt. In de eerste plaats de twee contracteerende partijen, die beiden onderteekend hebben met een afdruk van een vingertop in Oost-Indischen inkt, gelijk ook de Chineezen vaak doen. De derde onderteekenaar, die

een kruisje heeft gesteld, wat niet Chineesch is en wat dus van de Hollanders afkomstig moet wezen, wordt genoemd »tiong-lang'", letterlijk »midden-man'’, eene Chineesche uitdrakking, waarmede in Chineesche contracten de persoon wordt aangeduid, die de zaak tussehen partijen in orde heeft gebracht. De vierde persoon eindelijk, die geteekend heeft met een niet te duiden teeken, wellicht de willekenrige afkorting van een Chineeschakarakter, moet volgens Chineesch gebruik de man zijn geweest, die de overeenkomstin schrift heeft gebracht, wat naar het schijnt bevestigd wordt door het voor zijn naam staande woord »somolat" wat toch wel verband zal honden met solat, sorat, soerat. De dagteekening van het stuk is geheel in het Chineesch

gesteld. Er staat »Gian liong 207 ni 6 goy 102 ghit(?)", d. i. Periode Khian-liong, 27e jaar, Ge maand,

12e dag (1

Augustus 1762.) Men lette op den eigennardigen vorm waarin

de getallen 27 en 12 uitgedrukt zjjn. Wat ik bij het aanbieden van dit document niet wist,

maar sedert heb ervaren, is dat ‘een aantal soortgelijke [ 227 ]Kaca:Tijdschrift voor Indische Taal- Land- en Volkenkunde XLIX.pdf/248 [ 228 ]Kaca:Tijdschrift voor Indische Taal- Land- en Volkenkunde XLIX.pdf/249 [ 229 ]205

stukken, voor een deel bilinguaal (Formosaansch en Chineesch) zonder vertaling in het Journal of the Royal Asiatic Society gepubliceerd zijn; ik heb daarvan indertijd eene aanteekening

gemaakt, maar die is zoek geraakt, en in het incompleet exemplnar van genoemd tijdschrift, dat ik hier heb kunnen raadplegen, heb ik dut stuk niet terag kunnen vinden, Het exemplaar van-het Че СОБР zon op dezelfde wijze uitge-

geven kunnen worden.” De Redactie kan hieraan voorshands slechts het volgende

toevoegen. De hierboven bedoelde bilinguale manuscripten zijn te vinden in het »Journal of the Royal Asiatic Society" New Series, deel XIX pag 413 volg. Tot toeliehting worden daarnevens aangetroffen »Formosa notes on MSS, Races and Languages" door Prof. Dr. TERRIEN DE LACOUPERIE. Voorts

mage worden verwezen nuar eene mededeeling van

prof. H. kens sHandsehriften uit het eiland Formosa” in sVerslagen en mededeelingen der Koninklijke Akademie van Wetenschappen, derde reeks, derde deel pag, 360 volg. en voor het werk door de Nederlanders in een veertigjarig tijdvak

1) ten aanzien van Formosa

uitvoerige werk van Rev. Wm

verricht, naar het zeer

Campbell, »Formosa under

the Dutch.”

Voor de bestudeering der Formosaansche talen verdient de aandacht

Н. С. v. n. GanknkNTz, » Ueber die formosanische

Sprache und ibre Stellung im malaiisehen. Sprachstamm" en het materiaal door ons Genootschap toegankelijk gemaakt

in deel 18 der »Verhandelingen", zoomede Jac. Vertrecht, Leerstukken en preeken in de Fnvorlangsche taal, naar een handschrift uit de zeventiende eeuw, toebehoorende aan het

Bataviaasch

Genootschap

Batavia, Landsdrukkerg,

van

Kunsten en Wetenschappen.

1888.

D In 1622 werd door de Chineezen het elland Formosa afgestaan, terwijl op 1 Februari 1062 het contract van ы: ER het fort Zeelandia aan Koxin (Coxinga) getoekend werd, [ 230 ]De onafhankeljke Batang Hari-distrieten bestaan uit de staatjes Poelau

Poendjoeng Loeboek Boelang, Si Goentoer,

81 Tioeng en Padang Lawas.

Geografisch omvatten van

zij in hoofdzaak het stroomgebied

de Boven-Batang Hari van af Batoe Bakawi, het punt

waar deze stroom de Padangsche Bovenlanden verlaat, tot aan de monding van de Batang Siè, de grens van Djambi en van de linkerzijtak van de Batang Siè-de Batang Piroeko. Ten westen grenst dit gebied aan de Padangsehe Bovenlanden, ten

Noorden

en

ten Oosten aan de IV koto, de Kwantan

Districten, Loeboe

Ramo, Indragiri en Djambi (doesoens

Tandjoeng en Koeamang), ten Zuiden aan het gebied van Depati Pamoentjak van Poelau Batoe en dat van de onder het gezag van Toeankoe Kota Basar staande negeriën aan de Batang Sté, Het bestuur in de Rantan Batang Hari, zooals deze streek

door den Bovenlander geheeten wordt, is in hoofdzaken ingericht als in de andere Menangkabausche landen. De negeriën zijn autonoom en sluiten zich soms in federaties aan elkaar.

Het negribestuur zelf heeft min of meer een federatief karakter, in zoo verre dat elk der vier of meer »kampongs" (niet soekoe), waaruit elke negeri bestaat, tot zekere hoogte

zelfstandig is; de skampong’, die uit een groep van personen bestaat, die hunne afstamming van dezelfde stammoeder

afleiden

en

voor

wie

huwelijken

onderling verboden zijn,

heeft haar eigen grond en haar eigen hoofd, panghoeloe of datoek, die, bijgestaan door een manti, een malim en een doebalang, de zaken in den boezem van zijn kampoug regelt; eerst wanneer het zaken betreft die de negeribelangen raken, [ 231 ]201

treedt

het

negeribestuur

panghoeloe's

gevormd

op, dat door de gezamenlijke

wordt,

evenals het grondgebied der

‘negeri gevormd wordt door de gezamenlijke poesnkagronden

harer panghoeloe'’s. Ann het hoofd van een of meer negeriën stond een hoofd, dat de erfelijke waardigheid van sorang gadang” bekleedde en als de plaatsvervanger van den vorst van Pagarroejoeng te beschouwen was. Was nl. deze of een gemachtigde van hem tijdelijk ter plaatse aanwezig, dan legde de orang gadang alle gezag neder en was hij niets meer dan overbrenger der bevelen van den vorst. In gewone omstandigheden hadden de orang gadangs al de bevoegheden van dezen. Zij sproten voort uit den panghoeloe-stund, doch waren in rang hooger dan de datoek’s. Evenals in andere grensstreken van het rijk, schijnen later radja's, gebruik makende van de onmacht van den vorst van

Pagarroejoeng, over kleinere of grootere gebieden hetgezag van dezen aan zich getrokken te hebben.

Waren de orang gadang slechts sstedehouders van den vorst, deze radja's traden als vorsten op: wel bleven zij den - vorst van Pusarroejoeng als hun opperheer erkennen, doch de prerogatieven van dezen trokken grootendeels zij aan zich. De vorst van Pagarroejoeng stelde zich tevreden met de erkenning

van

zijn oppergezag en met de inning van een

driejaarlijksche schatting (amas manah) van de srantau" en bevestigde de vazalvorsten in hunne waardigheid, regelde min of meer hun onderlinge verhouding, en trad als opperste scheidsrechter in hunne veelvuldige onderlinge geschillen

op of verbond het arbiterschap aan de erfelijke waardigheid van het een of andere hoofd. Zoo ontwikkelde zich in de Rantau

langsamerhand

het

radjaschap,

dat oorspronkelijk

wel vreemd zal geweest zijn nan de Menangkabnusche adat, tot een door de adat uldaar gewettigde instelling. De verschillende orang gadang, die te voren niemand boven zich

hadden

dan

den

vorst van Pagarroejoeng, werden de

eene voor de andere na genoodzaakt het gezag dier "re Tijdschr. Ind. T. L. en Vk, deel L afl. 3. [ 232 ]208 te erkennen,

waarbij

het door hen uitgeoefende feitelijke

gezag, dat uitteraard reeds gering was, tot een minimum daalde, en de waardigheid ten slotte niet veel meer dan een ornaat werd.

De nagaribesturen, die uit de gezamenlijke familiehoofden, panghoeloe's of datoek's bestonden, boetten bij de ontwikkeling van het radjaschap over het algemeen weinig van hun autonomie in. Was het oppergezag van den vorst van Pagarroejoeng

weinig meer dan nominaal,

het gezag van de radja's had

mt den aard der zaak wat meer beteekenis, maar hun invloed

op den gang van zaken in de negeriën zelve was door de adat toch ook binnen tamelijk enge grenzen beperkt. Alleen een krachtige persoonlijkheid kan als radja veel macht uitoe-

fenen. Maakte

een radja zich schuldig aan adatsehennis en

andere ongerechtigheden, dan kwam het herhaaldelijk voor, dat een of meer negeriën hem eenvoudig de onderhoorigheid opzeiden, en zich onder het gezag van een anderen radja atelden. Hoe nauw ook door huwelijken aan elkaar verwant, be-

stonden er altijd veeten tusschen de radja’s onderling. Bestond er een geschil (sangkato) tusschen twee radja's, dat op minnelijke wijze niet uitgemaakt kon worden (kiajat), dan ontstond de sprang adat". Elke partij benoemde een simam perang” als opperbevelhebber van haar strijdmacht en trok op naar de vlakte, die

door de traditie als het strijdveld tusschen de twee staatjes

aangewezen was !) en legerde zieh achter de daar aanwezige aarden wallen (parit), van waar men de tegenpartij beschoot. Op elken Zaterdag rukten de partijen van achter

de borstweringen voorwaarts, en had er een treffen tusschen de beide strijdmachten plaats: werd een der

partijen genoodzaakt te wijken, dan trok zij zich terug achter haar borstwering; haar imam perang nam zijn destar af, en legde die op de parit neer, ten teeken dat hij revanche vroeg (minta djandji). De vervolgers trokken zich E

De zoogenaamde „tanah radja”,

Жо. [ 233 ]200

dan terug. Waren er na het uitbreken der vijandelijkheden drie Zaterdagen gepasseerd, dan was de perang beëindigd; de ad as der beide partijen ontmoetten elkaar midden tusschen de beide

parits, gaven elkaar de hand, een karbouw

geslacht en ееп verzoeningsmaaltjd verliezen over en weer gelijk (samo partijen beiden gelijk in het geschil eene partij meer verliezen geleden dan

werd

aangericht. Waren de djato) dan hadden de (samo banar); had de de andere, dan erkende

zij bij de verzoening haar ongelijk. Zoolang de verliezen over on weer gelijk waren, kon de Dnoelat, d. i. de vorst van Pagarroe;oeng, of een afgezant van hem een einde aan den strijd maken (mamantjoeng perang) door zich tusschen de

beide parits in te legeren. Waren de verliezen niet gelijk dan

moest

de

stryd

voortduren,

totdat deze zijn wettigen

duur gehad had. Bloedig was de stryd nooit; de verliezen van beide partijen

bepaalden zich in den regel tot een paar dooden en gewonden en nog minder. Afgezien daarvan dat in den Mennngkakauer geen heldenaard steekt, was

het er ook niet om

te doen elkander zware

verliezen toetebrengen. De perang adat was min of meer een godsoordeel, dat wit moest wijzen wie van die geschilvoerende partijen gelyk had. Het mocht er nimmer om te doen zijn om de andere partij te vernietigen of te vernederen, buit op haar te behalen en hare kampongs te annexeeren of te verwoesten, want tusschen `

de bevolking en de radja's van de geheele streek bestonden nauwe relaties, en zulke feiten zouden aanleiding geven tot voortdurende wrok, en er zou haat gezanid worden tussehen personen, die elkaar na bestonden.

Om dat te voorkomen werd dan ook een radja, die persoonlijk aan een gevecht deelnam, zoo veel mogelijk gespaard door de tegenpartij. Was een radja gehuwd met een bloedverwante van zijn tegenstander en kwam gedurende den strijd een van zijn kinderen, die dus tot de tegenpartij behoorden, hem

achter zijn borstwering bezoeken, dan waa de krijg beëindigd, [ 234 ]210

want de »radja's" hadden elkander op vriendschappelijke wijze ontmoet, en daardoor was verdere strijd overbodig geworden. Dit was althans de theorie, in de praktijk, in de laatste jaren althans, handelde men anders: Poelau Poendjoeng heeft

in den loop van de lnatste 10 jaren drie malen krijg moeten voeren,

en

telkens was het door de overmacht gedwongen

bg de »prang parit" terug te trekken; de tegenstanders drongen toen de negri binnen en planderden deze gedeeltelijk. Poelaun Poendjoeng werd beschouwd als nog tot het eigenlijke rijk van Menangkabau te behooren; eerst benedenstrooms Poelau Poendjoeng ving de sRantau Batang Hari" aan. De radja's van Si Goentoer, Si Tioeng en Padang Lawas werden de Radju nan Tigo Selo of de Tiang Pandjang nan Tigo geheeter; zij droegen alle drie den titel »Bagindo" en waren van gelĳjken rang; hun gezamenlijk gebied verdeelde

men

in drie larassen

of districten nl. laras Batang Hari,

laras Piroeko en laras Siat, en vatte in elke Іагаз йе перегіёп

samen die nan dezelfde rivier gelegen waren. De laras Sint is voor het grootste deel in latere jaren onder hetgezag van Kota Basar gekomen. Het gezag van den Radja van Poelnu Poendjoeng was van lateren datum dan dat van de andere radja's: hij werd niettemin als van gelijken rang beschouwd, en was de Tjamin Taroes (== spiegel) van den Radja van Pagarrocjoeng, d. w. z. dwarskijker van dien vorst in de Batang Hari, en degene die den

Radja nan Tigo Selo bjj schending van de adat namens den vorst van Pagarroejoeng den rechten weg moest wijzen.

De vijfde radja in de Batang Hari was die van Loeboek Boelang, deze werd als van minderen rang beschouwd en de »Taradjoe Dalam” (taradjoe — ketting of tonw waaraan de weegschaal hangt) geheeten, omdat de amas maanh, na geind te zijn, te Loeboek Boelang placht gewogen te worden. Gebied van den radja van Poelau Poendjoeng. De radja van dit staatje draagt den erfelijken galar van

Soeltan Kimpalan; deze titel hoort men echter zelden en [ 235 ]211

de radja wordt bij den jongeren galar, Toeankoe Sati genoemd; zijn geslacht is afkomstig van Tandjoeng Baroelak (Tanah Datar) en nedergezet,

heeft zich betrekkelijk

lant in deze streken

De drie negeriën waaruit het gebied van Toeankoe Sati bestaat, nl. Poelau Poendioeng, Soengai Kamboet en Soengai Daréh 1) zijn van jongen datum en gesticht op grondgebied van Loeboek Boelang en Si Kabau, die veel oudere vestigingen zijn. Soengai Darèh, dat vroeger onder het gezag van 10 panghoeloe's stond, wordt thans bestunrd door de Datoek nan VH

en bestaat uit 2 gedeelten, het eigenlijke Soengai Darèh en Soengai Kilangan. Soengai Darèh is het oudste deel van de negeri, en ressorteerde vroeger onder het gezag van Datoek Gadang, den orang gadang van Si Kabau, van wien het ook zijn grondgebied gekregen heeft: Boven de panghoeloe's stond een vrouwelijke Tiang Pandjang” met den erfelijken galar Radjo Poeti, die haar waardigheid aan den orang gudang van Si Kabau ontleende, en wie een der panghoeloe's, Datoek Padoeko Soeanso, als sandi ter zijde stond. Het geslacht van genoemde Radjo Poeti splitste zieh in twee takken, waarvan de eene zich te Poelau Poedjoeng nederzette, welke negri later op den linkeroever

van de Batang Hari tegenover Soengai Darèh ontstaan was. Uit die tak ontsproten de radja's van Poelan Poendjoeng, die zieh later ook van het gezag van Soengai Daréh wisten meester

te maken,

deze

negeri

losmaakten van Si Kabau

doch er de Iindjo Poeti handhaafden. Men verkreeg aldus een sltoemah Gadang” in het eigenlijke

Poelau Poendjoeng, waaruit de radja voortkwam, en een sroemah Gadang” in Soengai Darèh, de familiewoning van de Radja Poeti. De eerstbedoelde Roemah Gadang stierf een paar malen uit, en werd telkens aangevuld uit de Roemah Gadang van Soengai Daréh. 11 Dit

is de gewestelijke

pau. 90 voor -Batang Slat".

uitspraak

van

ders,

evenals Batang 510 ор

Rin, [ 236 ] [ 237 ]213

Daréh gekomen, en heeft deze negeri weder het gezag van Toeankoe Sati erkend.

Tegenover Soengui Kilangan ligt op den linkeroever van de Batang Hari de negeri Soengai Kamboet, die oorspronkelijk door Û panghoeloe’s, thans door 8 panghoeloe's bestuurd wordt, de Datoek nan VIJL De negeri is ontstaan door verhuizing daarheen van hoofden en bevolking van Kota Momong, een thans verlaten negeri, die gelegen was aan de Batang Momong,

een linkerzijtak van de Batang Hari, die een korten afstand beneden de grens der Padangsche Bovenlanden

.

uitmondt,

Boengai Kamboet heeft vroeger een dochter (Radjo Gombay) en later een zoon (Bagindo Lemah) van een afstammeling van een Toeankoe van Soeroeaso, verwekt bij een vrouw uit de roemah van Datoek Basar, een der panghoeloe's, als radja erkend.

Onder het gezag van den radja van Poelan Poendjoeng gekomen, heeft de negeri eene dochter van den vorigen Toeankoe

Sati,

Hadja Endah geheeten, tot radja verheven, en

na den dood van die vrouw geruimen tijd later de jeugdige

dochter vaa deù tegenwoordigen radja, Poeti Boelian, verwekt bij een bloedverwante van Datoek Radjo Medan. Zekere Angkoe Radjo Poetih een zoon van een der vorige ruilja's, uit de kampoeng van genoemde Datoek Hadjo Medan, werd gedurende de ontstentenis van eene vrouwelijke radja, na den dood van Radja Endah tot regent verkozen, en

bekleedt thans nog die functie gedurende de minderjarigheid vau Poeti Boelian. | Deze Angkoe Radja Poetih is dezelfde persoon, die in het Reisverhaal

van

de Midden-Sumatra Expeditie in 1877 de

»radja van Soengai Kamboet” genoemd wordt. De negeri Poelnu Poendjoeng is, zooals boven reeds is vermeld, op grondgebied van Loeboek Hoelang gesticht evenals Soengai Kamboet; zij wordt bestuurd door de Datoek nan XII (thans 13 in getal), en bestaat voor verreweg

het grootste deel wit afstammelingen van lieden, afkomstig van Tandjoeng Baroelak en Padang Ganting (Padangsche Bovenlanden) en van Soengai Kamboet; eeu der soekoe's, [ 238 ]214

de Malajoe Laoet, beweert van Djohor (Schiereiland van Malaka) afkomstig te zijn. De sandi radja is Datoek Sati, die tot de Datoek nan XII behoort, en van dezelfde soekoe (Malajoe Darë) is als de radja. Tusschen hem als sandi en de panghoeloe's van

de soekoe

3 Laras staat

de indoek van deze laatste,

Datoek Radja Paunghoeloe, Poelnu Poendjoeng heeft een Vrijdagsche pekan, die na die van Si Kabau en Soengai Langkap de drukst bezochte is in deze streken. Met Soengai Kamboet vormt zij één huizeneomplex, zoodat een grens tusschen de beide negeriën niet aan te wijzen valt; ongeveer in het midden, tusschen beide in, staat de gemeenschappelijke mesdjid. De vlakke oevers van de Bu-

tang Mari rijzen terrasgewijze omhoog; op den linkeroever zijn 4 terrassen te onderscheiden, waarvan het laagste zich ongeveer 4 Meter, het hoogste zich 4 20 meter boven laag water verheft. Op deze terrassen liggen Soengui Daréh-Soengai Kilangan (rechteroever) en Poelau Poedjoeng-Soengai Kamboet

(linkeroever), door smalle diep gelegen sawahstrooken verdeeld in verschillende langgestrekte complexen van huizen, die alle te midden van groote omheinde erven gelegen zijn. In Poelau Poendjoeng loopen evenwijdig aan den oever twee + $ Meter breede wegen. Alles had tijdens mijn verblijf in Poelau Poendjoeng een vervallen aanzien, tengevolge van den onrustigen tijd dien deze negeriën doorstaan hebben. Gunstig

gelegen, als het ware de schakel vormende tus-

schen de Bovenlanden en de vlakte van de Batang Hari, en in het bezit van voldoende sawah's zallen deze negeriën onder geregeld bhestuur gebracht, stellig tot welvaart geraken.

Soengai

Daréh-Soengai

Kilangan telt 66 huizen en 1

mesdjid en G20 zielen; Soengat Kamboet, waartoe ook de gehuchten Kampong Pinang en Kapalo Sawah (of Poelau Sawah)

behooren,

32 huizen en 360 zielen: Poelan

djoeng 53 huizen en 000 zielen. Soengai Daréh ів door voetpaden

verbonden

Poen-

met Si [ 239 ]315

Goentoer en Si Kabau, voorts leiden paden van Poelau Poendjoeng naar Loeboek Boelang en Soerau en van Soengai . Kamboet lungs de Batang Hari stroomopwaarts naar Poelau

Pandjang (panghoeloekapalaschap Loeboek Oelang Aling) en over de uitloopers van het grensgebergte der Padungsehe Bovenlanden naar onze greusnegeri Tukoeng (laras Sidjoendjoeng). Het Inatste pad, dat +

15 paal lang is, is zeer bezwaar-

lijk, althans in den regentijd; door het drak vervoer daarlangs van karbauwen naar de Bovenlanden en van randeren naar de Batang Hari en Djambi is de begaanbaarheid er niet op vooruitgegann. | Eene verbetering van dat pul of de aanleg van een nieuwen weg met goed gekozen tracé van Takoeng naar Poelau Foendjoeng, zou ten zeerste aan het verkeer van de Bovenlanden met de Batang Hari ten goede komen. Behalve door dat pad

is Takoeng

met de Batang Hart verbonden door den

waterweg langs de Pungenn, die van Loeboek Boelang tot Takoeng op te varen Is met vaartuigen, welke LO pieol en meer

kunnen

laden. De vaart van Loeboek Boelang tot Takoeng

met een volgeladen prauw duurt + 18 uur. Van Takoeng de Pangean en daarop de Batang Hari nfzakkende, kan men bij gemiddelden waterstand in 12 à 13 uur Tandjoeng, de grensdoesoen

van

Djambi, bereiken.

Lochboek Boetang. Een

viertal kilometers stroomafwaarts van Poelnu Poen-

djoeng liggen op een smalle vlakte tusschen de Batang Hari en haar linkerzijrivier Pangean 2 kleine vestigingen: Rambahan

en Laeboek

Boelang, te zamen het staatje Loeboek

Boelang vormende. Eeuwen geleden lag daar waarschijnlijk een belangrijke Hindoevestiging, zoonls de danar aangetroffen

zware

aarden

wallen en een Hindoebeeld getuigen.

Daar de Pangean van kleine vaartuigen tot aan Soengai Lansè (laras Sidjoendjoeng) bevaarbaar is, en de communientie

in die

voornamelijk

tijden

van

de kusten

wel te water

met

de Bovenlanden

zal plaats gevonden hebben, [ 240 ]216

beheersehte Loeboek Boelang de toegangswegen Bovenlanden in dit gedeelte van Sumatra.

tot de

De vlakte waarop het lag, daalt steil af naar de Batang-

Hari en Pangean, zoodat zij niet moeielijk tegen vijanden moet te verdedigen geweest zijn. Loeboek

Hoelang

wordt

bestuurd

door

de Datoek nan

Toedjoeh, onder wie Datoek Maradjo Adil de hoogste in rang is; hij en Datoek Bandharo Radja zouden de afstammelingen van de stichters der negorij zijn, wier gebied zich

vroeger veel verder langs de Pangean en westwaarts langs

den linkeroever van de Batang-Hari uitstrekte, dan door de

tegenwoordige grenzen bepaald wordt. Vroeger stond boven de Datoek's een radja, die zijn gezag

nan

Pagarroejoeng

ontleende en den erfelijken galar Radja

Bidallah voerde. De bovengenoemde Datoek Maradjo Adil was zijn sandi. Het radjageslacht stierf een paar janr geleden uit, en sedert oefenen de radja's van Si Goentoer en Poelau Poendjoeng er een condominium uit. Stond Loeboek Boelang vroeger sterk onder den invloed van i31 Goentoer, in de lantste jaren schijnt die van Toean-

koe Sati overheerschend te zijn. Over de verhouding van den radja Toeankoe Radja Bidalldie ah,te Rambahan gezeteld was, tot de overige Batang-Hari radja's is boven reeds het een en ander medegedeeld. De vestiging Loeboek Boelang zelve zou in vroeger jaren ook de zetel van een radja van geringen rang met den titel Tan

Toeah

Radja

Lelo geweest

zijn; het geslacht

van

dezen is echter sedert tal van jaren uitgestorven. Onder Toeankoe Radja Bidallah ressorteerde vroeger ook de negeri Soerau; knevelarijj van den kant van den radja gaf der bevolking aanleiding hem de gehoorzaamheid op te zeggen, en zich onder den radja van Si Goentoer te stellen.

In Loeboek Boelang worden 5 huizen en een mesdjid nangetroifen, in Rambahan en in de Taratak T andjioeng Kasai ann de Pangean 11 huizen. | [ 241 ]217

Een voetpad gaat van Hambahan langs den rechteroever van de Pangean naar Soerau, en een ander van Loeboek Boelang naar Poelau Poendjoeng.

Gebied van den radja van Si Groentoer. Dit staatje heeft in de laatste 40 of 50 jaren de voornaamste rol gespeeld aan de Batang-Hari, dank zj het energieke karakter van den vorigen radja, Si Boedjang Lama. Deze haatte ons gezag, en heeft steeds alle aanraking daarmede vermeden. Daar zijn invloed onder de andere radja's, Poelan Poendjoeng niet uitgezonderd, overheerschend was, is de min of meer vijandige gezindheid, die aan de Batang Нагі tegen ons geheerscht heeft, het gevolg van zijne verhouding tot ons gezag. Na zijn dood + U jaar EN viel spoedig een kentering waar te nemen. Gedurende de minderjarigheid van zin kamanakan en opvolger, werd het bestuur gevoerd door een regent, den

Toeankoe Moedo, ook een kamanakan van Si Boedjang Lama,

die ons gezag niet vijandig gezind was en aanrakingen met ans gezocht heeft. Een paar jaar geleden werd hij vermoord, en sedert wordt het bestuur door den jeugdigen radja zelven

gevoerd, in naam- althans, want zijn moeder Toean Gadih en zijn vader Angkoe Koening hebben feitelijk het gezag in Si Goentoer in handen.

Deze zijn ons gezag ook niet vijandig gezind. Zekere Angkoe Katjik echter, een zoon van den overleden radja Si Boedjang Lama, en gehuwd geweest met een nicht van den tegenwoordigen radja, healt openlijk met de ons vijandig gezinden in Djambi, en heeft in Februari IL, deelgenomen nan een inval in ons gebied. De radja voert den erfelijken galar Bagindo Ratoe; zijn geslacht beschouwt zieh als het voornaamste onder de Radja nan Tigo Selo; is polygamie in het algemeen verboden voor ieder die niet tot den radjastand behoort, ook voor een radja, die met een spoetri" uit het geslacht van Si Goentoer gehuwd Ia, geldt het verbod

om een tweede vrouw te nemen. De [ 242 ]218

vijandschap, die jaren lang tusschen Toeankoe Sati van Poelau Poendjoeng en 5i Goentoer bestaan heeft, en nu nog zich uit in een min of meer gespannen verhouding en een wantrouwen over en weer, is als het ware ontstaan op het moment dat Toeankoe Sati, gehuwd zijnde met een poetri uit de этоетаћ

Gadang” van Si Goentoer, het plan vormde een tweede vrouw te nemen.

De vrouwen van de sroemah Gadang’ worden, alszij nog

kinderen zijn, met Toean Atji, als zij ouder zijn met Toean Gadih

aangesproken; de mannen

respectievelijk met Toean *

Boedjang en Tan Toeah. De zoons en dochters, door een radja verwekt bij een niet-adellijke vrouw, voeren het predicaat van

Angkoe en Antjoe; zij worden nog tot den radjastand gerekend hunne kinderen echter niet meer Ош tot regeerende radja verheven te kunnen worden, moet men een radja of anak radja tot vader hebben. De regeerende radja wordt met Toeankoe aangesproken. Het

bovenstaande geldt ook voor de radja's van Poelau Poendjoeng en Padang Lawas. Het gezag van den radja van Si Goentoer wordt erkend door de negeriën Si Goentoer, Teratak, Koto Toco, Soengai

Lange, Soermu, Timpèh, Tabè, Djao, Si Kabau, Tebing, Tinggi, Goenoeng Medan, Soengai Doeo, Si Malidoe en Poelan Mainan.

Van de familiehoofden in de negeri Si Goentoer is de hoogste in rang de »Hantai Galetong", welke woardigheip erfelijk bekleed wordt door Datoek Bagindo Maradio, een van de Datoek nan XII van de negri Si Goentoer en van dezelfde soekoe (Mandailing) als de roemah gadang. Hij is de tusschenperzoon tusschen den radja en den szandi

karadjaän' Datoek Gadang, die het hoofd, de +Oeloe sembah" is van de Datoek nan XII. De negeri Si Goentoer bestaat uit de volgende gedeelten: Poelau Batoeng, op een lang terras aan een verloopen arm

van de Batang Hari, en de Koto, op hoog terrein gelegen. In 't geheel telt de nagari 40 huizen en een masdjid. [ 243 ]219

In de onmiddellijke

nabijheid

van Si Goentoer ligt meer

benedenstrooms de negeri Taralak onder de Datoek nan IX,

waarvan Datoek Radjo Adil en Datoek Tan Basar de voornaamsten en als de sandi’s van den radja in deze negeri te beschouwen zijn. Zi bestaat uit Teratak Katjik (5 huizen), Teratak Gadang (14 huizen), die op hoog terrein; Ranah (8 huizen) en Palajangan (8 huizen) die op een lang terras op den rechteroever gelegen zijn; de lantste huizengroep grenst onmiddellijk aan de Koto Si Goentoer. Op den linker-

oever liggen Poelau (L huis), Рагоек Masam en Si Loeloek (16 huizen), een meer belangrijke sbandjar’ (gehucht) van Teratak onder een afzonderlijken stoeo bandjar” en waarin ook lieden van Si Goentoer en Koto Toeo gevestigd zijn. Teratak

en

Si Goentoer

zijn door

adatbanden nauw

аап

elkaar verbonden, hebben samen ook een mesdjid, Aan Teratak grenst de negeri Koto Toeo, die onder het gezag van de Datoek nan V staat, waarvan Datoek Moetahir en Datoek Lipati de hoogste in rang zijn: zij ligt tegenover Si Loeloek op hoog terrein, dat door een lnag terras van de rivier gescheiden is. Met de onbeduidende nederzettingen

Balai Djanggo en Moeara Labak telt zij 31 huizen. Benedenstrooms van het laag gelegen si Loeloek strekt zich een hooge vlakte uit, Padang Ratjo geheeten, waarop overblijfselen

uit den

Hindoetjd

aangetroffen worden, die

van het vroegere bestaan van een belangrijke Hindoevestiging getuigen. Op het oostelijk uiteinde van die vlakte ligt de negeri Soengai Langsat, die onder de Datoek nan IV staat,

waarvan nog slechts 2 over zijn en Datoek Bandharo de voornaamste in rang is. De koto is zeer vervallen en telt 12 huizen, De 4 negeriën 51 Goentoer, Taratuk, Koto Toeo en Soengai

Langsat, die van oudsher onder 't gezag van den radja van Si Goentoer gestaan hebben, schijnen in zielental sterk ach-

ternit gegaan te zijn; van de 30 panghoeloe's, die er oorspronkelijk het bestuur gevoerd hebben, zijn de geslachten van 1Û thans uitgestorven. [ 244 ]220

Soerau, Sinds jaren wordt het oppergezag van Toeankoe Bagindo Ratoe door de negeri Soerau, die vroeger onder Radja Bidallah van Loeboek Boelang ressorteerde, erkend.

Soerau wordt bestuurd door een Tiang Pandjang, Datoek Radio Malano, wiens sandi Datoek Hadjo Katjik is; beiden behooren

tot de Datoek

nan

X. waarvan

een tweetal thans

uitgestorven is, Het gebied van deze negeri grenst ten westen aan het Gouvernementsgebied ('Takoeng) en ten noorden aan de negeri Parit Rantang van de federatie der IX Kota. De kota ligt aan de samenvloeiing vau de Batang Pangean en haar linkerzijtak Batang Lolo en dus aan den waterweg tusschen onze grensnegri Takoeng en de Batang Hari-distrieten; tevens aan den landweg, die door het dal van de Lolo de Batang Hari met de Kwantan verbindt. Soerau beschouwt zich ook als de schakel tusschen Si Goentoer en de federatie der IX Kota (barindoek ka Si Goentoer, barbapak ka IX Koto). Zij telt met de kleine nederzettingen Si Boeboet 46 huizen en een masdjid. Timpéh, Tabé en Djao.

Deze drie negeriën behoorden vroeger tot de federatie der XIV Kota, die onder de Pajoeng nan 3 Kaki staan eu in drie groepen verdeeld waren: de V Kota di Moedik (Paroeh,

Soengai Batoeng, Tandjoeng Kaling, Air Amo en Maloro) onder Datoek Chatib Basar te Soengai Batoeng, de IV Kota di Tangah (Galagah, Kamang, Koenangan en Parit Rantang) onder Datoek Tan Basar të Kamang, en de V Kota di Ilir,

bestaande

uit Biloekar Dalam, Laboeng, Djao, Timpèh en

Tabé, onder Datoek Djoembang Molih te Tabé.

Liggen de beide eerste groepen nan de oostgrens van de onderafdeeling Kota VIL, de negerión van de derde groep liggen, met uitzondering van Djao, dat aan de Batang Djao in het stroomgebied van de Batang Pranap ligt (de belangrijke rechterzijrivier van de Indragiri), aan de Batang Timpéh, een linkerzjtak van de Batang Hari, die haar oorsprong neemt

in 't heuvelterrein, dat het dal van de Batang Lolo [ 245 ]221

ten Oosten begrenst, en iets beneden Padang Lawas in de Batang Hari uitmondt. Het tamelijk breede dal van de Timpéh is van de Batang Harivlakte gescheiden door een heuvelreeks, die in О, Ж, О, richting langs den linkeroever van genoemden stroom loopt, op sommige plaatsen tot aan den oever reikt, op andere door een smalle vlakte daarvan gescheiden is. In het westen, waar hij het dal van de Pangean bepaalt, nl. bij Soerau (Goenoeng Lalo) en bij Loeboek Hoelang (G. Soelasih), is de heuvelrug + 600 Meter hoog, naar het oosten toe wordt hij veel lager, om voorbij Si Tioeng te eindigen. Aan de zijde van de Batang Pranap vormt de Boekit Toedjoeh de waterscheiding. Van de 5 Koto di Ilir zijn Biloekar Dalam en Laboeng

sinds jaren verlaten. Het geslacht van den Pajoeng Datoek Djoembang Molih is uitgestorven; de adatband, die de overgebleve, in den loop der jaren sterk achternitgegane negeriën Timpèb, Tabé en Djao, met de beide andere groepen der federatie der XIV Kota vereenigden, is allengs losser geworden; ten slotte hebben die negeriën zich afgescheiden, en het gezag van den radja vaa Sì Goentoer erkend, Timpéh (+ 12 huizen) wordt bestuurd door de Datoek nan VII, Tabè (+ 10 huizen) door de Datoek nan VII en Djao (+ 8 huizen) door de Datoek nan VL Het dal van de Batang Timpèb is van de Batang Hari

te bereiken door de Timpèh op te varen (de Timpeh ie namelijk met vaartuigen, die 500 gantang kunnen laden, een groote afstand stroomopwaarts te bevaren) en langs de volgende voetpaden: 1, een pad van Si Tioeng over de Boekit Badoe naar Panjabraugan (een verlaten kampong aan de Timpéh) en vandaar naar labe (4 uur gaans); 2. een pad van 5i Loeloek en van Soengai Langsé over de Bt. Kajoe Manang naar Timpeh, en een ander over de Bt. Sabrang

Tabè (+ 6 uur gaans); 3. van Loeboek Boelang over de Bt. Gaboeih naar Timpéh ; 4. van Soerau over den noordelijken voet of Goenoeng Lalo naar Timpéh. [ 246 ]222

De beide laatste voetpaden

zijn bezwaarlijk en worden

zelden begaan. Timpèh, dat op den rechteroever ligt, is door een pad, dat de rivier stroomafwaarts volgt, met Tabè (op den linkeroever) verbonden (+ 2 uur gaans) en door een ander pad, dat over den Bt. Senanai en den Bt. Petai gant, met Air Boeloeh in het landschap Loeboek Ramo

(+ 8 uur gaans, terwijl van Tabè over de Bt. Toedjoeh een pad leidt naar Djao (4 uur gaans). Si Kabau.

Deze groote negeri staat onder het gezag van cen sorang gadang saorang sakoto" met den erfeljken galar Datoek Gadang. Deze was in vroeger jaren zelfstandig, doch heeft later het oppergezag van den radja van Si Goentoer erkend.

Het gebied van Datoek Gadang strekt zich langt de Oostgrens van het panghoeloe kapalaschap Loeboek Oelang Aling uit tot aan Boelangan, het voormalige gebied van den orang gadang Datoek Bandharo Radjo van Soengai Doeo (grens Soengai Begeman), terwijl de rechteroever van de Batang Hari vroeger de Noordprens vormde, Het geslacht van den orang gadang stierf 30 jaar geleden wit, en eenige jaren geleden werl een knaap uit de kampoeng van den sandi Datoek Mangkoeto door Toean Kota Basar eigenmachtig tot orang gadang verheven. De panghoelnes's zijn zes in getal.

Over de talrijke orang dagang, d. z. vreemdelingen van de Bovenlanden, stelde Toeankoe Kota Basar weder geheel eigenmachtig een panghoeloe dagang aan met den titel van Datoek Batang Hari, waartoe hij een zijner vrienden verkoos, een Bovenlander te Si Kabau gevestigd, die eerst als »rooverhoofd-

man" en later als handelaar een groot vermogen byeen heeft

De negeri, die op den linkeroever van de Batang Mimpi ligt, een zijtak van de Batang Piroeko, telt 49 voor het meerendeel groote huizen, De gehuchten Tandjoeng Si Lilo en Bandjar Lawèh bestaan, behalve uit talrijke buffelkralen, uit respectievelijk 4 en 3 huizen. [ 247 ]223 De bevolking is welvarend en bezit een veestapel, die behalve tal van runderen 1500 karbonwen telt. Zij is de eenige plaats in de Batang Hari-districten, waar de pottebakkerskunst beoefend wordt; de producten van die industrie verspreiden zich over de geheele streek, De Maandagsche pekan die er gehouden wordt, is met die van Soengai Langko de drukst bezochte; zij is een oude »pekan adat”; in elke prang adat tusschen den Radja van 3 Selo was het op Maandag wapenstilstand, en verkeerden de strijders van beide partijen vreedzaam met elkaar op de pekan te Si Kabau. Si Kabau is door voetpaden verbonden met Soengai Daréh,

Goenoeng Medan en Tabing Tinggi en over Tandjoeng Si Lilo met 5i Goentaer, Taratak en Koto Toeo; deze voetpaden loopen

over vlakten met kort gras of ilalang of struikgewas begroeid, die hier en daar door smalle en kronkelende drassige ot moerassige terreininzinkingen doorsneden worden. Dat karakter

behoudt de geheele vlakte tusschen den rechteroever van de Batang Hari en het bewoude heuvelland aan de grens der Bovenlanden ook meer zuidwaarts. Tabing Tinggi.

Deze negeri is gelegen op een smalle langgestrekte hooge terreinstrook, tusschen sawah's in het Oosten en de Batang Piroeko in het Westen. Zi bestaat uit 2 deelen, waarvan het benedenstrooms gelegene (ganting di ilir) vroeger ressorteerde

onder den orang gadang van Goenoeng Medan en bestuurd wordt door 5 paughoeloe's onder de sindoek" Datoek Toemanggoeng,

en

het bovenstrooms

gelegene

(ganting di

moedik) van oudsher ressorteerde onder Datoek Gadang van Si Kabau en bestuurd wordt door & panghoeloe’s, die boven zich in rang hebben Datoek Orang Kaja Hitam, die als een

sorang gadang” van Datoek Gadang moet beschouwd worden. Deze Datoek Orang Kaja Hitam was » Datoek Manang Kabau”, eene erfelijke waardigheid die hem aan het hoofd stelde van de in de negeri aanwezige Bovenlandsche vreemdelingen. Ganting di ilir is later tegelijk met Goenoeng Medan onder Tijdschr. Ind. T. L. en Vk, deel L. afl. 3.

o [ 248 ]het oppergezag van den radja van Si Goentoer gekomen en door dezen onder het gezag van den orang galang van Si Kabau gesteld. Ganting di ilir telt 35 en Ganting di moedik 20 huizen. Tabing Tinggi is door een voetpad verbonden met Si Tioeng en ligt op korlen afstand van bet pad, dat van Si

Kabau naar Goenoeng Medan leidt.

Goenoeng Medan.

Deze negeri ligt op den linkeroever van de Batang Piroeko en is door deze rivier gescheiden van den Noordelijken voet van den

geheel geisoleerd uit de vlakte oprgzenden, 350 Meter

hoogen

en

grootendeels

met

bosch

begroeiden

Goenoeng

Medan. Op korten afstand beneden de koto vereenigt zich de Batang Mimpi met de Batang Piroeko. Aan den overkant

van de Piroeko ligt de bandjar Boengo Tandjoeng. De negeri staat onder het gezag van den Datoek nan IX, een waarvan de orang gadang Datoek Basar is. Van de 9 panghoeloe geslachten zijn er 2 uitgestorven. De bevolking moet

in vroeger jaren veel talrijker geweest zijn, doch is

door epidemieën (pokken en cholera) evenals in andere negeriën in deze streken sterk verminderd. De Koto telt 37 en Boengo Tandjoeng 10 huizen. Goenoeng Medan stond vroeger onder het oppergezag van den radja van Si Tioeng, doch scheidde zich 50 jaren geleden van dezen af, en stelde zich onder den radja van Si Goentoer, tegelijk met het onder Datoek Basar ressorteerende deel

van Tabing Tinggi. De

plaats

heeft cen tamelijk welvarend aanzien; huizen

en erven zijn vrij goed onderhouden; fraai gelegen en in het centrum

van de Batang Hari vlakte, is deze negeri misschien

niet ongeschikt om bij eventueele annexatie tot zetel van een bestuursambtenaar te dienen. Een weinig begaan voetpad leidt naar Si Tioeng; een ander pad gaat langs Boengo Tandjoeng over Soengai Doeo naar Kota Padang, terwijl een zijpad over Titihan Тагёћ,

ч [ 249 ]225

dat door onveiligheid iu den laatsten tjd zelden meer begaan wordt, een meer directe verbinding met Kota Padang vormt. Soengai Doeo. Deze kleine negeri, num met de negeri Poelai, met welke het door adatbanden nauw verbonden is, in vroegere jaren een eigenaardige positie in. Evenals Poelau dateert zij van betrekkelijk jongen datum

en is zij gesticht op grondgebied van 8i Tioeng. Zij heeft een orang gadang met den galar Datoek Radjo Katjik Basar, een van den Datoek nan IV der negeri en

was >һеһеһ” (bibas) d. w. z. zelfstandig. Zij stond onder het gezag van de gezamenlijke Radja nan 3 Selo (baradjo ka Kadjo nan 3 Selo), onder wier bescherming zij stond, om welke reden zij hun »langsé" larangan genoemd werd. Een jaar of vijftig geleden vond zij het veiliger die zelfstandige positie

prijs te geven en Toeankoe

Bagindo Hatoe van Si

Goentoer tot radja te erkennen, Met Goenoeng Medan en

Tabing Tinggi werd zij sedert onder het nominale gezag van den orang gadang De negeri heeft een teroever van de Batang echter door den Radja borgd over een strook

van Si Kabau geplaatst. | zeer klein grondgebied aan den rechPiroeko; aan den orang gadang was van 3 Selo het vrije verkeer gewaargrond van 3 vadem breedte, dat van

Soengai Doeo naar Poelan Kasai aan de Batang Hari over het gebied van Si Tioeng voerde. De Kota ligt aan de rivier en telt 40 voor het meerendeel kleine huizen.

Si Tineng. Over dit staatje regeerde een radja met den erfelijken galar Bagindo Radjo Hitam, wiens geslacht ongeveer 24 jnar geleden uitstierf, De laatste radja droeg den titel Jang di Pertoean, omdat

zijn vader ook een Jang di Pertoean was, verwekt door een anak

radja wan

Paugarroejoeng

bi een

Poeti van Padang

Lawas. Daat hij de eenige radja van Si Tioeng was, die op dien hoogndellijken titel nanspraak kon maken, wordt hij [ 250 ]226

dikwijls aangeduid met den naan Jang di Pertoean Toenggal. Met hem stierf de roemah gadang van Si Tioeng uit. Na

zijn dood kreeg krachtens zijn waardigheid de sandi karndjaän, Datoek Hadjo Toemanggoeng, het hoogste gezag in handen. Min of meer echter wordt Toean Gadik, de moeder van den tegenwoordigen radja van Si Goentoer, die een doch-

ter is van Jang di Pertoean Toenggal, al& radja erkend; Datoek Radjo Toemanggoeng roept althans in belangrijke zaken haar beslissing in, zij het ook slechts voor den vorm. Een onderhoorigheid van Si Goentoer kan Si Tioeng niet genoemd worden, al was er tijdens het leven van den vorigen radja van Si Goentoer diens invloed overheerschend. De 4 panghoeloe's, wier »poetjoek'" of hoofd Datoek Radjo Toemanggoeng is, worden de »orang nan 4 Tali" geheeten. De Kota ligt op den 15 Meter hoogen rechteroever van de Batang Hari en bestant uit 2 deelen: Si Tioeng en Koto Agoeng, dicht bij elkaar gelegen; het gehucht Ranah Manggis ligt op een laag oeverterras bovenstrooms en in de

onmiddellijke nabijheid van Si Tioeng, terwijl op den linker-

oever tegenover de Koto nog de bandjars Taratak, Poelau Tangkeroei en Ranah Kamang gelegen zijn. De volkrijke

negeri heeft een welvarend aanzien, het aantal huizen zon volgens de hoofden + 60 bedragen, deze opgave is echter onvertrouwbaar. Door paden is Si Tioeng verbonden met Koto Toeo, TaЫп

Tinggi,

Goenoeng

Medan

en Poelai, terwijl aan den

overkant het pad afgaat naar Tabè. Poelai. Deze kleine negeri is, ofschoon onder den invloed staande

van isi Tioeng, op wier grondgebied zij gesticht is, volgens

de adat zelfstandig. Evenals

aan Soengai Doeo was haar

deze positie gewaarborgd door den Radja van 3 Selo, wier sajam

tjinantih" zij heette.

Volgens de overlevering werden in vroegere jaren wijzigingen

van de adat en de oendang van de Batang Hari-di stricten [ 251 ]ат

in Kota Poelan in een vasten vorm gegoten of geredigeerd (adat di padoe, oendang 2 di karang); eerst daarna verkregen zij kracht van wet. Het hoogste gezag is er in handen van Datoek Radjo Sireko, die spoetjoe boele" is waarmee men

aanduidt, dat hij aan niemand ondergeschikt is; zijn geslacht

is verwant aan dat van Datoek Radjo Katjik Basar van Soengai Doeo, Datoek Soemano, een van Datoek nan IV, die de negeri besturen, is ziju orang gadang. De Koto ligt op den rechteroever van de Batang Hari en telt 13 huizen.

Behalve met Si Tioeng is Poelau door een pad verbonden

met Soengai Doeo.

Gebied

van den radja van Padang Lawas,

Hiertoe behooren behalve de negeri Padang Lawas, de negeriën lboel, Soengai Basar, Koto Baringin, Tioemang, Si Pangkoer, Soengai Langko, Tarantang, Si Alang Gaoeng en Kota Padang. Het radjageslacht van Padang Lawas was in twee takken gesplitst: de sroemah gadang" en de »roemah batingko", uit de eerste kwamen de radja's van Padang Lawas voort, die den gular voerden Bagindo Tan Mohamad, uit de tweede werd door de vorsten van Indragiri de radja van de IV Koto, een onderhoorigheid van Indragiri en daarom vaak

aangeduid met Poetjoek Rantan Indragiri, verkozen met den titel van Bagindo Tan Madjolelo. De roemah batingko stierf een paar tientallen jaren geleden

uit, en sedert had de radja van Padang Lawas ook in de TV Kota

min

of meer het gezag in handen. Ongeveer 4 jaar

geleden echter werd een kamannkan van Bagindo Tan Mohammad, dus een spruit van de roemah gadang, Tan Toenh Pingai geheeten, te Pranap door den vorst van Indragiri tot Bagindo Tan Madjolelo verheven.

Niet lang daarna overleed de radja van Padang Lawasen toen was Tan Toeah Pingai eigenlijk de aangewezen opvolger: door zijn verheffing tot Bagindo Tan Madjolelo was bij echter een vazal yan Indragiri, en kon hij niet als radja van Padang [ 252 ]228 Lawas optreden. Een kamanakan van hem werd daarop tot Bagindo Tan Mohammad verkozen. Daar deze nog een kind is, worde het gezag in zijn naam gevoerd door zijn mamak Bagindo Tan Madjolelo. De meeste invloed oefent echter zijn vader uit, de sandi karadjaün Datoek

Maradjo Lelo. De radjafamilie wordt zeer gefortuneerd genoemd. Negeri Padang Lawas. Deze wordt bestuurd door den Datoek nan IV waarvan de voornaamste in rang, de »oeloe sambah"", de zoo juist genoemde

sandi karadjain Datoek Maradjo Lelo is. De Koto ligt in een bocht van de Batang Hari op den

hoogen steilen linkeroever. Het aantal huizen is globaal geschat 20; zij zijn voor het meerendeel klein, evenals in de meer benedenstrooms gelegen negeriën. De Kota is het uitgangspunt van den belangrijken handelsweg van de Batang Hari over Iboel naar Pangkalan, (van waar men met vaartuigen de Batang pranap afzakkende, Pranap aan de Indragiri rivier bereiken kan), een weg, die blijkbaar reeds eeuwen oud is, getuige een hindoebeeld dat op den rechteroever van de Batang Timpèh ligt, dicht bij

de plaats waar het pad die rivier kruist. De afstand Padang Lawas-Pangkalun is + 12 unr gaans. In vroegere jaren moet ook een handelsweg (djalan dagang) van Batoe Baroe, een plaats aan de Batang Timpéh, recht door naar Tandjoeng, de grensdoesoen van Djambi, geloopen hebben. Een

pad gaat voorts naar het tot Padang Lawas behoo-

rende gehucht Ranah Batoe Idjar en de Batang Hari kruisende over

Batoe

Idjar,

naar Soengai

Koto

Baringin, Tioemang, Si Pangkoer

Langko. In Westelijke

richting gaan geen

paden van Padang Lawas uit. Iboel, Soengai Basar en Si Asam.

De wordt,

negeri

Iboel,

ligt op

den

die door den Datoek nan IV bestuurd rechteroever

van de Batang Tioe, die [ 253 ]229

met de Batang Pantai samen de Batang Prannp (rechterzgtak van de Indragiri) vormen.

Zij bestaat uit twee deelen, waar-

van het eene, bovenstrooms gelegene ‘ganting di moedik) uit de »kampoeng's" van drie der panghoeloe's, het benedenstrooms gelegen gedeelte (ganting di ilir) uit de skampoeng”

van den 4den panghoeloe bestaat. De luntste, wiens galar Datoek Madjo Indo is, doch die meestal Datoek Iboel geheeten wordt, ressorteert tot de IV Koto (Iboel, Pangkalan, Moeara Patai en Setiang), die onder het gezag ғап Bagindo Madjolelo staan; de drie andere panghoeloe's erkennen Bagindo Tan Mohammad Soengai

van Padang Lawas tot radja, evenals de negeri

Basar,

die meer

bovenstrooms

van Iboel aan de

Batang Tioe gelegen is, en mede door4 datoek's bestuurd wordt. Onder Iboel ressorteert nog het gehucht Kandang Tinggi

dat uit 5 huizen bestaat en gelegen is пап den boven genoemden weg van Padang Lawas naar Iboel (8 uur gaans). De negeri Si Asam, die onder 4 dntoek's stnat, ligt aan het voetpad dat van Iboel naar Djao voert. Zij telt thans niet meer dan 4 huizen, doch moet vroeger veel bevolkter zijn

geweest; op haar grondgebied werden vroeger vele goudmijnen aangetroffen, en ook nu nog zetten er zich vaak lieden uit het Gouvernementsgebied tijdelijk neer om goud te graven (manggarai ашећ). Bijzonder loonend schijnt echter dat graven niet te zijn.

Batoe

Idjar.

Deze negeri ligt op den hoogen steilen rechteroever van de de Batang Hari, tegenover het tot Padang Lawas behoorer gehucht Hanah Batoe Idjar. De negeri wordt bestunrd door een radja, die de suprematie van Bagindo Tan Mohammad erkent, op wiens grondgebied de negeri gesticht is. Кеп erfelijke galur heeft de radja niet; hij voert het predicaat van Tan Toenh; de tegenwoordige radja heet Tan Toeah Radja Batoeah, wordt evenwel

meestal Angkoe Soengoet genoemd. De maunen uit zijn geslacht worden aangesproken met Bagindo, de vrouwen met [ 254 ]240

Si Gadih als zij nog jong, en met Atji als zij volwassen zijn. Van de familiehoofden, oorspronkelijk + in getal, zijn twee

uitgestorven; van de 2 overgeblevenen is Datoek Radjo Mangkoeto de sandi van den radja. De Koto zon miet meer dan 10 huizen tellen, waarvan 4 tot de kampoeng van Tan Toeah behooren, zoodat een groot deel van de bevolking uit Bagindo's

en Ate bestaat, een omstandigheid, waarmede nogal de spot gedreven wordt. Met den Tan Toeah van Batoe Idjar, dezen >radja salingkoeng parit sambau tabe” d. w. z, wiens gezag zich miet verder uitstrekt dan tot aan de omwalling van zijn Kota, geven de andere radja's van de Batang Hari, behalve die van Padang Lawas, zich dan ook niet nf. Bij feesten wordt hj niet uitgenoodigd, en in het algemeen neemt de geheele negeri Batoe Idjar een min of meer geisoleerde positie in: de bevolking komt betrekkelijk weinig met die van de andere negriën in aanraking. In de laatste jaren houden er zich vele uitgeweken Djambiërs op; op den rechteroever van de Batang Hari, ongeveer

tegenover de monding van de Timpèh, ia een groote nederzetting van Djambiërs ontstaan. |

oto Baringin, Tioemang, 5i Pangkoer en Soengai Langko, Deze 4 negerién behooren tot het ressort van den orang

gadang Datoek Bandharo kan te Tioemang. De 4 koto's liggen alle op den rechteroever van de Batang Hari; van de betrekkelijk lang gelegen niet geheel bandjirvrije kota Soengai Langko ligt een gedeelte op den linkeroever, die daar ook niet hooger dan + 4A M boven laag water is, Kota Baringin, Tioemang en Si Pangkoer hebben elk een bandjar of taratak op den linkeroever; die van 8i Pangkoer draagt

den

naam

van

van Soengai Langko.

Poelau Djelamoe en ligt op gebied

Koto Baringin wordt door-3 datoek's bestuurd; de koto op den hoogen, steilen oever gelegen, telt 19 huizen en een

masdjid; de teratak 4 huizen. Van den Datoek nan IV van [ 255 ]

231

Tioemang ziju nog slechts 2 overgebleven: de Koto Tioemang heeft 12 huizen en 1 mesdjid; haar teratak 5 huizen

Si Pangkoer wordt bestuurd door 5 en Soengai Langko door 7 datoek's. De Koto Si Pangkoer heeft 34 huizen en een masdjid, Poelau Djelamoe 8 huizen; het gedeelte van Soengai Langko op dea rechteroever telt 13 huizen en 1 masdjid, dat op den linkeroever 11 huizen.

Tusschen Soengai Langko en Si Pangkoer en benedenstrooms van Soengai Langko op den linkeroever wordenvele ladangs van uitgeweken Djambirs aangetroifen; ook in de koto's en terataks hier boven genoemd, houden zich vele Djambiërs op. Toch zijn de hoofden en bevolking dier negeriën ons gezag over het algemeen niet vijandig gezind; dat zij zich niet tegen die invasie van ons vijandige Djam biërs keeren, welke hen te eeniger tijd in conflict met ons moet brengen, spruit voort uit een soort van onverschilligheid, maar vooral uit vrees voor weerwraak.

De negeri Soengai Langko grenst op den linkeroever aan de Djambische doesoen Tandjoeng; de grens loopt langs de Batang Lagen, een zijriviertje van de Batang-Hari, tot omstreeks ter hoogte van de ladang Goentoer Aroe, en van daar recht door, de Batang Moengo snijdende, naar Kajoe Ваsibaq.

Aan de Soengai Langko'sche zijde van de grens zijn door de bevolking van Tandjoeng vele ladang's aangelegd.

In Kota Baringin wordt zeer veel werk gemaakt van de tabakseultuur; het product wordt op de pekan te Soengni Langko verhandeld, en vindt aftrek tot te Taloek Kajoe Poetih. Soengai Langko is bijzonder rijk aan anaupalmen en velen, ook uit Ampaloe (Sintstreek) houden er zich bezig met de bereiding van anansuiker en stroop.

De Donderdagsche pekan van Soengai Langko is op hoog terrein gelegen op 10 minuten gaans van de Koto: zij is een oude pekan adat, die zeer druk bezocht wordt ook door heden nit de Djambische grensdoesoens.

Van Boengai Langko gaan in alle richtingen voetpaden [ 256 ]292

ui, die de pekan verbinden met Si Pangkoer, Si Alang Gaoeng, Kota Baroe, Padang Taro, Ampaloe en Si Malidoe.

Kota Padang, Si Alang Gaoeng en Tarantang. Deze gadang Kota de Koto strooms

drie negeriën vormen het ressort van den orang Datoek Lipati Madjolelo te Kota Padang. Padang wordt bestuurd door den Datoek пап УЦ; ligt op den rechteroever van de Piroeko iets bovenvan de monding van de Soengai Kota Bolai en telt

30 huizen

en een

masdjid; in de onmiddellijke nabijheid

bovenstrooms ligt de bandjar Pinang Gadang met 8 huizen;

op den linkeroever Doesoen

Baroe

liggen dicht

bij elkaar de gehuchten

met 17, Taratak Koto (tegenover de Кобо)

met 8 en Taratak di Ilir met 11 huizen en 2 soerau's van

Toeankoe Koto Padang, een goeroe van de tarikat Satarijah die een grooten naam heeft in de Batang Hari Districten, en zelfs vele Bovenlanders onder zijntalrijke leerlingen heeft. Een gehucht Tandjoeng Si Lilo ligt nabij het voetpad

naar Soengai Doeo, Op korten afstand van Doesoen Baroe wordt op de vlakte

ander

een

groep

boomen

een

kleine Woensdagsche

pekan

gehouden. Si Alang Ünoeng of (Selang Gaoeng) wordt bestuurd door

den Datoek nan Ll; de koto ligt op den linkeroever van de Piroeko en bestant uit 30 buizen, de teratak Padang Anau uit 4 huizen.

Op korten afstand benedenstrooms van Si Alang Gaoeng is Tarantang gelegen, dat door dei; Datoek nan VI bestuurd wordt. Van de 22 huizen der koto liggen er 18 op den linkeroever. en de rest op den rechteroever. In de nabijheid liggen de bandjars Teratak met 11 huizen. Soengai Mananti met 5 en Panaleh met 10 huizen, alle drie op den rechteroever, terwijl

Bintoeloe met 1 huis op den linkeroever ligt. Een pad loopt van Kota Baroe (Sinistreek) op den rechteroever van de Piroeko naar Tarantang eu Si Alang Gaoeng ;

ten ander pad gaat van Sebrang Piroeko (Koto Baroe) recht[ 257 ]238

streeks naar Si Alang (таоепе, van waar ook paden gaan naar Soengat Langko en naar Kota Padang.

Kota Padang is met Ampang Koerandji en Bondjau, aan de Batang Sint, verbonden door voetpaden, die echter weinig begaan worden. Si Malidoe,

Deze negeri op den rechteroever

gelegen,

van de Batang Hari

tegenover Tandjoeng, moet in vroeger jaren aan-

merkelijk grooter zijn geweest dan thans. Van de 8 panghoeloes die het bestuurden zijn er alechts d overgebleven; de geslachten van de 4 anderen zijn uitgestorven. Boven die panghoeloes staat een orang gadang met den erfelijken galar Datoek Toemanggoeng Pajoeng Poetih. De adat noemt dit hoofd de > Тај taroentoen Menang-

kabau"

(tali taroentoen is het touw, waarmee een werpnet

opgehaald wordt). De negeri zou volgens de overlevering gesticht zijn door

de ninik van

den panghoeloe Datoek

Bandharo Satia di

Hadjo, tot wiens kampoeng de orang gadang behoort; hij vestigde zich eerst op den linkeroever ter plaatse waar thans de doesoen Tandjoeng verrijst, op terrein dat nog tot de Alam Menangkabau behoorde, immers strekte volgens de overlevering dit rijk zich aan de oevers van de Batang Hari

uit tot even voorbij de monding van de Batang Siat, namelijk tot aan de =Sialang balanta basi’ op den rechteroever van de Batang Siat en de sDanau Balantoe" en de »Doerian di takoe

HRadjo"

op den linkeroever benedenstrooms

Bandoeng.

Matjang

|

Later kwamen zich ook de voorouders van de pati Moedo, die gevestigd waren te Doesoen Tabat aan de Batang Moengoh, op dezelfde plaats nederzetten, en verhuisde de ninik van

Datoek Bandharo Satia di Кајо naar den rechteroever, waar hij op de Padang Selang Gandi de negeri Si Malidoe stichtte, Aan de overzijde ontstond de Djambische

Tandjoeng,

waar

zich evenwel

ook

doesoen

Menangknbauers ves[ 258 ]204

tigden, die door hun eigen familiehoofden bestaurd werden,

de orang nan IV van Tandjoeng. Deze stonden naast de zes Djambisehe depati's en bleven den radja van Pagarroejoeng als hun

oppervorst

erkennen, terwijl zij de orang gadang

van Si Malidoe als hun indoek beschouwden. Zij verrichten dan ook geen heerendiensten (gawe radjo) ten behoeve van

de Djambische grooten, doch hielpen de Djambische depati's met

beras

noer",

als deze de rivier

afzakten

om hun

heerendienstplicht te vervullen. Si Malidoe ressorteerde vroeger onder den radja van Padang

Lawas; ееп jaar of dertig geleden vexaties

van

maakte

zij zich, de

dien radja moede, van Padang Lawas los en

stelde zich onder het gezag van den radja van Si Goentoer. De linkeroever van de Batang Hari bovenstrooms van de Moeara Siat tot voorbij Si Malidoe werd langzamerhand door Djambiërs geoccupeerd, en ook sommige stukken op den rech-

teroever gingen in hun bezit over, u. 1. 1. het terrein waarop Teloek Lantjang ligt en dat Si Malidoe door verpanding is kwijt geraakt, 2, een deel van de renah Selung Gandi, dat door den vorigen orang gadang aan Depati Moedo van Tandjoeng is geschonken, het groote schiereiland Oedjoeng Tandjoeng is nog lang in het bezit van Si Malidoe gebleven; door verkoop en verpanding is het echter van lieverlede ook in het bezit van lieden van den linkeroever overgegaan.

Van de eilanden in

de Batang Hari benedenstroonms van Tandjoeng, behoort alleen Poelau Karam-karaman (of Poelau Katjik) tot Simalidoe; de anderen zijn Djambisch gebied.

De Batang Hari vormt dus beneden Moeara Lagen het

grenspunt tusschenSoengai Langko en Tandjoeng (zie boven) tot aan de monding der Batang Biat de grens tusschen Djambisch en Menangkabaasch gebied, met dien verstande,

dat van den rechteroever tot Tandjong behooren: het terrein waarop Teloek Kantjang ligt en dat aan de landzijde begrensd

wordt

door

een

bestaande

narden

wal

nan

den oever,

bovenstrooms van Taloek Lantjang, en een daarnan nansluitend moeras, dat in Tnloek Boengoer, benedenstrooms [ 259 ]255

van Taloek Lantjang in de Batang Hari uitmondt; het stuk terrein

dat door het Tandjoengsche gehucht Renah Selang

Gandi ingenomen wordt en een gedeelte van de renah (lang oeverterras)

tegenover

Poelau

Pandan,

dat tot de doesoen

Koeamang behoort. De negeri 91 Malidoe bestant nit de koto, die ten Zuiden van Renah Selang Gandi op hoog terrein gelegen is en niet meer dan ® huizen telt, en de gehuchten Padang Kapoek met

4, Bandjar

Tangah

met 4, Pangkal

Boeni

met 1, en

Henah Ketapang met 6 huizen, die alle nan den oever vun de

Batang Hari gelegen zijn, met uitzondering van Bandja Tangah, dat meer landwaarts ligt nan den weg van Si Malidoe

naar

Henah

Het zielental karbouwen.

Limau

Soendai

aan de Batang Sint.

is groot 123, de veestapel bestaat uit 30 Poelau Manan.

Evenals Si Malidoe is ook Poelau Mainan een grensnegri van het oude rijk van Menangkabau. Haar grondgebied ligt aan

den

benedenloop

van

de Batang

Siat en grenst ten

Zuiden aan de Djambische doesoen Koeamang. De grens zou volgens de hoofden van Poelau Mainan loopen van de monding der Siat over Tabé Goemam, Goentoeng Birah, Patai Basilang naar Bakal Tjindai Aloes, de waterscheiding tussehen Batang Sint en Batang Djoedjochan, zoodat beide oevers van de Sint tot aun de monding aan Poelau Mainan zouden

behooren.

Volgens een andere opgave echter zou de grens

loopen langs de Soengai Ambatjang (een spruitje dat even bovenstrooms de Moeara Siat in de Batang Hari uitmondt en waar het gebied van Koenmang aan dat van Si Malidoe

zou grenzen) van haar monding tot aan de Soengai Malintang (een rechterzijtak

van de Soengai Ambatjang) en dan naar

Parit Lansano (op den weg van Doerian Dangkal naar het gehucht Moeara Sint) en Pajo Lilit (een moeras dicht bij den linkeroever van den Sint), vervolgens te Napal Manjorong.

de Batang Siat kruisen, en over Rawang Seleman en Kajoe [ 260 ]236

Basiba. naar de Bakal Tjindai Aloes gaan. Volgens deze grensbepaling zou dus de monding van de Siat geheel op Koeamangsch grondgebied liggen evenals de beide huizengroepen op den linkeroever der Sinat nabij de monding, die Moeara Siat genoemd worden, en waarvan de meest benedenstrooms gelegene bewoond wordt door lieden van Ampaloe, die zich dear

en

Dangkal

te Doerian

onder

een Manti

nedergezet hebben, en nog steeds onderhoorig zijn aan de hoofden van Ampaloe, terwijl de andere groep bewoond wordt door afstammelingen van lieden van Si Goentoer, die zich

daar gevestigd

hebben

onder

een

eigen

hoofd,

Datoek Sigur Rudja geheeten, Welke van de beide grensopgaven de juiste is, zal door nader onderzoek uitgewezen moeten warden. De

negeri

gebied van

Poelau

Mainan

behoort van oudsher

tot het

Si Goentoer en staat onder een orang gadang

met den galar Datoek Machoedoem en 5 datoek's, waarvan een de boven reeds genoemde Datoek Segar Radja, wiens stammoeder van Si Goentoer atkomstig is, zich er veel later dan de niniks van de d anderen gevestigd heeft, en zijn waardigheid ontleent aan den radja van Si Goentoer. De orang gadang Datoek Machoedoem fungeert volgens de adat als de sbaramban bas" (d. i. ijzeren slagboom) van de Sint, om invallen van Djambiërs op Menangkabausch gebied te weren.

De negeri bestaat uit de Kota Poelau Mainan, gelegen op den linkeroever der Siat met 11 huizen en 1 masdjid, en de gehuehten renah Limau Soendai met 19, Moeara Sint

(n. L het gedeelte onder Datoek Segar Radja) met 5 huizen, die op den linkeroever gelegen zijn; Aoer Balari met 4 huizen, dat op den rechteroever gelegen, is, en Karambil Sabatang met 3 huizen, dat meer binnenwaarts ligt aan

het voetpad, hetwelk van Aoer Balari naar Loeboek Tenam (aan de Batang Djoedjoehan) leidt.

De bevolking telt in het geheel + 190 zielen, de veestapel + 50 karbouwen. Onder de bevolking is dan niet gerekend, [ 261 ]204

die van het onder Ampaloe ressorteerende deel van Moeara Siat (G huizen) еп van Doerian Dangkal (5 huizen). Paden

leiden

van

Aoer

Balari naar Loeboek

Tenam

en

over Padang Tangah, Loeboek en Padang Manjampir naar Ampaloe; van Moeara Sint langs de Batang Hari naar Si Malidoe, en over Ranah Limau Soendai, Poelau Mainan naar Loeboek; van Ranah Limau Soendmi naar 5imalidoe.

eebe van Baginde Medjaleto.

Zooals boven is medegedeeld behoort dit gebied tot de rantau van het rijk van Indragiri, en wel het uiteinde van die rantau (poetjoe rantau Indragirij, en bestaat het uit de 4 Kota's: lIhoel (n. l. het gedeelte Ganting di Ilir van deze negeri), Pangkalan, Moeara Petai en Setiang.

Dit gebied strekt zieh uit »dari Iboel tjondong kabaroeh singgan Tandjoeng Rangga moedik" d. i.van Iboel stroomnfwaarts tot Tandjoeng Rangga. Van lboel ressorteert slechts een der 4 Datoek's onder Bagindo Madjolelo: Pangkalan en Moeara Petai worden elk door 4 datoek's en Setiang door 1 datoek bestuurd. Pangkalan ligt evenals Iboel op den rechteroever van de Batang Tioe en is het eindpunt van den landweg van Padang Lawas; zij ie een handelsplaats met tamelijk veel vertier, waar in de laatste jaren zelfs lieden van Tebo zont komen

opkoopen; vandaar begint de prauwvaart eerst langs de Batang Tioe en daarna langs de door de samenvloeiing van Batang Tioe en Batang Petai gevormde Batang Pranap naar Pranap nan de Indragiri rivier. Aan

de samenvloeiing van Batang Tioe en Batang Petai

ligt Moearo Petai (+ 20 huizen) op beide oevers aan de Batang Tioe, terwijl Sètiang op beide oevers van de Batang Pranap ligt. De laatste is een kalm stroomende, sterk

kronkelende rivier met veel zandbanken eu eilanden. De vaart stroomaf van Pangkalan tot Pranap zou anderhalve dag duren, stroomop 4 à 5 dagen. ,Prauwen, die 2 kojangs kunnen laden, kunnen in den [ 262 ]238

regentijd tot Pangkalan opvaren, bij laag water tot Moeara Loeboek Ramo. Dit landschap valt evenals de IV Kota gebied van de Batang Hari. Voor zoover mij bekend, zijn er nog mede verkregen, althans van de Westkust Het zon geheel zelfstandig zijn, dus hankelijke

Kwantanlanden

Pagarroejoeng

onderhoorig

buiten het stroomnooit aanrakingen uit. noch tot de onaf-

behooren, noch nan Indragiri of

zijn, of geweest

zijn 1), Ken

radja met den erfelijken galar Datoek Tan Moetahir zou er het hoogste gezag hebben. Het landschap telt drie negeriën nl, Loeboek Ramo met + 25 huizen gelegen aan de Batang Pantai, Pantai met + 30 huizen op korten afstand stroomafwaarts aan dezelfde rivier, die tot daar van Moeara Petai in + 9 uur op te varen is, en

Air Boeloeh met + 20 huizen aan een zijtak van de Batang

Petai. Paden leiden van Pantai naar Loeboek Ramo (+ /, uur

gaans) en

naar

Air Boeloeh (2 à 3 uur gaans); van

Air Hoeloeh gaat een pad naar Timpèh ( + 8 uur gaans) en een ander pad naar Djao ( + 4 nur gaans), terwijl Loeboek Ramo door een pad over Tjangar met Loeboek Djambi aan de Batang Kwantan en door een ander met Kamang (IX Kota) verbonden 18. Moeara

Laboeh, den 16 Juli 1905. De Controleur.

Ch. L. JJ. PALMER VAN DEN Broek,

1 Volgens andere mededeellngon zou Loeboek Ramo inderdaad aan Indragiri onderhoorig zijn. Ren, [ 263 ]Erfelijke galars van de hoofden in de Batang-Wari districten.

А. Gebied van den radja van Poelau Poendjoeng. Radja: Toeankoe Sati soekoe Malajoe Darat, Sandi radjo in de negeri Poelau Poendjoeng: Datoek sati, soekoe Malajoe Darat. Sandi radjo in de negeri Soegai Kamboet: Datoek Tan Basar, soekoe Malnjoe. Sandi radjo in de neger soengei Daréh: Datoek Panghoeloe Basar, soekoe Malajoe 3 ninik. Datoek nan X van Soengai Daréh en Soengai Kilangan: 1. Datoek Padoeko Soeanso soekoe Piliang, 2.

>

Tan Basar

>

Petapang, | Soengai

3. 4. 5.

> > a

Tan Panghoeloe Padoeko Sah Panghoeloe Basar war

> »

id, Tjaniago.

6. 7.

> ›

Bandharo Hitam Radjo Médan

Darèh

> Malajoe 3ninik Soengai id. > > Рїш Js

Datoek nan VIII van Soengai Kamboet: soekoe Malnjoe, 1. Datoek Tan Basar »

1.

2.

>

Radio Toeo

3. 4.

> >

9. б. i,

> > >-

> Radjo Palawan Mandailang (Panai), Radjo Malano (Panghoeloe Basar) soekoe Malajoe 3 ninik. soekoe Patapang, Basar Radio Lipati » Piliang, » Radjo Labih Petapang. Datoek nan XII van Poelau Poeadjoeng:

l. Datoek sati

2.

»

soekoe Malajoe Darat.

Bunggoeno

Tijdschr, Ind. T.L en Vk, deel ÛLafl. A

»

Maulajoe Laoet. в [ 264 ]240

3. Datoek Laboean Manggoejang 4. 5» Hadjo Panghoeloe 5. >

soekoe Mandailing. Panai (Mandailing). > 9 laras (Tjaniago). »

6.

»

Bagindo Simaradjo

>

8 >»

>

7.

>

Orang Kajo Moelieh

>

Kahilangan Labih

»

>

hHadjo Bagindo

»

›

>

»

8. 0.

5

10.

>

Padoeko

Sindo

»

11. 12, 13.

» ə >

Tan Maradjo Radio Lelo Padoeko Basar

э » >

83 » (Patapang). 8 » (Palapang). >» (Piliang).

В. Loeboek Boelang. Datoek nan VII: 1. Datoek Maradjo Adil soekoe Malajoe Boeo. > Batang-Hari. > Bandharo Radio na 2. 3. » Hadjo Gamoejang > Tjaniago.

4. > Siridjo + 5. > Gagar sampono Piliang. С. Gebied van den Badjo van Si Goentoer. Radjo: Toeankoe Bagindo Hatoe, soekoe Mandailang. Rantai Galentong: Datoek Bagindo Maradjo soekoe > Sandi karadjaün: Datoek Gadang soekoe Malajoe Goegoek. Datoek nan XII van Si Goentoer: l. Datoek Bagindo Maradjo soekoe Mandailing. 2. > Gadang > Malajoe Goegoek. 3. > Bagindo Tan Alam » Patapang.

4.

»

Hadjo Mangkoeto

>

Piliang.

5.

>»

Intan Panghoeloe

>

6.

>

Padoeko Basar

>

1. 8.

> >

Indo Mangkoeto Radjo Malano

> >

Malajoe Tambago. Tjaniago,

9.

>

Panghoeloe Basar

>

Malajoe Goegoek.

Datoek nan IX van Taratak.

Datoek Adil Tan Basar ET >

soekoe Malajoe Boeo. »

> [ 265 ]241

3. Datoek Maradjo

soekoe Malajoe Tambago.

4.

^»

Orang kaja

9.

з

Шјо Malano

Bas:

»

>

»

Piliang

Datoek nan V van Koto Toeo:

1. Datoek Tan Moetahir

soekoe Malajoe Boeo.

2

»

Lipati

>

s

3. 4.

> ^»

Radjo Labih Padoeko Sinaro

> » Tambago. » — Mandailing.

Datoek nan IV van Soengai Langsé: 1. Datoek Bandharo soekoe Mandailing. 2. » Mangkoeto garang >» > Datoek nan X van Soerau. 1. Datoek Hadjo Malano

soekoe Malajoe III Ninik Ti-

ang pandjang. 2.

na

Hadljo Katpl

»

>»Ш Ninik sandi.

9.

>

(Goemantan Sati

»

>

4.

»

Panghoeloe Moedo

>

Tjaniago

>

9. 6. 7.

» Kali Bandharo ^» Peto Moelih > — Lipat

Piliang. Malajoe. >

8.

>

» » 3 >

РайоеКо Магайо

Patapang.

Зі Карап,

Orang Gadang = Datoek Gadang, soekoe Malajoe ITI Ninik, Datoek nan VI van Si Kabau. 1. Datoek Mangkoeto soekoe Malajoe III Ninik. 2. » BRadjo Panghoeloe > > Tambago. 3.

>

Orang Kajo Moedo

»

Petapang.

4. a, б.

» > >

Djati Radio Halingkar » Bandharo

» > »

Mandailing. Patapang. Piliang.

Tabing Tingzi.

Orang Gadang (Ganting di Ilir) — Datoek Toemanggoeng soekoe

Malajoe ПІ Ninik. [ 266 ]242 Orang Gadang (Ganting di Moedik) = Datoek Orang Kajo Hitam, soekoe Piliang, Datoek Menangkabau.

Datoek nan VIIL van Tabing Tinggi.

1. Datoek Bandharo Labih 2. 3.

> >

4,

a

5. 6. 1 8.

> > » >

soekoe Malajoe IINinik, )-£

Tanaro Райоеко Майјо1е10 Bandharo Radjo

Orang Kajo Basar Madjo Sinaro Padoeko Siramo Mangkoeto Kajo

> »

Patapang, Piliang,

e E

5

MalnjoellI Ninik NS

> Patapang. > — Patapang, > Piliang, > Mal. Tambago,

3 =

Goenoeng Medan. Orang

Gadang = Datoek Basar soekoe Malnjoe. Datoek nan IX van Goenoeng Medan.

1. Datoek Basar > Senaro

soekoe Malajoe orang gadang. › > III Ninik.

2.

9.

>

Lipati

>

»

4. 5. 6.

> > a

Padoeko Bandharo Padoeko Simaradjo

» > »

Pilhang. Patapang. Piliang.

>

»

Soengai Doeo.

Orang gadang = Datoek Radio Katjik Basar soekoe Malajoe III. Ninik. Datoek nan IV.

1. Datoek Radjo Katjik Basar soekoe Malajoe HI Ninik. 2. 9$,

» >

4.

>»

Radjo Tigo Poeloeh Райоеко Basar

Madjo senaro

> »

> Piliang.

>

Patapang.

»

>

8i Malidoe. Orang galang:

Datoek 'loemanggoeng

Pajoeng Poetih

soekoe Piliang Tinggi, [ 267 ]243 Datoek nan VIII:

1. Datoek Bandharo satio Radjosoekoe Piliang Tinggi. 2. 3. 4.

>» > >

Panghoeloe nan Poetih >» Pajoeng » Майјокајо »

» Tangah. Malajoe air Hitam. Piliang Baroeh.

Poelau Mainan., Orang gadang: Datoek Machoedoem. Datoek nan V:

1. Datoek Sipak Кајо 2. 5.

> >

4. 5.

> >

soekoe Malajoe nir Hitam.

Madjo Sendaro Mandaro Garang

» »

Radjo Moedo Segar Radjo

» — Malajoe Saligandi. > > kamp. Padang.

D. Sandi Karadjaän —

> Talnò.

5| Tioeng.

Datoek Radjo Toemanggoeng, soekoe

Malajoe Gadang. Orang

nan IV Tali.

1. Datoek Maradjo. Indo 2. > Padoeko 9. > (rang Кајо Basar 4, na —Padoeko Siramo

soekoe Malajoe Gadang. > » IM Ninik. » _ Mandailing. » Piliang.

Poelai. Poetjoek

BHoelé —

Datoek

Hadjo Sireko soekoe Malajoe.

Datoek

nan

1. Datoek Simoeno

soekoe Malajoe III Ninik.

2.

>

Piliang.

9.

>

Hadjo Bandharo

>

Malajoe.

4.

>

Madjo Indo

>

E.

Ürang

IV.

Gebied

Kajo Bongsoe

van den radja van

Hadjo —

Sandi —

Padang

Lawas.

Bagindo Tan Mohammad.

Datoek Maradjo Lelo soekoe Tjaniago. [ 268 ]244

Datoek nan IV van Padang Lawas:

. Datoek Maradjo Lelo soekoe "Tjaniago. » [айо Ма!апо > Pilang. > Panghoeloe Moedo > Patapang.

ji

‫د®=م‬

»

Machoedoem

Datoek nan IV van Iboel: 1. Datoek Madjo Indo soekoe Piliang (onder Bagindo Tan Madjolelo). 2. Datoek Sinaro soekoe Tjaningo. 8. .» Maradjo Kajo > Patapang. 4. ^» — Boeah Bingo » Миајое, Datoek nan IV van Soengai Basar:

1. Datoek Singo Gajoe 2. >» Hadjo Sinaro 3.

>

4.

>

soekoe Putapang. » Tjaniago.

Магайјо

+

Malajoe.

Tamoeaso

» Piliang, Batoe Idjar. Radjo: Tan Toeah, soekoe Mandailing. Sandi: Datoek Hadjo Mangkoeto soekoe Malajoe. Datoek nan IV: l. Datoek Hadjo Mangkoeto —soekoe Malajoe. 2. > Padoeko Keno » Piliang. Kota Baringin. Datoek

пап

1. Datoek Radjo Soeleman 2. 3.

> >

Bandharo Sati Malim Kerang

Ш:

soekoe Malajoe III Ninik. > >

> »

Tioemang. Orang gadang: Datoek Bandharo Kajo.

l. Datoek Malim Panghoeloe 2.

»

Bampono Maradjo

soekoe Malajoe. 3

> [ 269 ]245

51 Pangkoer. Datoek nan V:

l. Datoek Panghoeloe Moedo soekoe Malajoe. 2.

>

3. 4. 9.

> ^» >

Radjo Panghoeloe

Padoeko Radjo Ali Bandharo Магайјо

з

Malnjoe Kaloewai.

» » >

Malajoe Silagandi. Piliaug. Mandailing.

Soengal Langko. Datoek nan VIII: 1. Datoek » _ 3. >» 4. >

Padoeko Labih Bandharo Moeda Магайро БНапйһаго Soetan

9.

>

Panghoeloe Radjo

6.

^»

Bandhuro

7.

>

Radjo Bardjalang

d.

Hadjo

soekoe Piliang. з» Malajoe. ` > » > ПІ Ninik. »

»

>

»

з

Piliang.

Kota Padang.

Orang gadang: Datoek

Lipati Madjolelo soekoe Malajoe Air Hitam.

Datoek nan VII: 1. Datoek Tan Basar

3.

>

Limbago Basar

soekoe Malajoe Air Hitam.

>

> — III Ninik.

9.

> _ Bandharo

>

4. 9.

> »

Panghoeloe Basar Radjo Mantari

»

D

ə

Padoeko Sinaro

»

Piliang. (Radjo Bandharo Jsoekoe Malajoe. Tjaniago.

To

>

Patapang.

»

Bandharo

з

Am Hitam.

Si Alang Gaoeng.

l. Datoek Mangkoeto Kajo 2, > Binaro

З.

>

Майјо Кајо

soekoe Malajoe Air Hitam. > > > > > _ Tjaniago. [ 270 ]246

Tarantang. Datoek nan VI:

1. Datoek Bandharo Poetih soekoe Malajoe Air Hitam, a > Koening > » III Ninik. J. >» Mangkoeto Labib » > Patapang.

4.

>

Panghoeloe Moedo

>

J,

>

Radjo Panghoeloe

>

6.

>

Goemantan

↑ Pinoerwaän is een denom pass van poerwa, dat echter buiten de taal van het heden ligt. Thans zegt men anoe di poerwa. Waar poerwa op den ... en nooit op de plaats slaat is kang pinoerwaän hier gebezigd ter aanduiding van een der in den tweeden regel genoemde doch niet nader aangednide vijf en zeventig .....
↑ Tameuh,thans ver... en nagenoeg buiten gebruik. betekent navelbandje.....
↑ Stereotiepe poerwakanti om iemands grooten rijkdom aan te duiden. Woordelijk vertaald: rijk en in goeden doen, zwaar rijk, (als) hooge muren, (ter) groote (ders wereld, vrouwen trapsgewijs (in alle tappen van leeftijd bezittend).
↑ De Soendanees kent meerdere soorten van asihan, minneklachten. De naam van deze beteekent, toornverijdelaar. Een voorbeeld van zulk een minneklacht is de onderyotgende zang.

Asmarandana
1.

Sih, asih moenggoeh di biwir.
Sih lenjap moenggoeh di moeka.
Hate kasih sing kasered.
Rasa sija sing kabawa.
Oelah pisah djadi doewa.
Ngan woengkoel bae kairoet.
Koe awak aing sorangan.

2

Seuweu santri mangka asih.

Poetra menak mangka hajang.
Anoe denok mangka sono.
Sangkilang poetra dewata.
Kagoda karantjanana.
Teka toeroet teka roentoet.
Anoe qeulis ka kaoela.

[1] Pinoerwaän is een denom pass van poerwa, dat echter buiten de taal van het heden ligt. Thans zegt men anoe di poerwa. Waar poerwa op den ... en nooit op de plaats slaat is kang pinoerwaän hier gebezigd ter aanduiding van een der in den tweeden regel genoemde doch niet nader aangednide vijf en zeventig .....

[2] Tameuh,thans ver... en nagenoeg buiten gebruik. betekent navelbandje.....

[3] Stereotiepe poerwakanti om iemands grooten rijkdom aan te duiden. Woordelijk vertaald: rijk en in goeden doen, zwaar rijk, (als) hooge muren, (ter) groote (ders wereld, vrouwen trapsgewijs (in alle tappen van leeftijd bezittend).

[4] De Soendanees kent meerdere soorten van asihan, minneklachten. De naam van deze beteekent, toornverijdelaar. Een voorbeeld van zulk een minneklacht is de onderyotgende zang.

Asmarandana
1.

Sih, asih moenggoeh di biwir.
Sih lenjap moenggoeh di moeka.
Hate kasih sing kasered.
Rasa sija sing kabawa.
Oelah pisah djadi doewa.
Ngan woengkoel bae kairoet.
Koe awak aing sorangan.

2

Seuweu santri mangka asih.

Poetra menak mangka hajang.
Anoe denok mangka sono.
Sangkilang poetra dewata.
Kagoda karantjanana.
Teka toeroet teka roentoet.
Anoe qeulis ka kaoela.

[1]

[2]

[3]

[4]