Wawacan Jaka Mursada

[ 1 ]

RARATAN NASKAH JEUNG WARUGA NASKAH

A. RARATAN NASKAH

1.	Judul naskah	:	Jaka Mursada
2.	Panulis	:	Eyang Irpan
3.	Nu boga naskah	:	Rasmita (65 taun)
4.	Asal-usul naskah	:	- warisan - ti Aki Nurkiah - Alamat : Ds. Pawenang RT 02/05 Wado Sumedang - Dipasihkeun ping 15 April 2000 ka Sariwulan

B. WARUGA NASKAH

1.	Ukuran Naskah	:	21 X 16cm
2.	Ruang tulis	:	16,5 X 12cm
3.	Kaayaan naskah	:	Lapuk sawaréh
4.	Jumlah kaca	:	373 kaca
5.	Jumlah jajaran	:	11 baris
6.	Basa (nu dipaké)	:	Basa Sunda
7.	Aksara	:	Arab Pegon
8.	Ukuran aksara	:	Galedé
9.	Wangun aksara	:	Buleud
10.	Tapak kalam	:	Kandel ipis / mintul seukeut
11.	Warna mangsi	:	Hideung (tanda baca jeung aksara), Gandola (tanda ganti jeung padalisan)
12.	Warna kertas	:	Kuleuheu
13.	Jenis kertas	:	Kertas buku bergaris / lécés
14.	Kaayaan tulisan	:	Jelas jeung ka baca
15.	Cap kertas	:	Lécés
16.	Wangun karangan	:	Puisi Ugeran

[ 2 ]Bismillaahirrohmaanirrohiim

I. Pupuh Asmarandana

Sim kuring mimiti muji
Ka Gusti Allah Taala
Nu murah di dunya kabéh
Serta asih di akhérat
Anu muji henteu pegat
Ngaganjar sakabéh mahluk
Ngampura sakabéh dosa

Sanggeus muji ka Yang Widi
Muji ka Nabi Muhammad
Kalawan warga sakalih
Jeung ka sobat nu opat
Abu Bakar Umar Usman
Ali Rodiallohu’anhum
Para sohabat sadaya

Sikuring tatkala nulis
Robi’ul ahir bulana
Tanggal opat welas yaktos
Tahun Jé anu kaétang
Kangjeng Nabi Rosullullah
Hijrah sarébu tilu ratus
Lima puluh tujuh punjulna

Kuring diajar ngadangding
Réh nguping carios dalang
Bubuhan getol lalajo
Ngan aya nu carita

[ 3 ]

Anu kawilét digurit
Lalakon Jaka Mursada
Raja Erum nu kocap téh
Jenengan sang Raja Yuta
Raja meujeuhna nonoman
Yuswa opat puluh tahun
Raja Rum waktu jenengan

Patihna Radén Cangkilling
Sarta patih gagah rongkah
Paadatannana goréng
Mun metakeun padamelan
Keras geretek ngagentak
Molotot ngareuhak nyiduh
Patih sok kitu ngadatna

Teu inggis murilitkeun ceuli
Harakna tur barangasan
Kawantu patih gegedén
Padérékan kanjeng raja
Henteu aya kagilana
Ari kanjeng raja Erum
Ngamanah badé pawarang

[ 4 ]

Kagungan pawarang hiji
Andaya Sasih namana
Waktu harita geus bobot
Dikira geus genep bulan
Keur bobot misah bumina
Raja dilebet nu matuh
Andaya Sasih di lubur

Asalna Andaya Sasih
Ti Majési putra raja
Keur waktu carogéan téh
Dipaparin ku ramana
Badéga lalaki dua
Nu bakal béla tumutur
Ngarana Ki Ardanaya

Ari anu hiji deui
Ki Naya Génggong ngarana
Ngan sakitu nu béla téh
Teu pisah ti gerwa raja
Siang wengi ngaladénan
Ari dina malem saptu
Gerwa raja sasaréan

Eukeur kulem putri ngimpi
Lalayaran di Sagara
Tapi kalem parahu téh
Sakitu impénanana
Putri lilir terus gugah

[ 5 ]

Nya putri teu kulem deui
Harita dongkap ka beurang
Geus beurang seug nyaur baé
Ka badéga anu dua
Naya Génggong Ardanaya
Badéga anggeus di payun
Dareuheus badéga dua

Andaya Sasih ngalahir
Naya Génggong Ardanaya
Na kami alamat naon
Tadi ngimpi lalayaran
Tapi kalem parahuna
Éta aing ngimpi kitu
Naon éta balukarna

Ku duaan coba pikir
Jeung alamat naon éta
Sakitu lahir putri téh
Pok piunjuk Ardanaya
Nun Agan bakal cilaka
Pok Naya Genggong ih alus
Ari raos sim abdi mah

Nyi putri ngandika deui
Kasebut alus kumaha
Jeung wakcakeun Naya Génggong

[ 6 ]

Kitu sotéh jisimabdi
Eta mah ngan susuganan
Haturan Ki Naya Génggong
Ari carék Ardanaya
Leres simabdi gé sugan
Pihatur sotéh sakitu
Tamba pokok dipariksa

Badégana bari seuri
Putri ewed ngamanahan
Geus kamanah pasrah baé
Teu langkung kersa Allah
Ngan dina lebet manahna
Keur bobot lulus ngajuru
Sakitu putri manahna

Raja Rum kacatur deui
Di lebet Raja Naléndra
Keur ngamanah-manah baé
Ngan badé pawarang
Di Erum taya badéna
Raja Rum nyaur penghulu
Sarawuh sakabéh pangkat

[ 7 ]

Geus puguh Patih Cangkiling
Rangga Demang ngadeuheusan
Pangkat leutik pangkat gedé
Geus pada séba ka Raja
Kumpulan di Padaleman
Raja Rum lajeng ngadawuh
Éh, sadaya pangkat-pangkat

Jeung sugan aya pamanggih
Ménak atawa somahan
Aya parawan nu hadé
Nu pantes badé pawarang
Sukur lamun putra ménak
Kami téh bet hayang nyandung
Sakitu nu kapihatur

Sadaya matur ka gusti
Sadaya abdi ngiringan
Nanging henteu mendak baé
Istri nu badé pawarang
Mung ngupingkeun cariosan
Putri Mesir anu punjul
Kasihna Gan Purba Lintang

Nu ngalamar bala wiri
Ratu salawé nagara
Tacan kersaeun baé
Duka enya wantos béja

[ 8 ]

Ayeuna mah radén patih
Ka Ratu Mesir deuheusan
Ki Patih kudu ku manéh
Sakalian mawa surat
Raja Erum lajeng nyerat
Basana nu matak wuyung
Sang putra putri nonoman

II. Pupuh Sinom

Raja Rum parantos nyerat
Basana di ilo deui
Surat kaunjuk hingkang rama
Ingkang alegahing Mesir
Putra hatur pangabakti
Ka saketi rébu ampun
Nyanggakeun dikalepatan
Réhing putra kumawani
Mendak-mendak kanjeng rama
Luntur manah

Sareng purun putra ama
Purba Lintang rék dikawin
Naon baé kapalayna
Sanajan mundut nagari
Putra nyanggakeun ka nyai
Supaya énggal ka Erum

[ 9 ]

Lajeng di cap ditilepan
Sareng ku raja ditawis
Seug deui raja ngandika
Ka Radén patih Cangkiling
Ayeuna baé Ki Patih
Montong engké montong isuk
Ka Mesir nyanggakeun serat
Tampi serat Radén Patih
Patih kebat kalur ti padamelan

Gacang sumping ka bumina
Patih Cangkiling tarapti
Badéga nyelangan kuda
Opatan nu bakal ngiring
Ngiringn badéga Patih
Tukang kaén tukang kimpul
Tukang epok geus sadia
Numawa jeung cakah-cikih
Nu saurang rada senang tukang sela

Gancang Ki Patih Angkat
Ngalamar ka nagri Mesir
Nitih kuda gagancangan
Sigeung lampah Raden Patih
Kocapkeun sang Raja Mesir

[ 10 ]

Ditampik ku Purba Lintang
Sangandika Raja Mesir
Si Nyai éta kumaha
Gedé teu boga salaki
Wirang temen awak kami
Boga anak henteu payu
Meureun kocap ka tatangga
Sakitu wiwirang kami
Geura nyai asup kana wiwilangan

Geuning carék paribasa
Pipilih nyiar nu leuwih
Kocéplak meunang nu naktak
Enggeus tangtu kitu nyai
Kitu deui Raja Mesir
Putrana tungkul diwuruk
Ngabisu teu ngawalon
Purba Lintang anggur nangis
Ku ibuna dikaléng diupah-upah

Raja mésem teu ngandika
Calik deui kana korsi
Kasigeung dilebet raja
Kacatur Patih Cangkiling

[ 11 ]

Lajeng calik ka paséban
Patih Erum patih Mesir
Tuluy baé sasauran
Kamanah ku patih Mesir
Carios Patih Cangkiling
Diutus ku Raja Erum
Énggal ti paséban budal
Sejana marek ka gusti
Énggal mangkat patih Mesir nu ti heula

Sup lebet ka padamelan
Énggalna marek ka gusti
Raja Mesir seug ngandika
Haturan Radén Patih
Patih jawab bari indit
Nuhun gusti amit munjung
Nyanggakeun serat cong nyembah
Dicandak ku raja Mesir
Lajeng dibuka serat dijawang diwaca

Patih mindo ngadeuheusan
Patih Erum Patih Mesir

[ 12 ]

Tapi Ki Patih Ayeuna
Urang pariksa heula nyai
Sabab loba nu ngalamar
Ratu salawé nagri
Tapi sakabéh ditampik
Ayeuna ku Raja Erum
Éta budak dipimanah
Naha atoh-atoh teuing
Mun dipareng nyai téh eujeung takdirna

Kitu pilahirna raja
Sangmatur Patih Cangkiling
Kairing dawuhan raja
Terus lulus puta gusti
Mun kersa jeneng putri
Luntur galih ka raja Rum
Langsar mamanahannana
Simabdi panuju teuing
Sabab putra sareng Raja Erum timbang

[ 13 ]

Sieup pigerwaeunana
Ratu kasép putri geulis
Ibarat jambé dibeulah
Kitu raos jisim abdi
Wujukna Patih Cangkiling
Raja Mesir seug ngadawuh
Sahur patih bener pisan
Tapi rai pikir sami
Kajeun teuing si Nyai dapon ngajawab

Supaya geura lakian
Sababna geus gedé teuing
Kawula bet rada wiring
Anak awéwé sahiji
Teu banget boga salaki
Kadieu-dieu téh embung
Ayeuna copna ka Raja
......kaluar si Nyai
Eujeung ieu Patih sina geura tuang

Enggalna jol pamasangan
Sangu kopi nyuguh Patih
Sarawuh Ki Patih Arga
Nyaéta papatih Mesir
Jeung radén Patih Cangkiling
Taruang payuneun ratu
Geus parantos patih tuang
Seug pada ngarot cikopi
Lalawuhna katimus loba gulana

[ 14 ]III. Pupuh Dangdanggula

Raja Mesir nyaur agan putri
Purba Lintang sumping ngadeuheusan
Harémpoy nu geulis mambo
Tungkul diraksukan wulung
Ningali ka radén patih
Ngarérét ku juru soca
Tapi teu sumaur
Putri éndah ngalampacat
Purba Lintang anu geulis taya tanding
Ratu sajagat wawayangan

Ditingali ku Patih Cangkiling
Tan kumelet soca kadéstama
Ki patih manahna kagé
Patih nyaur lebet kolbu
Nya paingan putri Mesir
Loba pisan nu ngalamar
Geulis téh pininjul
Samalah garwana raja
Mun ngaréndéng nu sepuh Andala
Sasih
Pantes lamun badégana

Ayeunamah supaya kairing
Ieu putri naon pamundutna
Ku diri sanggupeun baé

[ 15 ]

Lamun kersa nyai téh dikawin
Unggal serat mudu ayeuna
Kumaha kersa Nyai téh
Mun kersa urang ka Rum
Jeung ibu ama sakalih
Nyai poma ayeunamah
Isin ku raja agung
Pikeun lampah nu katukang
Sabab éta jumeneng tur sugih
Tur ama doa kacida

Purba Lintang ka rama ngalahir
Hatur sembah nun ama sumangga
Ari kersa dimomoré
Nanging gaduh nya panuhun
Lamun garwana dipeuncit
Sumangga pisan ditikah
Ku sang raja Erum
Karanten mun teu kitu mah
Abdi narah kajeung teu gaduh salaki
Lamun teu dongkap nya niat

[ 16 ]

Kajeun abdi paéh jadi siit
Teu lakian lamun tinekanan
Ngan sakitu panuhun téh
Sang raja deui ngadawuh
Geuning éta kitu patih
Si nyai omongannana
Jeung kumaha atuh
Patih Erum cedok nyembah
Bari matur nun sumangga dawuh gusti
Ku abdi pisan kakuping

Sakitumah asa gampil teuing
Rewas abdi sabab kapengker mah
Raja Erum ka gerwana téh
Giruk kaliwat langkung
Malah ayeuna gé gusti
Disegah misah bumi
Tebih ti kadaton
Anu mawi rada cua
Ongkoh keur bobot Andaya Sasih
Pangreuneuhna meunang jinah

Kapengke mah nimbalan abdi
Raja Erum miwarang paéhan
Ku abdi ditimbang baé
Ditungguan ka ngajuru
Nu mawi ngetangan dipeuncit
Ku raja diidinan
Teu cios dihukum
Ayeuna pamundut putra

[ 17 ]

Ayeuna mah kersa jeung gusti
Sareng putri énggal baé angkat
Kinten putri ngantos baé
Sabab raha Rum nimbalan
Keun séép jisim abdi
Putra gusti pamundutan
Geus aya di Erum
Kitu patih piunjukna
Raja Mesir nimbalan ka Enéng putri
Ieuh elis ari ayeuna

Sareng ibu geura dangdan elis
Pikeun séba jeung urang deuheusan
Kapalay nyai éta téh
Kumaha mangké di Erum
Geus jongkok raja jeung nyai
Turut ki patih saurna
Motong badé binggung
Putri enggal dangdan-dangdan
Jeung ibuna panggango nu dina peti
Sagala barang dibuka

Nu dicandak teu disimpeun deui
Panggangona ibu sareng putra
Eusi bumi éntép-éntép
Seug deui raja ngadawuh

[ 18 ]

Eujeung ménta anu bakal ngiring
Opat puluh pilih nu garagah
Nu dua keur pangambeng
Mangké di nagri Rum
Jeung déka mawa sapi munding
Entog soang meri hayam
Ulah hésé diditu
Kuda gajah rarahaban
Sing sadia ulah uyup-ayap deui
Bari nyempah patih indit

Gadag gidig ka paséban pasti
Paparéntah gancang nu maréntah
Jeung éta jalma janggal
Ti peting dikerid unggul
Ti kampung nagari mesir
Jalma pinter kapalana
Mandorna nu nanggung
Geus ngaliud di paséban
Abdi gusti ka Erum nu bakal ngiring
Sarébu santana gagah

[ 19 ]

Gusti upacara deui
Geus sadia marawa tumbak
Bahuna maké kalebet
Topina maké jejembuk
Maké bulu hayam rintih
Kabéh dikurunyung
Tunggu raja badé angkat
Eukeur saged tacan adia Néng Putri
Nu keur nyurupkeun salira

Lajeng saged nganggo sarung kaki
Purba Lintang numuwuh parti lenjang
Geus nganggo kasut dibordél
Nganggo geulang jeung kangkalung
Sumber emas jeung anu manis
Berlian baranag inten
Ari dina sanggul
Lulumat jeung kembang goyang
Parantosan sasagedna Enéng putri
Diantian ku ibuna

IV. Pupuh Kinanti

Sang raja Mesir geus hangsur
Kaluar ti jero bumi
Geurwa sinareng putrina
Geus legedet anu ngiring
Raja lajeng papajengan
Sinareng gerwana deui

[ 20 ]

Diluar raja ngadawuh
Nimbalan ka patih Mesir
Ki patih tunggu nagara
Masing ati-ati patih
Bisi aya kumaha onam
Da urang gé moal lami

Patih Arfa sembah matur
Ngabdi neja jiad gusti
Lajeng raja nitih gajah
Gerwa putra nitihna jalmi
Jeung raja maos bismillah
Hayu kipatih Cangkiling

Pihatur ki patih Erum
Nun sumangga ngiring gusti
Enggal raja Mesir angkat
Nu ngiring heula pandeuri
Gotongan mah geus ti heula
Lempang ti beurang ti peuting

Kawantu janggol geus baku
Leumpangna beunang diangsih
Geus dongko ka palabuhan
Parahu kapal geus nyanding
Kapal aya kapalana
Beunang ngurus patih Mesir

[ 21 ]

Nu ngagotong sisi laut
Kana kapal piliganti
Jebul sumping kangjeng raja
Geus pakepuk jeung mandor kuli
Nya éta mandor gotongan
Sok ngaremis dodol wajit

Enéng putri énggal lungsur
Rawuh ibuna ti jauh
Raja lungsur tina gajah
Sareng kipatih Cangkiling
Énggalna naritih kapal
Bébér layar Raja Mesir

Sadaya henteu kantun
Sakumna raja Mesir
Enggeus puguh emban dinya
Tukang masak asem kari
Éta henteu pisan tinggal
Sigeung lapah raja Mesir

Kocap kanjeng raja Erum
Keur nimbalan ka para mantri
Sarawuh ka para Santana
Jeung tikohun haji-haji
Raja miwarang tétébah
Pikeun kanjeng raja Mesir

[ 22 ]

Para Santana pakepuk
Tétébah di jero bumi
Jaksa mantri kanduruan
Metakeun tempat panggiring
Maréntah patinggi luluhur
Jeung kaumbul para yayi

Buat nguyuh ti kohum
Éta Santana ti Mesir
Di negri Erum sadaya
Cuh cih huh lah patinggi
Keur metakeun panghormatan
Nu ngadadak nuarawi

Reujeung pucuk daun kawung ki julang
Daun caringin jero
Saubengna nagri
Anu wates kaca-kaca
Jeung saubeng pager sari

Dibabanjong umbul-umbul
Eujeung lawé ronték deui
Ngajar disisi jalan
Dongkap kana lawang kori
Pahurmatan geus sadia
Nu metakeun camar nagri

[ 23 ]

Kalembu kasang jeung kasur
Bantal sareng guguling
Sareng ditutupan emas
Ranjang katil adu manis
Disopal pérak salaka
Awisan sang putri Mesir

Tata tétébah raja Rum
Peta-peti sisi bilik
Jaksa patih nu metakeun
Émpér ampar alketip
Korsi ngadadak dikumbah
Nu lawas dipedar deui

Sakabéh enggeus kahatur
Kenop méja lampu korsi
Rampu rantuy dikosokan
Bulak balik bae koki
Dék kukumbah kana wadah
Tangan rémong ku kawali

Geus sadia kanjeng ratu
Di lebet di panca niti
Anu bala disapuan
Buruan lénang lalening
Sang raja Erum ngandika
Ka jaksa rawug ka mantra

[ 24 ]

Ari dawuh raja Erum
Ayeuna jaksa jeung mantra
Kudu dagoan pada mapag
Raja Mesir bisi sumping
Sabab ti patih bet lunta
Sugan kabawa néng putri

Ngadawuh raja Erum
Jaksa mantra sembah indit
Lajeng baé ka bumina
Kudu dangdan jaksa mantra
Jeung opat puluh Santana
Éta nu bakal ngiring

Ninggal nu mapag tuluy
Gerus dongkap ka wates nagri
Pada lungsur tina kuda
Kersa puguh éta pangiring
Kabéh pada nyangcang kuda
Mangla mapang geus caralik

Kasigeug nu mapag nunggu
Kacarios raja Mesir
Bébér layar nitih kapal
Parahu tarik ku angin
Geus dongkap ka palabuhan
Sadaya hanjat ti cai

[ 25 ]

Ti parahu raja lungsur
Teu kantun patih Cangkiling
Diheulakeun Purba Lintang
Sarawuh ibuna deui
Riab ngiringkeun emban-emban
Campur awéwé lalaki

Seug deui putri ditandu
Sareung ibuna sakalih
Raja Mesir nitih gajah
Ari dén Patih Cangkiling
Nitih kuda sisirikan
Badéga ti pungkur ngiring

V. Pupu Pungkur

Ratu mapag patémbongan
Raja mantra eukeur gasik galih indit
Santana nu opat puluh
Lulumpatan nyokot kuda
Sabogana geus deukeut raja dariuk
Hempag sakabéh nu mapag
Ajrih ninggal raja Mesir

Kanjeng raja papariksa
Jaksa mantra piunjuk bari indit
Cacarios bari maju
Ku raja Mesir kamanah
Nu mapag eunggeus campur
Jeung nu ngiring tambah loba

[ 26 ]

Sasauran reujeung jaksa
Bari angkat misaur waktu di Mesir
Sanés tinya dipisahur
Lajeng patih papariksa
Ka dén jaksa perlampahna sang prabu
Jaksa mantri sasahuran
Misahur lampah di nagri

Gumujeng di luhur kuda
Kumawantun nu ngiring heula pandeuri
Raja Mesir rada jauh
Énggal sumping ka nagri
Raja mantri tina gajah gasik lungsur
Raja Erum magelaran
Mapagkeun ka raja Mesir

Barang sumping tangkeup tangan
Sasalaman Raja Erum Raja Mesir
Gerwa raja dina tandu
Sareng enéng Purba Lintang
Henteu kandeg kabéh kalebet geus asup
Sareng para emban-emban
ngaleut ngangkeuy anu ngiring

[ 27 ]

Raja Erum dipajengan
Raja Mesir éta dipajengan deui
Kalebet tacan melebu
Sabab ngasupkeun gotongan
Masih rosa tangtungna di alun-alun
Ari geus putus gotongan
Kakara melebu gusti

Patih jaksa kabumina
Sareng mantri pada marulih kabumi
Ari kanjeng Raja Erum
Jeung Raja Mesir satata
Enéng putri calikna téh rada nyumput
Bari ngelétan ka emban
Nuduhkeun benang cacawis

Raja Erum tétébahna
Ditingali ku néng putri bari jebi
Emban dinya tungkul imut
Ibuna deui ngelétan
Ti lahirna tetapi sumaur laun
Emban naha éta sia
Cengar-cengir atuh isin

Jeung répéh sakabéh emban
Nyi putri emban dijebian deui
Pada seuri bari turun
Ku amban téh kahartieun
Agan putri moyok hormatan raja Rum

[ 28 ]

Ngan hanjakal ku cawadeun
Éta putri geulisnamah taya tanding
Kirang lulus dina semu
Hurik ati belang bayah
Parandina kanjeng raja Erum Kapincut
Teu benang kersa Allah
Jodo tinimbang lan pati

Pahurmatan geus sadia
Numpuk nyusun dina méja sareng kopi
Nu puguh mukti panghulu
Ti jaksa tikapatihan
Ti wadana murudul anu pundung
Raja Erum barang tuang
Sareng kanjeng Raja Mesir

Sadaya sami tuang
Jaksa patih disahur ku kanjeng gusti
Mentri kaliwon panghulu
Rangga demang kangduruan
Sema séba taruang di lebet kumpul
Raja Erum ba'da tuang
Tumaros ka raja Mesir

Kaulanun kanjeng rama

[ 29 ]

Putra ti awal liahna
Dina serat badarat ka patih
Boh bilih putra teu purun
Ayeuna naroskeun putra
Kersa ama putra naon nu dipundut
Margi rék cios ayeuna
Kitu saur raja Rumti

Raja Mesir seug ngandika
Leres pisan serat ti putra katampi
Sareng nyanggemna patih Rum
Kana panuhun pun anak
Ari pokna mangga daék ka rja Rum
Nanging gerwana telasan
Kitu omongna si nyai

Mangga pariksa ku putra
Lajeung baé cacarios Raja Mesir
Kumaha ku raja Rum
Midang éta carios rama
Raja Rum seug deui unjuk pihatur
Panginten lamun kitu mah

[ 30 ]

Ari perkawis éta mah
Nya sumangga dihukum Andaya Sasih
Nanging mangké geus ngajuru
Orokna sing medal heula
Sabab éta bising anak kuring éstu
Hayang terang dirupana
Najan enya anak kuring

Mun awéwé ditelasan
Lalaki gé mun goréng mah dipeuncit
Geus tangtu dibunuh
Sabab reuneuh menang jinah
Ayeuna mah manawi rujuk jeung sepuh
Badé ditikah baé heula
Ayeuna putra dikawin

Kitu raja ngadawuhna
Purba Lintang pihaturna semu ajrih
Ngabdi mangga kaulanun
Ku raja badé ditikah
Nanging kersa raja sumpah ka Nu Agung
Boh bilih cidra ka ama
Teu pegat Andaya Sasih

VI. Pupuh Pungkur

Sang raja Rum imut bari ngadawuh
Sumpah ogé hadé nyai

[ 31 ]

Dén penghulu ku raja mesir disahur
Pnghulu deuheus ka kami
Sor caket radén panghulu
Nampi wali raja Mesir
Dén panghulu lajeung ngaos

Maca dalil dijawab ku raja Rum
Putus tikah enéng putri
Jadi gerwa jara Erum
Panghulu nampi mas kawin
Uang pérak tilu bokor

Raja Erum ka patih lajeng ngadawuh
Ayeuna geura ki patih
Paréntah ka jaga satru
Sareng umbul para yayi
Sumawon radén kaliwon

Eta urus pangkat-pangkat sinareng ngubruk
Eujeung peuncit sapi munding
Nyi panghulu ngurus lauk
Urang pésta siang wengi
Sabab geus nadar abréto

[ 32 ]

Sakalian bari nadar ka karuhun
Réhing kula entas kawin
Jeung sarat di alun-laun
Kumpulkeun gamelan deui
Rupa ogél ronggéng pélog

Ngan sakitu timbalan raja Rum
Patih paparéntah gasi
Ka paséban gura-giru
Nimbalan umbul para yayi
Keras getas popolotot

Pnagkat leutik eunggeus kumpul pada unjuk
Putus motong sapi munding
Keur olah gancangna putus
Sagala eunggeus tarapti
Pék di ambéng jero gedong

Radén patih lungsur angkat semu rusuh
Miwarang ka para yayi
Mariem gera pék sunét
Sebrot lumpat para yayi
Jol sup jegur wanis geunjleung

Tatabeuhan digederkeun eujeung lisung
Jeung surak pating jarerit
Ngaguruh di alun-alun
Tingturubul urang sisi

[ 33 ]

Raja pésta henteu lambat dipicatur
Tujuh poé tujuh peuting
Geus lekasan pésta ratu
Gerwa raja putri Mesir
Urang ujengkeun carios

Raja mesir pihatur ka Raja Rum
Putra kang rama amit
Ayeuna ama rék wangsul
Perkawis tuang rai
Upatan lampagna awon

Kedah wuruk putra langkung ma'lum
Sarengna titipkeun nyai
Éta awakna sakujur
Kitu sahur raja Mesir
Sang Raja Erum ngawalon

Dawuh ama éta kateda kasuhun
Mangga ama badé mulih
Ting colodok anu nyembah
Raja Mesir anu keur mulih
Heunteu panjang ti carios

[ 34 ]

Kasigeugkeun éta lampah Raja Erum
Caturkeun Andaya Sasih
Ti waktu peta Raja Erum
Réndéngan ka putri Mesir
Api-api nu teu nyaho

Calik baé henteu loba sahur
Ngan putra anu kaéling
Baréto ngimpén di laut
Lalayaran tuluy palid
Ngan sakitu anu kailu

Putri nyaur tapi lebeting kalbu
Nya ieu impian aing
Panas haté nu dicandung
Parandéné kajeun teuing
Di ieu keur ngandung orok

Ngan mugi-mugi sing énggalan najuru
Andaya Sasih ngadawuh
Manéh lalajo kamari
Ardanaya Naya Genggong

Pada matur badéga ka nyai ratu
Ngadéhém jeung batuk leutik
Pokna pangandika nun
Jeung baturna silih getik
Ki Ardanaya ngawalon

[ 35 ]

Baroraag lalajo abdi kaula nun
Ngan risi nu aya abdi
Sok inggris gusti ngajuru
Taya nu néang paraji
Ari pok pun Naya Génggong

Ngan sim abdi terang baé kula nun
Kamari basa lalajo
Ngan nempo anu diburu
Bet loba dodol jeung wajit
Ku simabdi didodoho

Sareng mendak dina kéler angeun lauk
Dibantun baéku abdi
Malah Ardanaya nguyup
Ardanaya cengkat ngetig
Bongan sia Naya Génggong

Keur kitu ningal putri Mesir
Ieu rarasaan aing
Palangsiang rék ngajuru
Tuh geuwat ngala paraji
Aing bet nyeri bobokong

Naya Génggong manéh nguninga ka ratu
Ardanaya ka paraji
Kitu saur Nyai ratu
Badéga ngageuwat indit

[ 36 ]

Lulumpatan nu duaan semu rusuh
Teu lami geus jol paraji
Lajeng bobor nyai ratu
Orokna medal lalaki
Kasmarn ki Naya Génggong

VII.Pupuh Kasmaran
Sang Raja Erum ngalahir

Raja Rum ngadawuh deui
Ayeuna mah éta kita
Geura balik deui baé
Aing taya moal néang
Ngan aing rék méré ngaran
Ki Jaka Mursadan kitu
Lamun orokna geus medal

⁠⁠⁠⁠⁠Kitu sotéh mun lalaki
Éta kitu pingaraneunana
Lamun nu medal awéwé

[ 37 ]

⁠⁠⁠⁠⁠Sampung rampung dawuh gusti
Dawuh Raja nya los kita
Nyembah amit Naya Génggong
Ti lebet anggeus kaluar
Lempang rusuh gagancangan
Barang dtang nyampak putus
Juragan geuning geus babar

⁠⁠⁠⁠⁠Andaya Sasih ngalahir
Kumaha bieu ceuk raja
Eukeur dawuhna ka manéh
Naya Génggong pok haturan
Nun agan dawuhan raja
Moal linggih kanjeng ratu
Ngan maparin panjenengan

⁠⁠⁠⁠⁠Mun pameget murangkalih
Kakasih Jaka Mursada
Lamun istri nu medal téh
Mist piceun ka walungan
Kitu dawuh kanjeng raja
Ka abdi bideu kawulanun
Kitu pihatur badéga

[ 38 ]

⁠⁠⁠⁠⁠Lahirna Andaya Sasih
Puguh raja mo ngalayad
Meureun baé kekur panganténan
Geung entong loba carita
Katunda anu keur babar
Urang catur Raja Erum
Jeung gerwana Purba Lintang

⁠⁠⁠⁠⁠Keur saré tunggal saresmi
Purba Lintng sareng Raja
Sangputri nguping carios
Andaya Sasih ditelasan
Putri ngadak-ngadak bendu
Ka raja teu sasauran

⁠⁠⁠⁠⁠Raja Erum langkung asih
Gerwa bendu teu kamanah
Sang Putri dikaléng baé
Keur calikna ngunjar lembar
Ku raja diupah-upah
Bari dirungrum dicium
Barang sang putri hareudang

⁠⁠⁠⁠⁠Putri ngageter ngagidir
Amarahna teu kaluar
Ku raja dikaléng nokér
Paupahan disépakan
Rupa inten emas pérak

[ 39 ]

⁠⁠⁠⁠⁠Bet teu puguh-puguh benci
Enéng naha bet kitu adat
Jeung atuh sing wakca baé
Naon jeung anu dimana
Ka engkang muduh sing terang
Bet bendu teu puguh-puguh
Asup kana paribasa

⁠⁠⁠⁠⁠Omongan jalma kiwari
Jadi istri ulah ngadat
Montong éra lamun ngénta artos
Geus jamakna lalakimah
Ka Istri nanya kahayang
Naon baé nu dipundut
Moal burung ditedunan

⁠⁠⁠⁠⁠Kelét ngadelék sang putri
Ngoser teu adab lahirna
Nangis teu kajumplang-jampling
Ari kasahuranana
Baréto nangis lakian
Sok henteu sudi candung
Da puguh piker teu puguh

⁠⁠⁠⁠⁠Nyai ati as disebit
Asa paturay nya raga

[ 40 ]

⁠⁠⁠⁠⁠Teu répéh nyi putri nangis
Jumengkat top nyandak pedang
Semu nu rék meuncit manéh
Ku raja pedang di téwak
barina raja ngandika
Néng sing éling ulah kitu
Engkang ayeuna nitahan

⁠⁠⁠⁠⁠Emban geura sahur patih
Nyi emban ti dapur lumpat
Emban miwarang lopérés
Nitah deui gulang-gulang
Gulang-gulang geuwat lumpat
Teu lami nu disahur
Patih ngdeuheusan ka raja

⁠⁠⁠⁠⁠Raja nimbalan ka patih
Aéh patih ayeuna leumpang
Tong mulang heula patih téh
Andaya Sasih geura bawa
Ka leuweung bari teulasan
Tapi gotong kana tandu
Pék bawa eujeung orokna

[ 41 ]

⁠⁠⁠⁠⁠Orokna piceun ku patih
Tapi montong dipaéhan
Da tangtu paéh ku manéh
Ana geus indungna modar
Nu matak montong dipaéhan
Timbalan raja sakitu
Ki patih matur sumangga

⁠⁠⁠⁠⁠Cong nyembah ki patih indit
Gadag-gidig ka paséban
Patih nyaur ka kaliwon
Maréntah ka santana
Bakal jajap gerwa raja
Heunteu loba ngan opat puluh
Sakabéh sadia dangdan

⁠⁠⁠⁠⁠Patih Cangkiling tarapti
Dangdan tanduan sadia
Patih lajeng angkat baé
Ka putri anu érék babar
Sarawuh para Santana
Énggalna kipatih asup
Ka bumi nyandak tanduan

⁠⁠⁠⁠⁠Ningali Andaya Sasih
Serta barina ngandika
Bet akang patih ieu téh
Piwarang naon ku raja
Atawa ngalayad putra

[ 42 ]

⁠⁠⁠⁠⁠Boa rék nyandak murangkalih
Akang piwarang ku raja
Nu mawi nyandak tandu téh
Patih Cangkiling ngandika
Akang diutus ku raja
Anu matak mawa tandu
Kapan nyai kudu mulang

⁠⁠⁠⁠⁠Nyai ka nagri Majési
Ku raja geus teu kamanah
Ayeuna digésér baé
Murangkalih Ki Mursada
Ayeuna téh geura candak
Ayeuna pék geura urus
Nyai diantos ku kakang

VII⁠⁠⁠⁠⁠Pupuh Kinanti

⁠⁠⁠⁠⁠Sang putri hudang ngajuru

[ 43 ]

⁠⁠⁠⁠⁠Jika seueurna ngarubut
Serta nyaur nyi putri
Naya Genggong Ardanaya-
Ka darieu lahir putri
Ngadeuheus badéga dua
Pada maur ka sang putri

Ari pokna montong kitu
Da kapan agan mah istri
Najan nangis sosongkolan
Nu matak piwarang mulih
Istri teu gaduh duriat
Piwarang balik nya balik

Pok gandek dua karitu
Pada meper ka nu nangis
Balikan kersa agan
Urang téh d dieu cicing
Ari geus kieu mah era
Angger mending gé balik

Mangka agan tingali ka luhur
Masih lega bumi langit
Bét dianggo cupét manah
Meunggeus isin baé nangis
Kitu omong badéga dua
Nyi putri sumaur deui

[ 44 ]

Boa enya atuh hayu
Urang téh geus titah balik
Eta bawa kanjut kundang
Bari pangku murangkalih
Geus asup kana tanduan
Sarawih ibuna deui

Radén patih ngarurusuh
Badéga masih di bumi
Saur patih geuwat sia
Anjin lila-lila teuing
Ardanaya pok ngajawab
Eh patih ku goréng biwir

Aing téh eukeur mumuluk
Rék meuli teu gableg duit
Nurustunjung mun disépak
Teu euweuheun teuing patih
Kadangu ku patih téa
Moro bari rék nampiling

Nyaur bet luka si namru
Kawas ka sasama ka aing
Barina mébér panangan
Badéga dua seuri
Bari ngomong aéh agan
Bet séjén-séjén deui

[ 45 ]

Ngomong sotéh jeung si namru
Da ku agan geus dilandi
Kitu walon Ardanaya
Naya Génggong walon deui
Enya teu harti ku agan
Ku urang rék nampiling

Abdi mah teu pisan langkung
Piraku ka agan patih
Ngahagal-hagal campelak
Ngomong songong sotéh abdi
Merebutkeun dagé kowas
Si Naya Genggong cilimit

Teu pisan ka agan langsung
Pan agan kasohor sakti
Den patih mautan rumbah
Bari ngajeméngan kumis
Jeung ngahayukeun gotongan
Sosa miwarang indit

Putri teu raos dipalsu
Dina tandu ngeunah calik
Puguh gé rék ditelasan
Di kebon ku radén patih
Naya Genggong Ardanaya
Teu anggang pungkureun putri

[ 46 ]

Ardanaya mawa kanjut
Kundang kongkorékan putrid
Eujeung ngakeup kadaharan
Sagala haturan putrid
Naya Génggong sagandongan
Barubutna murangkalih

Pakarangan gobang lubuk
Radén patih ti pandeuri
Wantu bari nitih kuda
Di géndéng ku anu ngiring
Ku opat puluh ponggawa
Sakabéh beunang badami

Di jalan leuweung ting aringkuk
Bareng geus lebah nu sunyi
Ki patih negarkeun kuda
Sertana geus asar ahir
Ningali jam pukul lima
Rumaos geus burit teuing

Ki patih ti pungkul celuk
Cumuluk nahir ki patih
Éh gotongan eureun heula
Kapan ieu téh geus burit
Seug eureun ki Ardanaya
Eujeung nu ngagotong

[ 47 ]

Andaya Sasih sumaur
Tina tandu bari bijil
Ieu eureun teu pernah
Di nu sunyi leuweung kai
Jeung naha leuweung bet mabal
Rék kumaha kakang patih

Jeung kakang patih bet kitu
Ditingalna ku sim abdi
Kawas nu sarulit manah
Ngiceupan kabéh pangiring
Bari nyi putri iyatna
Muncereng ngalahir patih

Enyana mah dawuh ratu
Manéh mesti hukum pati
Jeung ieu badéga dua
Bari matek pedang patih
Ningal pedang nu ngaburinyay
Pitulung Robbul alamin

Bareng dék bek putri kabur
Teu tolih di murangkalih
Repot ponggawa nu kabur
Pitulung nu Maha Suci
Nu ngudag henteu kaudag
Badéga dua buncelik

[ 48 ]

Teu aya gimir sabuuk
Awak asa sagedé pasir
Pitulung yang Maha sukma
Dumadakan pada wani
Tur teu teurak ku pakarang
Nu ngudag diudag deui

Nu ngalawan bek kulubuk
Nu keukeuh ngudag diberik
Nu opat puluh malodar
Taya nu hirup sahiji
Kocap patih tina kuda
Morongos nyabab jeung bengis

Sia naha wani kitu
Wani kabéh ngabdi gusti
Ardanaya némbal nyentak
Geura modar ditampiling
Aing téh teu hayang adab
Tadi sia nyebut anjing

Aing disebut si nambru
Sia gé medu si jugil
Ki patih tambah napsu
Salirana wani ngagidir
Disisia ku badega

[ 49 ]

Sok jeung aing perang pupuh
Aing keur keuheul titadi
Keur nyatu digeuwat-geuwat
Patih rada hemar-hemir
Geus taya batur saurang
Nyaur patih lebet galih

Héran bet éta si namru
Teu nyana ka aing wani
Wani neunggeul pameunteu
Wirang raosna jeung risi
Ki patih maos isimna
Jeung salirana ngagidir

Tina kuda patih lungsur
Narajang teu tempo deui
Nampiling ka Ardanaya
Ditepak tangan Ki patih
Ditumbuk iga burungna
Patih tibeubeut teu eling

Ku Naya Genggong dituyung
Ditalipuk birit patih
Ki patih cengkat buringas

[ 50 ]

Pedangna ragrag keur ngungkul
Gandék dua pada pusing
Ki patih kunu duaan
Dén patih ngaraos sisip
Buringas patih rék ngejat
Tambuh polah radén patih

VIII. PUPUH GAMBUH

Patih Cangkiling bur kabur
Kuda ti heula disusul
Radén patih lumpat tarik
Tapi rék nyarék teu tulus
udengna teu dicokot

Kawas nu sieun disusul
Kuda kasusul digebug
Jeung kuda heula pandeuri
Engkang nyoréang kapungkur
Ngahéhoh jeung popolotot

[ 51 ]

Nu ngudag eureun teu maju
Radén patih eunggeus jauh
Malah geus dongkap kanagari
Nyimpang ka garduh ngahanju
Bari ngeuprukan kambang kaso

Wantu pinuh kana rambut
Nyapaan pamérés labor
Radén patih ngariringkil
Geus keukeupruk pék digelung
Patih eunggeus ka pakuan

Ardanaya nu kacatur
Geus lila mah rada ripuh
Jeung Naya Genggong badami
Urang balik deui hayu
Kumaha water kuwarok

Peupeurih ibuna kabur
Hayu urang bari susul
Beg ieu téh eunggeus magrib
Kamana ieu téh teu puguh nyusul
Itu baé buru orok

Nu duaan buru-buru
Murangkalih dina tandu
Geus dibarlikan deui

[ 52 ]

Barang nepi kana tandu
Bedéga dua arasup
Orok aya geuning nangis
Murangkalih pék dilahun
Pili genti mangku orok

Ardanaya muka kanjut
Aya bawang jeung cariu
Dikokos bet liat geuning
Ceuk Naya Genggong na atuh
Puguh cariu dikokos

Ari manéh pan orok mah perlu
Bubura jeung pupuk suhun
Geuning sok nenjo paraji
Geus kieu kumaha atuh
Mikiran anu ngalolos

Nu duaan sapeupeuting ngajararentul
Ti soré dongkap ka subuh
Ardanaya geus ngalahir
Urang indit baé hayu
Ka mana urang téh nya los

[ 53 ]

Nu duaan eunggeus pada kapidangdung
Jero leuweung luwang-liwung
Henteu témbong panon ari
Jeung teu puguh kalér kidul
Sumawon wétan jeung kulon

Tanggungan mah éta tandu
Piceun baé éta ridu
Da puguh jalan rarumbit
Teu puguh urang nya nyusul
Geus hayangeun nyusu orok

Nu nyusul pating arasruk
Saban nu bala diasruk
Turun gunung unggah pasir
Dikoréhan saban dungus
Ti pasir mapay ka legok

Geus lami henteu katimu
Kumaha atuh urang téh atuh
Pili genti anu ngais
Tuluy leumpang ngétan ngidul
Nu disusul mah ka kulon

Tunda anu nyusul
Kocap nyi putri anu kabur
Kawantu nu lumpat burit
Jeung getih can saat ngucur

[ 54 ]

Nu keur hampat mendak sumur
Sumur karungkupan dungus
Ngagorobas ngagubrag keur lumpat tarik
Nyangkoroh dijero sumur
Andaya Sasih ngalegon

Tunda putri dina sumur
Patih Cangkiling kacatur
Ngadeuheus ka kanjeng Gusti
Keur lalinggih dina batu
Ka patih dawuh sang Katong

Kumaha kang patih putus
Andén Sasih dihukum
Jeung nyembah patih Cangkiling
Unjukan ka sang prabu
Unjukan patih ngabohong

Nun gusti sumuhun putus
Dalah gusti kitu panuju
Saur putri puas teuing
Kami sok ijid ka maru
Genah ayeuna geus kojor

[ 55 ]

Dén patih mindo piunjuk
Ngan abdi kalangkung giruk
Badéga Andaya Sasih
Ka sim abdi wani numbuk
Ti pungkur bet ngadodoho

IX. PUPUH PUNGKUR

Sang raja mindo mariksa
Na kumaha badéga Andaya sasih
Patih Cangkiling piunjuk
Nun sumuhun dawuh raja
Naya Genggong Ardanaya sami ngamuk
Ngabdi gusti perlaya
Anu opat puluhmati

Ku abdi rék ditumpesan
Kabur ngejat sareng kaburu burit
Ari orok dina tandu henteu barang pirosaya
Nanging gusti geus tangtos dilebok maung
Sareng mun gusti ngidinan
Ku abdi diteang deui

Sareng ngabantun kaagamaan
Mendak aya idin sapuk jeung kersa gusti
Pinunjuk patih sakitu
Kanjeng raja seug ngandika
Aéh akang patih keun baé montong disusul

[ 56 ]

Bet modar ku jalma dua
Tur si badega kitu deui
Badéga bulukusunu
Opat puluh modar
Na kumaha mun kitu
Teu kuat ka jalma dua
Taya nu kuat sahiji

Karena mun dirurugan
Ku kang patih
Eta jalma dua siki
Asa wiring temen atuh
Tur lain raja badéga
Pasal aya ngulampreng mah misti bunuh
Siratkeun baé ayeuna
Enggal nyembah radén patih

Gadag-gidig ka pakaseban
Engkang dongko ka paseban patih nulis
Geus parantos nyaur umbul
Mawa surat-sirat jalma
Ardanaya Naya Genggong anu kabur
Geus béwara ti nagara
Abdi gusti sami nguping

[ 57 ]

Urageun tatangga désa
Pangkat leutik lurah sarepuh patinggi
Saban jalan nyagak garduh
Megat ngaran Ardanaya
Eujeung Naya Genggong deui misti bunuh
Da lamun teu bisa ngalawan
Misti laporkeun ka patih

Kapala mudu ngaronda
Saban peuting mudu jogo ka nagri
Serta di kampung mudu
Nu beunghar kudu dijaga
Karemitan kantong aing eusina kitu
Sabot ngamitan nu beunghar
Nu kamiskin di reumin

Kana pagawéannana
Tunggu garduh saban peuting pili genti
Carios nagara Erum
Campur jeung jaman ayeuna
Tapi lain ngapanan ka nun gurus
Tapi jaman baheula mah
Eta enya kitu Saditu

Mangga kebatkeun carita
Nagri Erum geus metakeun anu kemit
Naya Genggong urang catur
Sarawuh ki Ardanaya
Unggal peuting di leuweungna ting alasruk

[ 58 ]

Ari ti beurang néangan
Ari geus burit muru-muru kana kai
Kolong Canir asup
Tapakur maca istigfar
Neda-neda ka gusti nu Maha Luhur
Agan sing kasalametan
Rawuh ieu murangkalih

Teu nyusu mugi kuat
Masing langsar asép ulah rék berewit
Orok téh bari dicium
Kitu pikir badéga dua
Henteu géséh pikiranana lalucu
Dihao-hao harita
Murangkalih geus bisa seuri

Deuleu euy itu si ujang
Ayeuna mah nu kasep geus bisa seuri
Ku Naya Genggong dicium
Nepak ki Ardanaya
Eta ulah diciuman teuing kitu
Sok tuturiheun orok mah
Mingkeun baé da keur ulin

[ 59 ]

Deuleu itu ngecrokan tangan
Euh kumaha acép teu boga cau sasiki
Beureum sotéh lain cau
Mun pék beurang heula atuh
Teureuy sawaréh kadinya
Da urang gé geuning eunggeus hayang nyatu
Deungeuna mah itu loba
Pucuk kondang pucuk bening

Tuluy pada dadaharan
Nu duaandina sahandapeun kai
Muka sangu enggeus tuhur
Dibaraheuman aron
Wantu eunggeus heubeul lampah anu ngasruk
Weléh baé teu kapendak
Geus dahar arindit deui

Ti dinya teras deui ka sampalan
Tuluy baé mapay lebak unggah pasir
Rét ka kidul ninggal saung
Pok ngomong Ardanaya
Itu enya geura kawas-kawas saung
Ki Naya Genggong némbalan
Enya ka saung sidik

Tuluy pada leumpang gancang
Enggeus deukeut Ardanaya ngomong deui
Adi urang enggeus ripuh
Tapi ké datang ka dinya

[ 60 ]

Sugan aya nu nyusuan
Jeung didieu kawasna rayi suni
Sarta pojok deukeut laut
Carék Naya Génggong enya
Bari maju bareng dongkap sampurasun
Ardanaya punten basana
Jero ngalahir manis

X. PUPUH DANGDANGGULA

Nu tiimah nempo bari seuri
Handap basa Agus nu timana
Bet kadieu poék-poék
Ardanaya ngawangsul
Saenyana kawula bibi
Nu matak kawula nyimpang
Kapameng nyalagu
Asal néangan juragan
Teu kapanggih ti dituna téh bet leungit
Henteu puguh anu mawa

Ku taksiran dibawa ku jurig
Eta agan teu wantu aya wé randa
Ki Ardanaya bohong sawaréh

[ 61 ]

Carék nini téangan jeung aki
Saayeuna eujeung nyangcang domba
Eujeung munding dua ésé
Ngan sakitu nya kadeudeuh
Peupeulakan henteu jadi
Kaburu kahalodoan
Nu jadi ngan cau
Ki sémah kuma nya dahar
Henteu gaduh cau aya hijihaturan aki
Ké antosan baé moal lila

Wantu da ngan dua sikat deui
Na bet lila palangsiang sasab
Pikameulangeun aki téh
Nini Tamli seug turun
Ngageroan Aki Tamli
Eukeur digeroan jol datang
Bari naha atuh
Aki téh bet buburitan
Puguh ieu digeroan sotéh aki
Tatamu can disuguhan

[ 62 ]

Ardanaya seug tamada embi
Teu kuring kapan keur nyaba
Emang pangapunten baé
Walon aki Tamli sukur
Peupeurih nyuguhan kuring
Kumaha da lain nyaah
Jeung geuwat Nini nyangu
Ngomong deui Ardanaya
Tadina mah nu terang rék musapir

Ayeuna mah éta nyangu Nini
Ku kaula tukeuran ku budak
Aigé carék Nini téh
Karah nyandak budak lembut
Leres seug kasép lalaki
Mawi ku kuring dibawa
Lain anak Maung
Da timu ti anu bala
Mangga atuh mumulé ku anak Nini
Kitu ceuk badéga dua

[ 63 ]

Pakumaha Nini jeung Aki
Carék Aki hadé éta budak
Ku urang téh dimumulé
Tapi mudu daék ngasuh
Sok bikeun cau téh Nini
Saha Agus nya jenengan
Wantu anyar tepung
Bisi piteunah ka Paman
Eta kitu sabab tukeur euweuh saksi
Mudu asuh ku sampéan

Eujeung Agus timana nya bumi
Ardanaya noél ka baturna
Pok walon Ki Naya Génggong
Asal mah kuring téh jauh
Lembur ti Nagari Majesi
Ari dipariksa ngaran
Ka kuring nu nyebut
Naya Génggong ka kaula
Ari ieu ngaran nu saurang deui
Kang pangantén Ardanaya

[ 64 ]

Eta kitu ngaran kula Bibi
Bét ayeuna piwarang ngasuh budak
Piker kaula tadi gé
Néangan Agan teu timu
Kaula rék kula-kuli
Sabab bekel enggeus beak
Matak rék buburuh
Ayeuna Paman kaula
Dirawatan kaula dititah cicing
Sarawuh Kakang Ardanaya

Mangga éta Bibi éta murangkalih
Geura rawatan ku Bibi mandian
Sugan pangaruhan geus gedé
Omong Naya Genggong kitu
Dipangku ku Nini Tamli
Murangkalih dimandian
Cahyana ngagebur
Naya Genggong
Suka bungah puguh deui Nini Tamli
Jeung Aki geus pada giat

[ 65 ]

Kasigeugkeun lampah Nini Tamli
Nutur kana sempaling carita
Nabi Hidir nu kojo téh
Pulo Ening semu iuh
Hibar cahya murangkalih
Nabi Hidir seug ngandika
Salebeting kolbu
Bét surem jero patapan
Aya naon kitu manah Nabi Hidir
Murangkalih kauninga

Saur Nabi nya paingan teuing
Nini Tamli keur ngebagkeun budak
Nabi geus uninga baé
Eta anak Raja Erum
Samalah ngarana sidik
Nya éta Jaka Mursada
Nabi Hidir weruh
Nabi Hidir lajeng angkat
Saciptana jol sumping ka Nini Tamli
Nini jeung Aki ngarenjag

[ 66 ]

Tuluy sujud Aki rawuh Nini
Sarta ngomong Gusti Abdi tobat
Ngersakeun naon Gusti téh
Omong Nini Tamli kitu
Seug ngandika Nabi Hidir
Kami ménta éta budak
Rék dibawa ngapung
Lain rék dipiboga
Ari mengké geus gedé dibikeun deui
Ku Nini Aki antian

XI. Pupuh Kinanti

Aki Nini pihatur
Atuh sumangga téh teuing
Ulabon sarga budak
Sanajan diri pribadi
Da geus ti anu kagungan
Sumeja sumerah diri

Piunjuk Aki sakitu
Les baé leungit nu mulih

[ 67 ]

Dua pada tarurun
Ti imah seug alak-ilik
Sup deui unggah ka imah
Nanyakeun ka Aki Tamli
Paman nu bieu téh saha
Anu mundut murangkalih

Aki Tamli pok ngawangsul
Eta Kangjeng Nabi Hidir
Bisi Agus teu uninga
Gaib Kangjeng Nabi Hidir
Agus urang ka Nugraha
Kasumpingan Nabi Hidir

Geura ténjo itu ku Agus
Pepelakan kabeh jadi
Ngadak-ngadak baruahan

[ 68 ]

Moal kurang dahar Agus
Eujeug tingal Munding Nini
Reujeung Domba aranakan
Jengkar Domba eujeung Munding
Unggal poé ngajuruna
Eta Domba opat siki

Enggeus jadi opat puluh
Munding anu dua siki
Engeus jadi opat pasang
Aki Nini jadi sugih
Naya Genggong Ardanaya
Kagaét sajeroning ati

Duaan henteu sumaur
Nini Tamli ngomong deui
Agus naon nya kahayang
Hayang dahar sanguna sasaid

[ 69 ]

Omong Nini Tamli kitu
Ari carék Aki Tamli
Nini urang suka bungah
Lain atoh loba rijki
Pok Ardanaya bet senang
Henteu ngasuh murangkalih

Ki Naya (...... ) nya kitu
Orok dicandak ku Nabi
Ari ayeuna mah kula
Kumaha paréntah Nini
Naon baé piwarangan
Ari carék Nini Tamli

Heueuh bener kitu Agus
Montong loba nu dipikir
Pare urang pibuatan
Duaan tilu jeung Aki
Nini mah érék popolah

[ 70 ]

Omong Nini Tamli kitu
Naya Genggong tuluy indit
Sarawuh jeung Ardanaya
Dibuat huma jeung Aki
Mipit pare paréntah
Paréntahan Nini Tamli

Ki Ardanaya geus matuh
Ngamukim di Nini Tamli
Jeung Ki Naya Genggong dunya
Sertana geus rumpak jami
Sigeug sempaling carita
Kocap Kangjeng Nabi Hidir

Murangkalih nu dibantun
Ka patapan pulo Ening
Nabi Hidir sakersana
Pék ngebogkeun murangkalih
Baju nagé nu dicandak

[ 71 ]

Mandi geus tangtu
Di kebakeun dua kali
Murangkalih lulumpatan
Di kebakeun tilu kali
Geus jadi bujang jenglengan
Geus ngandila Nabi Hidir

Ayeuna geus gedé Enung
Geura anggo ieu samping
Ngaran samping palang ruksak
Eujeung baju sarta patih
Udeng kuning sakebonan

Jeung ieu pék sorén Duhung
Eujeung ieu kembang kuning
Paranti mancala warna
Rupa Asep salin-salin
Geus sepuh sok jadi ngora
Nya ieu palay susumping

[ 72 ]

Pihatur mursada nuhun
Bari nampanan paparin
Enggal murangkalih dangdan
Leuwih kasép taya tanding
Medal cahaya lir bulan
Jeung Nabi ngandika deui

Ayeuna téh Asép Enung
Eyang kasép pépéling
Mangké téh kudu tatapa
Tapa sajeroning mincing
Ari eupana ku Domba
Lobana pat puluh siki

wasiat éyang sakitu
poma Asep ulah lali
ayeuna asep ku Éyang
dianteurkeun ka Ambu Tamli
sabab Asep asal tinya
kitu saur Nabi Hidir

[ 73 ]

XII. Pupuh Asmarandana

Kitu wuruk Nabi Hidir
Seug peureum Jaka Mursada
Ku Nabi Hidir dikaléng
Kersana sakedet netra
Ka Nini Tamli geus dongkap
Aki Tamli keur ngariung
Naya Genggong Ardanaya

Keur dalahar Aki Tamli
Nini Tamli ngaladénan
Daharna ditunda baé
Nabi Hidir seug ngandika

[ 74 ]

Mukakeun perjangji kami
Sanggup ngagedéan budak
Ayeuna ieu geus gedé
Nyelehkeun kami ayeuna
Tapi turut sakarepna
Naon baé nu dipundut
Ku Aki ulah dipungpang

Ngan sakitu jangji kami
Ayeuna kami rék mulang
Nini masing hadé-hadé
Nabi sakitu lahirna
Les ilang teu katingali
Naya Genggong seug ngarangkul
Ka Radén Jaka Mursada

Ardanaya rawuh Aki
Nini Tamli ngarangkulan

[ 75 ]

Ari Nini mah jeung Aki
Ceurik sotéh suka duka
Sukana ningal nu kasép
Dukana ku lalawora
Tadina basa nyiraman
Ngagolér dina palupuh
Ngan sakitu kareuwasna

Anu kasep taya tanding
Kadi Dewa kama Jaya
Lengkeh ngalemperéng konéng
Ménak lenjang ngalempayat
Nu kasép Jaka Mursada
Alus bangun lungguh tumpuh
Henteu bosen anu ningali

[ 76 ]

Malah Aki reujeung Nini
Anu ceurik pada cengkat
Ardanaya Naya Genggong
Geus sami répéh ceurikna
Nini Tami olah-olah
Macang cikopi jeung sangu
Haturan Jaka Mursada

Sadia Nini cacawis
Jaka Mursada ngandika
Eni Aki ayeuna téh
Kaula érék nyarita
Sababa timbalan jeung éyang
Kaula muda ka laut
Rék nguseup eupana Domba

Eta kitu putu eni
Kaula rék neda Domba
Nini Aki gancang walon
Ulabon sariga Domba
Najan Munding gé sumangga

[ 77 ]

Paké eupan mincing
Sumangga............
Emang nyokot Domba ka Tegal
Ulah lila téréh-téréh
Sapuluh baé heulaanan
Naya Genggong Ardanaya
Ngagiring Domba sapuluh
Geus ngaliyud diburuan

Gancangna Mursada indit
Érék nguseup ka Sagara
Ardanaya Naya Genggong
Eukeur leumpang sumpang simpang
Ruwal-rawél barang ala
Pada ngala jambu batu
Dihakanan bari leumpang

Jaka Mursada ngalahir
Tiheula bari ngagupai

[ 78 ]

Ku Agan mudu dipirig
Kitu omongna badéga
Jaka Mursada ngawalon
Pék atuh Paman tiheula
Ardanaya ngawalonan
Lain Domba nu teu maju
Kuring ngalabuan heula

Teu lila kalaut sumping
Calik disisi Sagara
Jaka mursada ngajogo
Sarta bari nyandak tambang
Ka badégana ngandika
Cing Domba téh Paman pangku
Ieu useup téh eupaneun

[ 79 ]

Ki Badéga silih tuding
Pahiri-hiri duanana
Pék deui ku anjeun baé
Jaka Mursada ngeupanan
Dikait bujurna Domba
Beng dibalangkeun ka laut
Diteunggeul iwak sagara

Ngan sakétap Domba hiji
Tuluy deui dieupanan
Eupan beunang deui baé
Tayoh kalmot useupna
Anu matak bet nyaba
Badégana ngadeukeutan

Jaka Mursada ngalahir
Paman Domba téh geus beak
Coba nyokot deui baé
Pada ngomong gandék dua
Édas lauk téh bet jahat
Saged naon nu nyangkut
Anom mah barang leukeunan

[ 80 ]XIII. Pupuh Sinom

Seug deui Radén ngandika
Geuwat Paman nyokot deui
Geus montong loba carita
Kabéh baé lomba giring
Harita badéga indit
Naya Genggong gura-giru
Sarawuh Ki Ardanaya
Ka babakan enggeus nepi
Nini Aki mariksa ka Ardanaya

Agus mancing téh kumaha
Geus meunang sabaraha hiji
Asép dimana ayeuna
Kitu carék Aki Tamli
Ki Ardanaya ngalahir
Agan mah di sisi laut
Nguseupna teu acan meunang
Eupana mah eunggeus abis
Balik soteh Kaula rék nyokot eupan

[ 81 ]

Érék ngagiringkeun Domba
Kira Lima belas siki
Kitu omong Ardanaya
Naya Genggong walon deui
Urang ulah hésé deui
Kabéh baé giring atuh
Upama aya sésana
Da meureun dibawa deui
Carék Aki nya bener kabéh pék bawa

Gancangna Ki Ardanaya
Domba Ki Tamli digiring
Heunteu kacatur di jalan
Geus dongkap ka nu keur mincing
Jaka Mursada ngalahir
Domba téh kabéh dibantun
Walon gandék leres Agan
Kuring sanggel bulak balik
Geus pégat deui useupna téh eupanan

[ 82 ]

Ari geus putus ngeupanan
Tuluy dibalangkeun deui
Disanggo ku lauk sakétap
Domba téh tinggal sahiji
Nu hiji dikait deui
Dibalangkeun kop disanggut
Diteunggeul badéga seunggal
Ku Radén Jaka ditarik
Lauk bedas narik deui bedas

Geus moro gendek nu Dua
Sumangga Agan jeung kuring
Kagusur gandék nu dua
Méh rék ngajebur ka cai
Ku Radén digeuwat deui
Keun Paman kaditu mundur
Ti dinya Jaka Mursada
Ningkil nojér kana keusik
Bari nyaur nyeblok baé sing jero heulana Paman

[ 83 ]

Geus nyeblok Radén Mursada
Paman geuwat ménta Munding
Ka eni geuwat sing gancang
Haturkeun ka Ama Aki
Nguseup téh kudu ditarik
Ku munding keur melak lauk
Tapi kabéh baé bawa
Éta Munding opat rakit
Ardanaya Naya Genggong lalumpatan

Ka lembur gancang geus datang
Ditanya ku Aki Tamli
Na kunaon lalumpatan
Mana Asép bét teu mulih
Badéga ngahégak lahir
Puguh eukeur narik lauk
Ayeuna keur padonco-donco
Kaula rusuh téh balik
Ménta Munding keur narik lauk téh beunang

[ 84 ]

Kitu omong gandék dua
Suka ati Aki Tamli
Émoprok barina jeung surak
Lakadalah bagja teuing
Geuwat Agus bawa Munding
Asép palangsiang kagusur
Kabawa iwak sagara
Kitu carék Aki Tamli
Carék Nini atuh buru-buru geuwat

Sagedé naon laukna
Hayang geura nénjo Bibi
Jeung érék cawis sambara
Érék ngapeun baé Bibi
Kitu omong Nini Tamli
Ki Naya Genggong ngawangsul
Enya Bibi sing sadia
Ngala daun pikeun mais
Ari Paman sing loba nyieun panggangan

[ 85 ]

Kitu omong Ki Badéga
Bari tuluy nyokot Munding
Ardanaya nyokot tambang
Eujeung Naya Genggong deui
Manggul pasangan sakali
Naya Genggong leumpang rusuh
Nya kitu Ardanaya
Pahibut ngagiring
Mawa pecut jeung pada manggul pasangan

Munding lumpat dipecutan
Wantu rusuh nu ngagiring
Munding leumpang sumpang-simping
Narajang ka Tegal elih
Dipegat ku nu ngagiring
Nincak cucuk jungkrang-jingkrung
Ardanaya gaganjangan
Eujeung ngowé was-was wis-wis
Eunggeus dongkap Mundingna dipasapan

[ 86 ]

Jaka Mursada ngandika
Coba Paman bulat-bulit
Teu tali useup ceuceu
Dipetakeun geus tarapti
Gancangna useup ditarik
Lauk ti cai digusur
Calangap hanjat ka darat
Jaka Mursada ningali
Badégana eumeupreuk cicing keulkal jeung surak

Ari pokna sia béang
Geuwat anom geura peuncit
Abdi dék neda panon
Éta inten herang teuing
Ari ceuk saurang deui
Abdi mah sisitna wungkul
Sabab uang emas
Naha bagja-bagja teuing
Moal susah boga uang emas loba

[ 87 ]

Kitu carék gandék Dua
Naya Genggong ngomong deui
Kuring mah ngaku panon
Erék dijual sahiji
Geus tangtu loba nu meuli
Murah-murah Tujuh ratus
Panon hiji hargana
Kitu omong Ki Pangiring
Radén Bagus mesem barina ngandika

Paman cekel ku duaan
Teu lauk urang peuncit
Badégana seuseurian
Duanana sukaati
Pada ngomong ngecewis
Bari narumpakan lauk
Gedé heunteu kira-kira
Radén Bagus sangkal-singkil
Narik duhung barengna geus diungkulan

[ 88 ]

Lauk ngomong kawas jalma
Ari pokna mengké Gusti
Abdi ulah dipaéhan
Sabab lamun paéh Abdi
Gamparan enggeus pianasti
Mamang enya jeneng Ratu
Sakitu lauk omong
Jaka Mursada ngalahir
Naha enya jeung bét bisa ngucap

Na lauk naon ngarana
Gedé serta alus teuing
Panon inten sisit emas
Lauk téh pok ngomong deui
Ari ngaran mah simkuring
Tegesna iwak Minayu
Abdi lamun dihirupan
Sarta ka caikeun deui
Gusti lamun napak kangjeng di Sagara

[ 89 ]

Abdi saur ku Gamparan
Nepak cai Tilu kali
Gamparan moal kamaotan
Kitu omong lauk cai
Jaka Mursada ngalahir
Mun kitu mah atuh lauk
Manéh geura ka Sagara
Ayeuna geura los balik
Iwak Minayu geus gejebur ka Sagara

Anu numpakan ti pecat
Di sisi ninggang kikisik
Duaan nagkarak bengkang
Lauk geus ka cai deui
Badéga dua jarebi
Handeueul kaliwat langkung
Harudang barina bari kekepruk ngusapan keusik
Jeung jumengkat keuheul ka Juraganana

Sami bangkenu ulatna
Dusdisa semu anu pusing
Tina kikiik bareunta

[ 90 ]

XIV. Pupuh Magatru

Ardanaya Naya Genggong nu pundung
Lauk dileupaskeun deui
Baeud kawani samutut
Mun budak mah meureun ceurik
Supaya ras enggeus kolot

Ngan méntégég baé ari ras ku lauk
Harita badéga balik
Duaan nu leumpang ngasruk
Pating gerendeng nu pusing
Boga Juragan téh gélo

Héran urang tur budak turunan Ratu
Kasépna teu aya tanding

[ 91 ]

Mending-mending mun Bapa Estu
Dipikir nya matak nyeri
Tadi rék nurut untung
Ari eunggeus lauk bukti
Bet teu mawa ka kolot

Ngan kaduhung baé baréto digubug
Nyana rék salah hareuti
Mun teu digubug Maung
Ardanaya ngomong deui
Heueuh ku urang baréto

Kasép-kasép naha budak bet bedegong
Tayoh budak édan éling
Ku eunggeus beunang gé lauk
Disina ka cai deui
Matak keuheul budak gélo

[ 92 ]

Naya Genggong amarahna ngagugudag
Ardanaya kitu deui
Hayu baé buru-buru
Urang béjakeun ka Bibi
Datang sina ditanggeelong

Ardanaya Genggong enggeus cunduk
Jol baé ka Nini Tamli
Budi semu sarambutut
Rét nu ningali Nini Tamli
Nanya Nini naha léwéh

Bari naha Agus kawas anu parundung
Jeung man lauk téh Agus
Anu ditarik ku Munding
Naha agus téh ngabohong

Eujeung mana kapan mawa Munding Agus
Boa beak paké mincing
Naha balik teu dibantun
Jeung Asep dimana deui
Ngawangsul Ki Naya genggong

[ 93 ]

Puguh Bibi mah matak warangsul
Nay éta kusaking sendil
Pang balik sotéh da pundung
Domba opat puluh ledis
Domba beak lauk poas

Ku geus leneng lauk ti cai digusur
Ditarik ku dua rakit
Sisit nag é emas wungkul
Panonna inten biduri diténjo hurung moncorong

Rék dipeuncit ku Agan teu lulus
Lauk dikencarkeun deui
Kitu matak kula pundung
Handeueul kaliwat saking
Kitu omong Naya Genggong

Aki Tamli ngadengé anu cacatur
Morongos panon buncelik
Aki Tamli langkung napsu
Serta jeung ngomong bengis

[ 94 ]

Mun kitu mah nya kawilang nurustunjung
Budak bangkawarah teuing
Domba aing opat puluh
Mun kitu miti diganti
Mun teu bukti jor mantog

Aki Tamli harita keur ngumbar napsu
Nini Tamli nganbek deui
Ti imah mangpeungkeun nyiru
Bari ngajejoét sahid
Pariuk totos ditajong

Ngomong ngaprak geus tong daratang ka lembur
Bet ngaruksak barang aing
Baréto euweuh nu kitu
Ngan aing baé jeung Aki
Heunteu burung lega kebon

Ayeuna mah jor baé geura alundur
Nini jeung Aki gé gék calik

[ 95 ]

Bareng Aki jeung Nini nu keur narapsu
Suaban Nini jeung Aki
Jebul sumping Radén Bagus
Barina ngagiring Munding
Ngadangu nu huak-haok

Nini Tamli nu keur ngaprak nu tundung
Teu pisan éling ka jangji
Wantu kabawa ku napsu
Pangwurukna Nabi Hidir
Lantaran Nini kokoro

Raden Bagus raos ditundung ku Ibu
Sisi pager nyegruk nangis
Nalangsa barina nyuuh
Disampeurkeun ku pangiring
Ardanaya Naya Genggong

[ 96 ]

Nyeblak welas badéga ka Radén Bagus
Na kunaon Agan nangis
Jaka Mursada ngawangsul
Kaula nu matak ceurik
Pan ditundung ku kolot

Na ka mana ti dieu kula nya muru
Kula teu Lanceuk teu Adi
Ari ku kolot ditundung
Kula geus teu puguh piker
Badéga dua ngawalon

Jadi kitu kutan namah Agan bingung
Pan Abdi nya kitu deui
Bet urang pada ditundung
Eta téh ku Nini Tamli
Puguh sadaya rumaos

Turta Agan éta lain Ibu éstu
Saleresna Nini Tamli
Eta agan indung pulung
Da Agan mah putra Gusti

[ 97 ]

Pa agan mah éta Putra Raja Erum
Nu matak didieu calik
Ku Abdi dibawa ngancruk
Abdi paséa jeung Patih
Kitu asalna baréto

Saleresna Abdi kamari téh pundung
Pundung soréh api-api
Supaya ti dieu undur
Nyieun akal sangkan balik
Kitu baé akal kolot

Raden Bagus ngandika bari sumegruk
Sula lain anak Nini
Badéga dua ngawangsul
Lain éta Agan Lain
Pok Arda jeung Naya Genggong

Ayeuna mah urang saréba ka Erum
Urang ngadeuheus ka Gusti

[ 98 ]

Badégana kasusahan ngan sakitu
Jaka Mursada ngalahir
Gampang hayang salin patut
Ieu sumping kembang kuning
Patih erum tangtu poho

Sadayana ogé Paman salin patut
Samalah ngaran diganti
Emang Ardanaya Daud
Ki Masrut nu hiji
Eta landi Naya Genggong

Ti harita disumping geus salin patut
Disusumping kembang kuning
Gancangna sakabéh udur
Tinggal Nini Aki Tamli
Geus beunghar jadi kokoro

[ 99 ]

Aki Tamli geus lemper ngahurung balung
Amarahna beak Aki
Kaduhung ku goring sahur
Nini Tamli kitu deui
Ceurik kumambang cipanon

XV. Pupuh Maskumambang

Nini Tamli ngomongna bari ceurik
Kaduhung nyarékan
Bet éling kawuruk Nabi
Meungpeung ka anak kukutan

Mun sungkan meureun tetep sugih mukti
Najan Domba beak
Lamun aya murangkalih
Meureun tetep babanda

Sanggeus euweuh murangkalih banda leungit
Heunteu puguh losna
Bet hanjakal goréng biwit
Kiwari kieu rasana

[ 100 ]

Na ka mana Asép téh tuluyna Aki
Jung susul téangan
Kitu omong Aki Tamli
Aki Tamli teu ngajawab

Kocapkeun Nini Aki nu eukeur ceurik
Raja Erum koco gerwa
Nu Putri ti Mesir
Waktu harita teu dahar

Siang wengi ditanggeuy baé ku Gusti
Éta ku rakana
Kawantos langkung nya asih
Ka Sang Putri Purbalintang

}Teu damangna henteu lebet sangu kopi
Dukun pirang-pirang
Jempé teu aya nu matih
Dilandongan ukur senang

Langkung-langkung Raja Erum sumpeg Galih
Ku gerwa teu damang

[ 101 ]

Malah-malah Raja Erum siang wengi
Teu kulem tirakat
Neda-neda ka Yang Widi
Neda gerwa gero senang

Waktu éta Raja Erum langkung prihatin
Neda ka Pangeran
Ari dina hiji wengi
Raja misambat soara

Keur lahirna éta dawuhan nu Gaib
Éta gero Raja
Piubareunana pasti
Tirta Bulayah ubarna

Tapi koar éta landing putrid Mesir
Kandaning Mataram
Minyak tala muka yakin
Kitu Kandana Mataram

[ 102 ]

Ari ieu kanda Cirebon digirit
Nu kebet carita
Éta landing putrid Mesir
Nya éta Tirta Bulayat

Éta kitu ku Raja nu kakupingna
Raja Rum ngandika
Tapi salebet nyagalih
Anu ngomong téh nya saha

Kitu meureun Raja bari alak-ilik
Seug kaluar lisan
Garwana Patih Cangkiling
Jung Patih geura nyiar ubar

Itu ubar Tirta Bulayah sing manggih
Patih lamun meunang
Tanwandé di upah nagri
Kula sérén pajenengan

[ 103 ]

Ngan supaya damang waé ieu putri
Patih mun teu meunang
Uwarkeun ka Abdi-Abdi
Saha baé anu meunang

Carék basa wiwilang baku ngarit
Anu meunang ubar
Nya éta nu boga Nagri
Sakitu lahirna Raja

Pati nyembah geus tutas timbalan Gusti
Lajeng ka bumina
Dangdan Kuda geus tarapti
Dititihan ka paséban

Barang dongkap ka Paséban Radén Patih
Ka sakabéh Pangkat
Pangkat gedé pangkat leutik
Ayeuna timbalan Raja

Pangkat kabéh pada nyiar pala jenggi
Kudu baé pada meunang

[ 104 ]

Geus tangtu upahna nya éta nagari
Kitu dawuh Raja
Pada walon Abdi-Abdi
Ti hareup ti pungkur mangga

XVI. Pupuh Pangkur

Pangkat-pangkat geus sadia
Tunggang kuda sadaya budal ti Nagri
Anu ngalér anu ngidul
Aya nu ngulon nu ngétan
Lalumpatan menak kuring hayang nimu
Usada keur landing Raja
Sabab upahna Nagri

Jalma pada popohoan
Puguh somah sanajan Patih Cangkiling
Nyandak uang Tujuh rébu
Pikeunngulikeun néangan
Ka nu bala disingkaban saban dungus

[ 105 ]

Ngotéktak ngapruk nu bala
Wani riab nu kuli ka Radén Patih
Barudak sarawuh sepuh
Lebak pasir dikotéktak
Anu bala dicacaran saban dungus
Keridan ka budak-budak
Riab awéwé lalaki

Patih ngungsi saban Tegal
Sabadana di Tegal Patih berenti
Barang ningali ka kidul
Jol sumping Jaka Mursada
Cék badéga tapi eunggeus salin patut
Naya Genggong Ardanaya
Disusumping kembang kuning

Patih cangkiling ngandika
Budak saha itu kasép-kasép teuing
Ka Badégana nagdawuh

[ 106 ]

Jaka Mursada ngandika
Jalma naon itu Paman loba teing
Ardanaya seug piunjuk
Aéh agan geuning nya éta
Mun teu ningal Patih Cangkiling di Erum
Patih Rama Agan pisan
Nya éta Patih Cangkiling

Coba ku Agan tepangan
Jaka Mursada nepangan ka Radén Patih
Serta langkung mendo munjung
Patih Cangkiling ngandika
Ari Asép asana kakara tepung
Pun Paman sok hayang terang
Ti mana nya tuang bumi

[ 107 ]

Sareng nya saha jenengan
Rék ka mana numawi ka dieu sumping
Jaka Mursada nyembah matur
Nuhun Abdi dipariksa
Ari imah di Nini Tamli di Gunung
Sim abdi anu diseja
Rék marek ka Rama kuring

Rehing mendak cariosan
Raja Erum éta éstu Rama kuring
Kitu béja urang Gunung
Ari simabdi nya ngaran
Loba pisan ka Sim kuring anu nyebut
Jaka Mursada nya ngaran
Kitu ngaran Jisimkuring

Ngaranjug patih manahna
Seug ngandika duh Asép teu nyana teuing
Radén geus sagedé kitu
Teu nyana Jaka Mursada
Puguh enya Asép putra Raja Erum
Ari ieu Asép saha

[ 108 ]

Jaka Mursada walona
Ari ieu mamang nu ngiring ka kuring
Ari ngarana Pun Masrut
Nu hiji deui Badéga
Ari éta ngarana deui Pun Daud
Duka teu uninga Kuring

Sinareng kersa mamang
Damel naon numawi di Tegal linggih
Patih gumujeng ngadawuh
Paman diutus Ku Raja
Rama Asép nyiar landing tuang Ibu
Ibu Asép heunteu damang
Tapi weleh heunteu manggih

Ngarana Tirta Bulayat
Éta kitu sareng saha baé nu manggih
Dijadikeun Ratu Erum
Yén kitu dawuh Sang Raja
Ari ayeuna sumping Asép Paman sukur

[ 109 ]

Sabab Asép putra Raja
Geus tangtu Asép nu nyepeng Nagari
Jumeneng Ratu di Erum
Sareng Asép ayeuna mah
Kudu baé nyiar landing Tuang Ibu
Gampil ngadeuheus ka Rama
Kitu saur Radén Patih

Jaka Mursada ngandika
Duka teuing ngan pamali sanggup Kuring
Ayeuna mah mendak rujuk
Ngadeuheus heula ka Ama
Walon Patih nya sumangga Asép atuh
Enggalna bubar ti Tegal
Radén Patih mundur deui

XVII. Pupuh Durma

Radén Patih kebat mulih sabaladna
Radén Bagus ngiring Patih

[ 110 ]

Diparin sumping kembang kuning
Jeung diganti ngaran bet lumayan
Cayeuga Agan
Satadina pura Gusti
Wajib ngawula
Badéga saruka ati
Kasugeugkeun lampah

Nu nyamur harita
Caturkeun Raja di Nagri
Mangkon nu teu damang
Kangjeng Raja seug ngandika
Ka sakur nu di bumi

[ 111 ]

Bet lalila ku meunang henteuna ubar
Eukeur kitu jebul Patih
Sumping ngadeuheus
Sarawuh Jaka Mursada
Raja seug ngawauh deui
Ki Patih meunang
Unjukan radén Patih

Nun sumuhun teu aya pisan nu mendak
Ngan manawi putra Gusti
Ieu Putra téa
Jenengan Jaka Mursada
Kitu piunjuk Patih
Raja ngandika
Aéh karak Putra kami

Atuh sukur geus gedé Jaka Mursada
Jeung Ama eunggeus papanggih
Ieu Ibu Ujang

[ 112 ]

Pangnyiarkeun usaha Tirta Bulayah
Lamun geus meunang téh pasti
Uajng jumeneng Raja
Ama Saléh pajenengan
Teu kitu gé Ujang wajib
Da kapan Putra
Sakitu dawuh Gusti

Radén Jaka Mursada nyembah njukan
Nun mangga pisan Sim Abdi
Neda jiad Ama
Sareng pitulung nging Allah
Raja seug ngandika deui
Ujang bekelan
Béré duit tukang konci

Sabaraha baé Tilu ratus peusmat

[ 113 ]

Radén Bagus anu angkat gagancangan
Badégana suka ati
Réh nampi bayaran
Di paparin ti Juragan
Ngabangor ngomong ngabuih
Igel-igelan
Lakadalah boga duit

Lain untung diparin pat pasmat éyang
Ku Agan dibayar duit
Eukeur meuli madat
Adat dewek katebihan
Ki Masru pok ngomong deui
Kuring mah Agan
Keur majeg Ronggéng-ronggéng

[ 114 ]

Sabab kuring kamari enggeus dijangjian
Parantos bentik pasini
Doyong papadon
Enggeus moal meunang tida
Ngan supaya tahan panggih
Jeung tahan nanya
Duka naon atuh geulis

Nu baheula nu kiwari panakawan
Tabuh bakuna peregih
Ku anu réa
Tatapi mungguh di jalma
Cengar-cengir bari mikir
Néangan luang
Daluang anu diaji

Pantes éta daluang tuladan
Sabab luangna pribadi
Éta ogé jalma
Badéga Jaka Myrsada
Sajeroning cengar-cengir

[ 115 ]

Saya éta badéga ngiring Juragan
Jaka Mursada ngalahir
Paman Ardanaya
Uarang ngungsi ka......
Jawab panakawan ngiring
Sumangga Agan
Kangjeng angkat ka Kilisih

Radén Bagus mapay-mapay sisi Sagara
Néangan landing teu manggih
Eujeung badégana
Ardanaya Naya Genggong
Duanana cengkat buringas
Jeung pada saged nu dangdan
Disamping eujeung disabuk
Geus pada sadia dangdan

Jaka Mursada ngalawi
Paman hayu urang mapay

[ 116 ]

Diteuteup disidik-sidik
Radén deukeut kana duha
Kumejot manah Putri téh
Nyaur deui dina manah
Impian aing nya éta
Kumaha sangkana tepung
Ngahagal-hagal mah éra

Heug rék nyipta hujan angin
Sang Putri kitu manahna
Énggal nyipta hujan baé
Ger angin paralakl hujan
Naya Genggong Ardanaya
Pada ngomong geus haliwu
Aéh euleuh Agan hujan

[ 117 ]

Seug ieu hujan jeung angin
Hayu urang ngariuhan
Tuh aya guha meledong
Gancangna lumpat ka Guha
Ngiuhan ka jero Guha
Hujan raat Putri nyaur
Karék nyebut aéh Satria

Gugup nonjol pada bijil
Lalumpatan gandék dua
Duh jurig ceuk Naya Genggong
Pok Ardanaya enya
Nu lumpat paheula-heula
Ngomong jurig bisi nyusul
Ngomong kitu bari lumpat

Nu lumpat patarik-tarik
Gandék dua teu patinggal
Lumpat réréntétan baé
Silih kembing silih tongtak
Geus heunteu tolih juragan
Anu lumpat blug-blug labuh

[ 118 ]

Lumpatna Radén pandeuri
Nyi putrid nyusul nu lumpat
Miheulaan megat Radén
Nu eukeur lumpat ditéwak
Radén Jaka gegeroan
Pokna Paman kami tulungnaya Genggong Ardanaya
Lamina geus Tuju peuting sisi Nagara
Meuting deui di kilisih

Pada saré tapi sigagkeun heurin
Aya anu kocap deui
Sahiji nagara
Nu ngaran pulo Salaka
Ari Ratuna téh istri
Ratna Komala
Putra Sulaeman Nabi

Ratu istri ari Papatihna buta
Sarta gedé liwat saking
Dadana opat geus

[ 119 ]

Ratu istri cariosna Dalang Wayang
Digjaya kaliwat saking
Punjul ing papak
Heunteu aya nu ngungkulan
Saktina Ratu poé istri
Ratna Komala
Kagungan sadérék istri

Sadérékna henteu misah Ibu Rama
Jenengan Ayi Getrasari
Ari hiji mangsa
Getrasari sasaréan
Eukeur saré putrid ngimpi
Sumping Ramana
Wuwuruk ka Getrasari

[ 120 ]

Lebet impian bet meunang satria
Éta bakal jodo Nyai
Jenengan Satri
Éta dén Jaka Mursada
Kitu dina lebet ngimpi
Sang Putri gugah
Heunteu samar nu kaimpi

Gentrasari lajeng calik
Sajeroning ka juaraan
Ngamanahan nu kaimpén
Bari nyaur lebet manah
Na impian isun riwan
Atawa enya pituduh
Kitu putrid ngamanahan

Harita teu saré deui
Nyandak pasirihan ngalemar
Ngarongkong nyandak tampolong
Ngalunjar bari ngamanah
Ti peuting dongkap ka bereng
Ari wanci pukul Tujuh

[ 121 ]

Lajeng baé Gentrasari
Ngadeuheusan ka Rakana
Ratna Komala marios
Rai téh rék naon béja
Ka Aceuk aya kahayang
Sabab Rai tara kitu
Ka Aceuk ti sasarina

Tungkul mando Gentrasari
Gelenyu putrid unjukan
Nun Aceuk jisimkuring téh
Bade naroskeun impian
Dina wengi tadi pisan
Ku Sim kuring nu kaitung
Kangjeng Rama nu nimbalan

Ari sajeroning ngimpi
Miwarang néang Satria
Sareng éta Satria téh
Jodo Kuring ceuk impian

[ 122 ]

Nu mawi marek Sim Abdi
Eta téh impian enya
Ari éta nu kaimpén
Katingal baé rupana
Sareng éta badégana
Duaan geus rada sepuh
Nya éta badéga Satria

Kitu hatur Gentrasari
Ratna Komala ngandika
Mun kitu impian hade
Rai wajib ditéangan
Mudu tapa dina Guha
Aya Gunung deukeut laut
Nya didinya Rai tapa

Kitu dawuh Ratu istri
Cedok nyembah Rai angkat

[ 123 ]

Diluhur seug alak-ilik
Ningalian kana Guha
Gunungna enggeus katémbong
Gentrasari ngadasaran
Lajeng asup kana Guha
Dina Guha semu nu nyumput
Tapa heunteu sasauran

Radén Bagus catur deui
Eukeur saré kabeurangan
Badégana ngajawab

Wah Agan mah kajeun teuing
Wah Agan mah kajeun teuing
Top baé lebok siluman

[ 124 ]

XVIII. Pupuh Sinom

Gentrasari seug ngandika
Aéh Satria lieuk kuring
Radén Bagus nu keur lumpat
Heunteu kersa ningali
Manahna geus tangtu jurig
Pantes tacan mentér maksud
Nurut ka omong badéga
Ngadégdég bawaning risi
Gentrasari muntangan bari ngandika
Ari kasauranana
Satria kuring nibali
Da Kuring téh lain sétan
Ngan anu keur tapa kuring
Napaan anjeun pribadi

[ 125 ]

Kumejot Jaka Mursada
Ningali ka Gentrasari
Era pabaur jeung pale
Ari basana mah isin
Dideukeutan Radén nyingkir
Dipaju baé dirungrum
Radén dicandak tanganna
Dijembél bari diciwit
Sinatria kakara nyium harita

Putri ngalieus méréan
Imutna bari ngalahir deuh tadi mah geuning engkang
Henteu kersa ningali
Ayeuna nyium ka kuring
Kawas nu geus lawas wawuh
Mun teu di titah teu suka
Bongan bet nyium ka kuring

[ 126 ]

Sinareng akang rék nanya
Nyai ti mana nya bumi
Sareng saha nya jenengan
Nu matak di Guha calik
Saha Ibu Rama Nyai
Jeung aya di luhur Gunung
Gentrasari heug haturan
Ari imah jisim kuring
Tebih pisan ti Nagri Pulo Salaka

Ari dipariksa ngaran
Getrasari ngaran Kuring
Putra Nabi Sulaeman
Dina Guha sotéh Kuring
Nya engkang anu dianti
Sabab ngider sisi laut
Engkang naon dimanah
Hayang terang jisim kuring
Putra saha sareng saha nya jenengan

Jaka Mursada ngandika

[ 127 ]

Engkang téh amamah Raja
Lamun percaya mah Nyai
Gentrasari heug haturan
Ayeuna mah ka Sim kuring
Kedah kersa ngiring kuring
Engkang tangtu jeneng Ratu
Lamun Engkang teu kersa
Geus hamo jeneng dipati
Ari landing sumangga urang néangan

Sakitu putri lahirna

[ 128 ]

Dibawa sasamak pandan
Anggelan ku pangarih
Meureun disasar dirampa
Anu bagel dikurihit
Nyi Putri ngajembél pipi
Ngadelék imut sumahur
Usada Tirta Bulayah
Saenyana dulur kuring
Anu gaduh di Nagri Pulo Salaka

Lalampahan Tilu Bulan
Jauhna tina Kilisih
Sumangga téang ku Engkang

[ 129 ]

Ku Abdi tangtos tarima
Ngaken Gerwa ka abdi
Parantos ngaken geureuhan
Sareng ieu anggo Ali
Kasiatna ieu Ali
Mun kaduruk moal tutung
Lamun jalan ka sagara
Mo anggo di jero cai
Radén Bagus geus narima lelepén jimat

Seug deui putrid haturan
Engkang kuring amit balik
Jaka Mursada ngandika
Na kumaha Engkang Nyai
Walon Putri Gentrasari

[ 130 ]

Basa kaganda satengah
Wiyati tangahir langit
Dongkap ka Pulo Salaka
Dén Bagus masih ningali
Tanggah baé alak-ilik
Bari nyaur lebet kalbu
Nyata istri sakti enya
Kitu Radén lebet Galih
Badégana nyampeurkeun bari Seuseurian

Bari ngomong reuwas nya Gan
Sugan téh jurig nu tadi
Boro urang reuwas pisan
Lamun nyana putrid geulis
Tina Guha moal bijil
Pok Naya Genggong nya kitu

[ 131 ]

Minangka Cépot Déwala
Geus montong panjang dikurit
Urang bujengkeun carita
Dén Bagus rék nyusul Putri
Enged manah ngajalingjing
Bingung teu aya Parahu
Jeung henteu terang lebahna
Ka Nagara Gentrasari
Geus ngahuleng Radén henteu sasauran

Ardanaya pok unukan
Aéh Agan ka pengker teu éling
Basa ngusu téa agan
Meunang luk rék dipeuncit
Henteu cios sabab jangji
Omongna iwak minayu
Agan mun aya kasusah
Geuning pokna saur kuring

[ 132 ]

Kitu pihatur badéga
Jaka Mursada ngalahir
Enya karaman téh Paman
Kaula bet poho deui
Lajeng baé napak cai
Sertana bari sumahur
Jeung minayu manah datang
Buru-buru ieu aing
Eukeur kitu nyuruwuk lauk jol datang

Sarta ngomong kawas jalma
Ari pokna ieu Abdi
Gusti naon nu dimanah
Mawi nyaur téh ka Kuring
Jaka Mursada ngalahir
Manah nu matak disabur
Kami téh aya kasusah
Arék nyusul Gentrasari
Sabab jauh jeung teu nyaho dilebahna

[ 133 ]

Ngara pulo salaka
Jeung susahna jalan deui
Tumpak kapal heunteu aya
Parahu pon kitu deui
Sakitu kasusah kami
Ngawangsul iwak Minayu
Gusti montong kasusahan
Sumangga tunggangan Abdi
Najan nyandak réncang sawidak sumangga

Mun palay nganbah Sagara
Kitu omong lauk cai
Jaka Mursada ngandika
Teu loba batur mah kami
Da ngan ieu Dua siki
Najan kana Tujuh hulu
Nu ka pengker diantian
Ayeuna Gusti bet sumping
Sukur Abdi eukeur diantian pisan

XIX. Pupuh Kinanti [ 134 ]

Radén nitah tonggong lauk
Badéga Patih rarigil
Aringgis reugreug di tengah
Lauk Minayu ngomong deui
Aéh Paman masing percaya
Kan geger nyekel sing tarik

Jaka Mursada seug nyaur
Na da sesah Paman geuning
Geu tumpak gendek nu dua
Lauk geus ka tengah deui
Ngocépat lauk geus lumpat
Tarikna lir Kapal Api

Radén Bagus nu ti payun
Ardanaya liweuh risi
Muntang pageuh ka Juragan
Ari Naya Genggong deui
Nyekelan ka Ardanaya
Peureum beunta kawas itik

Lampahna iwak Minayu

[ 135 ]

Parental ningali Gunung
Jaka Mursada ngalahir
Minayu ieu Pulo na
Lauk wangsul lain Gusti
Lar deui Pulo kaliwat
Manggih deui Pulo hiji

Mariksa deui Dén Bagus
Walon lauk lain Gusti
Nagara Pulo Salaka
Ti Erum kalangkung tebih
Lalampahan Tilu Bulan
Kahalangan Tujuh Nagri

Pulo na éta sakitu
Mun palay ununga Gusti

[ 136 ]

Ari anu loba Gunung
Nya éta Pulo manjét
Ari Pulo Salaka manah
Éta loba Gunung deui
Lauk ngomong bari lumpat
Henteu eureun beurang peuting

Gancangna iwak Minayu
Ka Pulo Salaka tepi
Lalampahan Tilu Bulan
Ngan dijieun Tilu peuting
Lauk pok deui haturan
Mangga ayeuna mah Gusti

Abdi eureun Gusti lumpat
Tina tonggong jisim Abdi
Nya ieu Pulo Salaka

[ 137 ]

Sigeukeun iwak Minayu
Keur eureun di sisi cai
Kocapkeun Pulo Salaka
Anu kagungan Nagari
Ratna Kombali nimbalan
Ka Jaka Bergola Patih

Ari Dapu Ratu aya
Coba ayeuna Ki Patih
Mudu ideran Nagara
Saantero pék ku misi
Bisi aya kuma onam
Jalma anu arék maling

Boh bisi aya nu ngamuk
Nu matak kudu kumisi
Béjana aya jalma
Nyarokotan budak leutik

[ 138 ]

Mun enya aya nu kitu
Éta pitnah ka Kami
Duméh Kami Ratu Bikang
Jeung deui ayeuna Patih
Nu matak mudu dironda
Bisi aya anu gering

Ka Kami menta jajamu
Moal kungsi mula meuli
Eujeung éta kudu Ujang
Mudu mindeng ronda
Patih saya nu sok maling uang
Nya éta kénéh nu nyangking

Ari anu nomer Satu
Teu dironda ku Patih
Nya éta Tirta Bulayah
Éta larangan Kami
Mun lunta lantu kadinya

[ 139 ]

Kajeun uang samiliun
Upama aya nu maling
Jeung euweuh éta mah jimat
Nu kemit sing ati-ati
Buta kombari kombara
Ulah talobéh nu kemit

Kitu dawuh Ratu nu Ayu
Patih matur mangga Gusti
Patih indit seug ka luar
Ti bumi Ratu Pawetri
Patih kebat ka paséban

Hareugeuh Patih ngadawuh
Nimbalan ka Pangkat leutik
Aéh sakabéh pangkat-pangkat
Ayeuna timbalan Gusti
Sakabéh mudu ngaronda
Ider sakudeuweung Nagari

[ 140 ]

Lamun aya nu ngalantung
Tangtu aya nu rék maling
Tango barogod talian
Sanggakeun misti ka Nagri
Jeung mawa balad gagaman
Ponggawa sami caricing

Jeung ronda nu tungtung gardu
Ku usar jeung perjurit
Saban parapatan cagak
Kudu pada ati-ati
Dén patih cangkar ngaronda
Diiring ku Pangkat leutik

Sigag anu tunggu gardu
Radén Bagus catur deui
Nu ti cai hanjat ka darat
Rapuh badégana deui
Naya Genggong Ardanaya
Ti pungkeureunana ngiring

[ 141 ]XX.Pupuh Pangkur

Jaka Mursada geus bacat
Mendak jalan disapu lenang
Sisi jalan rantuy Manggu
Buahna hideung arasak
Naya Genggong jeung Ardanaya pungkur
Pada ngomong euleuh buah
Itu geus arasak teuing

Naha bet heunteu di ala
Urang dieu mah tayohna heunteu bareuki
Atawa darusun kitu
Teu nyaho dibuah ngeunah
Pok Naya Genggong urang ala Aka hayu
Matak nyeuri beuteung boa
Ardanaya mipit hiji

Pok Ki Naya Genggong nyempad
Tah Aka mah kapan nyarék geuning mipit
Ki Ardanaya ngawangsul
Mangkaha ngala hiji mah
Mipit deui bari sungutna sambutut
Naya Genggong mah nyengkata

[ 142 ]

Diluhur enyoh ngakanan
Wani inggoy dititah ku anu kemit
Naya Genggong henteu turun
Anu kemit ngahaokan
Pokna saha éta wani kitu
Naya Genggong pok ngajawab
Nu ngala Manggu tadi aing

Naha dicarék ku sia
Naya Genggong turun bari sungut emih
Aing mah néangan Manuk
Biwir bari disusutan
Pokna sia bet nuding teu pupuguh
Aing ngaliwat mah enya
Nunjuk-nunjuk anu kemit

Nu kemit rosa nyarékan
Urang mana sia Pati cilimit
Anu tunggu bijil napsu
Ngancunan yeuh urang mana

[ 143 ]

Anu kemit ngagoroan
Ka baturna pada kagaét kabéh nu kemit
Baturna geus pada muru
Ki Naya Genggong iyatna
Ardanaya cingogo jeung Radén Bagus
Teu pisan rajeg manahna
Burubul nu kemit ngusir

Marawa cagal jeung Tumbak
Lima puluh sawaréh mawa gegendir
Eujeung Naya Genggong tepung
Gawéna keur jogédan
Eujeung Emih heunteu kandeug nyatu Manggu
Anu kemit pada nanya
Aéh urang mana silaing

Wani-wani ngala buah

[ 144 ]

Nu ngaran Tirta Bulayah
Eta kitu nya déwék nu ngiring
Na sialaing hayang Manggu
Nu Lima puluh ngajawab
Ieu jalma nu Tilu hayang hirup
Bet rék mawa jimat Raja
Maling Manggu gé dipeuncit

Nahan ngaku Pun Raja
Tapi ayeuna dihampura ku Kami
Ka Nagara ulah asup
Eunggeus tangtu dibabandan
Eta kitu ceuk jalma nu Lima puluh
Jaka Mursada ngandika
Bari indit sangkal singkil

[ 145 ]

Bét aing rék dibabandan
Coba karép ku sakabéh awak aing
Bon kakara lima puluh
Geura sok tambah salaksa
Henteu gimir kitu saur ratu Radén Bagus
Ari carék Ardanaya
Geus montong juragan aing

Teu baé badegana
Coba tangkep lamun beunang téh nya leuwih
Carék badegana kitu
Buncelik anu mégatan
Montong meunang digigila tangkép batur
Geus memang égol bangsat mah
Nya lancing nya kumawani

Nu rék nangkép ngudar tambah
Ardanaya nyerang jébrod nampiling
Keur guyur nu lima puluh
Diamuk ku Ardanaya

[ 146 ]

Ari nampiling ku kenca
Sakur anu katampiling utah getih
Jul jol nu ngaronda tepung
Jeung patih Jaka Berkala
Seug ngandika ngahareugeuh kadi maung
Aeh satria urang mana
Torojogkeun tanpa wani

Manéh asup ka nagara
Patih buta sertakumalayu ngalahit
Bésar ati urang bagus
Tidak takut sama gua
Orang mana lekas goré buka mulut
Lékas pacalang ambil tambang
Ini orang mu mencuri

Jaka Mursada ngandika
Aeh denawa anu matak aing wani

[ 147 ]

Nu ngaran tirta Bulayah
Anu boga bejana Ratu pawasir
Ari kula rék cacaluk
Mikeun teu mikeun rék ménta
Éta kitu Jaka Bergola nu keur napsu
Ngomong bari ngajajagang
Hag sia beuweung ku aing
Ponggawa para gegeman

Coba cekél ieu satria mencuri
Bét rék ménta jimat Ratu
Patih sakitu saurna
Radén Bagus ku gegeman geus diképung
Sét mésat duhung pusaka
Wasiat ti Nabi Hidir

[ 148 ]

Lajeung diamuk gegeman
Patulayah nu paeh patumpang tindih
Kesis métu géni hurung
Nu ka hiji paeh lima
Radén Bagus pangamukna enggeus liwung
Balad patih ampi béak
Patih maju gadag-gidig

Dilawan ku Ardanaya
Bareng tepung digebah ku buta patih
Ardanaya tipecat jauh
Buringas barina hudang
Ardanaya tambah napsuna nyuruntul
Ki Naya Genggong narajang
Ka buta géplék nampiling

Jaka Bergola malikan
Datang deui Ardanaya bék nampiling
Patih malik tuluy maju
Naya Genggong jol ti tukang
Sor narajang bari narik gobang lubuk

[ 149 ]

Ki Ardanaya narajang
Gep ditewak ku Jaka Bergola patih
Dibalangkeun henteu jauh
Cengkat deui Ardanaya
Langkung napsu Jaka Bergola ditumbuk
Geus ngahuleng patih buta
Punduran henteu éling

XXI. PUPUH DURMA

Barang éling Jaka Bergola ngarumpan
Ardanaya geus caringcing
Dirontok ku buta
Ardanaya nyingcét nyepak
Naya genggong muru deui
Buta malikan
Ka Naya Genggong nampiling

Naya Genggong tibalik nangkarak bengkang
Ku buta tuluy diirik

[ 150 ]

Nu digégél Naya Genggong gegeroan
Jaka Mursada ningali ka kulon ka wetan
Ningalian lawan perang
Anu lumpat gila ku keris
Teu kuat perang
Nu lumpat gila ku keris
Radén Bagus ngarérét ka badegana

Dikeukeuweuk ku buta patih
Genggong Ardanaya
Dicekélan pageuh pisan
Pun genggong digégél ngunci
Jaka Mursada
Narajang jeung ngagém keris

Buta ngegel ku Radén Jaka Mursada

[ 151 ]

Sang Ratu Tata Dewi
Mariksa ku emban
Naon embank rarameuan
Sada béndé éta nitir
Ramé nu surak
Kawan anu perang jurit

Emban matur nun sumuhun duka agan
Simkuring teu nguping warti
Kinten nu ngaronda
Agan patih ngepung bangsat
Moal enya nu perang jurit
Piunjuk emban
Bareng keur kitu jol patih

Gugulingan kuat ngadeuheus ka raja

[ 152 ]

Patih matur nun gusti abdi téh tiwas
Jisim abdi perang jurit
Asal naang satria
Digjaya punjuling papak
Numawi ruksak sim abdi
Kawon juritan
Karék juritan
Karék nyebut jaka patih

Lajeung baé paéh patih Jaka Bergola
Reup genek putrid ningali
Barina susumbar
Aéh satria ngalalana
Teu nyahoeun aing sakti
Satria mana
Asup kadieu wani-wani

[ 153 ]

Kebat saged sang Ratna Dewi Komala
Sakedap Sang Narpati
Lungsur ti bumina
Bari nyaur ka baladna
Jol dating balad ipri
Di awang-awang
Ratu istri ngagung deui

Geus ngalayang ti luhur nilik ka handap
Den Mursada katingali
Sang Ratna Komala
Ngahayukeun ka baladna
Geus riab balad ipri
Jaka Mursada
Ngagem keris metu geni

Pada mundur ipri teu wani nyorang
Semu ajrih ningal keris
Matur ka Ratuna
Abdi henteu wantu nyerang
Ratna Komala ngalahir

[ 154 ]

Rék digebrag lamun kuateun gagah
Kitu lahirna sang Dewi
Barina ngalayang
Tuluy ngagegel Mursada
Jaka Mursada teu eling
Labuh ngalungsar
Ratna Komala ngalahir

Ari pokna satria téh tei pira
Karék digeblas ku aing
Sia kokosodan
Mun enya sia téh gagah
Jung geura hudang deui
Jeung aing lawan
Kitu sahur Ratna Dewi

Ardanaya Naya Genggong muru kangjeng
Serta pada creurik
Ngomong duanana

[ 155 ]

Ngalayang nampiling deui
Rden Kapidara
Ngomong deui badegana
Aeh agan jeung masing eling
Ka tuang eyang
Cengkat bari narik keris

Ratna Dewi ningali keris seber manah
Sang Putri ngabat ka bumi
Raden Bagus ngadek
Ratna Dewi nyandak pedang
Pedang kangkang besi kuning
Bareng dék angkat
Sumping putrid Gentrasari

Deuk dicekel rakana Ratu Komala
Bari nyaur Gentrasari
Aceuk mun kitu mah

[ 156 ]

XXII. PUPUH DANGDANGGULA

Naha kitu kasahuran rai
Bét megatan jeung ménta dipedang
Bela kawas ka caroge
Ku Aceuk arék dibunuh
Ku sabab karengeng teuing
Gentrasari ngawalonan
Ah Ceuk ulah kitu
Dipedang kami hamo teurak
Sabab itu ngagem keris matu geni
Disorang aceuk cilaka

Enya benar sinatria sisip
Anu.... Éta sisip ti heula
Éta ngabeyoan baé

[ 157 ]

Tapi aceuk pihatur simkuring
Kitu soteh lain ngagigila
Pedah salaki kuring téh
Upami akang dibunuh
Geus tangtu aceuk balahi
Sabab akang ngagem jimat
Itu margi duhung
Pedang kangkam hamo teurak
Sabab duhung wasiat ti Nabi Hidir
Éta Ratu ning pakarang

Balad aceuk sakabeh ipri
Teu wani neutaya sanes ti éta
Da lamun akang téh lengoh
Ku balad basa dikepung

[ 158 ]

Eta kitu pihatur simkuring
Henteu tega ka aceuk ka engkang
Ratna Komala ngawalon
Aéh rai karah kitu
Kutan téh rakana rai
Naha tu henteu nyarita
Lamun nyana kitu
Nya iyeu ari ayeunan mah
Aceuk terang kangen ka caroge nyai
Leuwih cocog aceuk manah

Atuh geuwat urang téh Nyai
tuang raka haturanan lenggah
Napsuna mah negur baé
Miwarang cacawis saur
Sinareng masang cikopi

[ 159 ]

Kitu sahur rai Natadewi
Gentrasari pihatur sumangga
Aceuk gerwa anu anom
Rai gerwa anu sepuh
Gentrasari barina seuri
Ngawalon Ratna Komala
Bari nyawel susu
Geuwat geura haturanan
Tuang raka Gentrasari males nyiwit
Ocon semu anu silih gonjak

Gentrasari gumujeng jeung indit
Raden Bagus rawuh badegana
Ardanaya Naya Genggong
Raden henteu lepat duhung
Ari jebul Gentrasari

[ 160 ]

Enggal baé engkang kedah linggih
Ratupasrah salamahan seja
Bade nyanggakeun karaton
Jiwa ragana sakujur
Sumeja rék malik ngabdi
Radén bagus enggal angkat
Bus asup
Nanging aya panuhun
Kedah dipihukum
Ayeuna dipinggir lenggah
Enggal pisan kedah kairing ku abdi
Raden Bagus lajeng angkat

Sup ka bumi Raden Bagus calik
Geus satata jeung Ratna Komala
Gentrasari calik mendo

[ 161 ]

Gentrasari mendo jeung ngalahir
Ka rakana simkuring ayeuna
Ku aceuk mudu dileler
Neda titinggal karuhun
Kuring aceuk neda waris
Sabab tunggal ibu rama
Henteu misah ibu
Sanajan sagede muncang

Banda kolot misti duakeun sareng abdi
Nu ngaran Tirta Bulayah
Kudu baé kuring dipaparin
Pikeun engkang landing nu teu damang
Sakitu nu diteda téh

[ 162 ]

Cacak éta raka mundut Nyai
Nya sumangga bét mundut Nyai
Sabada aceuk mangga baé
Kapan kitu nya panuhun
Pihatur Sang Gentrasari
Ayeuna sumangga engkang
Jisimkuring wayuh
Jeung Aceuk Ratna Komala
Tapi aceuk kumaha parentah rai
Kana sagala aturan
Sabab aceuk guru nu pandeuri
Eta kitu raden enggal nikah
Geus henteu panjang carios
Ratna Komala dicanduk
Rawuh rai Gentrasari

[ 163 ]

Pada seba sabaladna ipri
Sakabéh jin seba ka ratuna
Dumeh kagungan caroge
Sadayana sami taluk
Jin ipri geus pada ngabdi
Ratna Komala ngandika
Engkang mangga pundut
Perkawis Tirta Bulayah
Kanu tunggu ngaran Kumbara Kumbari
Buta anu tunggu jimat<l/i>
Tempatna téh dikubéng ku beusi
Jero gunung engkang ti nagara
Lalampahan tilu poé
Ari kuring anu mundut
Hamo mikeun buta Kombari

[ 164 ]

Kocapkeun éta nu tunggu
Buta Kombara Kombari
Henteu pisan diwartosan
Wantu jero gunung
Yén ratuna carogean
Raden Bagus harita ka dinya sumping
Ku buta dua dipecat

XXII. PUPUH MAGATRU

Ngajajagang éta buta anu tunggu
Buta nénjo panon buncelik
Kawas getuk wani hurung

[ 165 ]

Bareng sumping Raden Bagus mundur maju
Ka badegana ngalahir
Pék paman tiheula maju
Kaula anu pandeuri
Pok haturan Naya Genggong

Agan naha angkat téh bét mundur maju
Keun atuh tiheula abdi
Jaka Mursada ngawangsul
Lieun sieun paman kami
Ngan ieu ku bau badot
Deukeut komo jauh ogé geus bau hangru
Seug angkula ti pandeuri
Ardanaya jeung pihatur
Agan tuh di dieu linggih
Abdi baé jeung si Genggong

Ardanaya jeung Nya Genggong geus mangkat
Den Jaka Mursada nganti

[ 166 ]

Arek naon sia téh patih culumun
Ardanaya nembal beusi
Paman aing utusan ratu
Réh nyokot jimat dipusti
Ku Ratu arek dianggo

Eukeur landing gerwana raja Erum
Nu matak kadieu aing
Buta ngomong deleh batur
Teu manusa mencuri
Baku bohong bisa ngomong

Hayu tangkép urang sanggakeun ka ratu
Ardanaya sangkal singkil
Bari ngomong aéh bedegul
Sia rék nangkep ka aing
Ku aing sia dicabok

Geus teu tata gebrug buta ngagarugut

[ 167 ]

Jeung Kombara silih banting silih tumbuk
Pada jieun gelut tanding
Jeung Kombara eleh segut
Ngan eleh pinter Kombari
Tutubruk reujeung ngarekot

Ardanaya Naya Genggong sami weduk
Buta dua ngegel ngunci
Katingal ku Raden Bagus
Raden Bagus alak-ilik
Dumadak manggih popongkol

Kayu gordah dua popongkol keur mentur
Buta nu keur ngegel ngunci
Ku Raden Bagus dibentur
Meder kana pukhu ceuli
Lepot ngegel ngagoloyoh

[ 168 ]

Duanana buta pada ngarumpuyuk
Jaka Mursada ngalahir
Pék paman geura belenggu
Ardanaya nyokot tali
Ras eling buta ngaromong

Ari pokna aduh gusti kuring ampun
Naya genggong ngomong gesit
Seug sia bét make ampun
Sia bakal dikabiri
Kitu carek Naya Genggong

Aden Bagus malebu ka gunung asup
Ku badegana diiring
Tirta Bulayah ti luhur
Kumeclak kalangkung bening
Ku Raden Bagus diwartosan

Wawadahna geus aya di dinya baku
Geden lamun ditanding
Ngan sagede nyupu tanduk

[ 169 ]

Raden Bagus kaluar ti jero gunung
Sareng nyandak buli=buli
Jaka Mursada ngadawuh
Eta Kombara Kombari
Bawa ka nyai sing jogok

Raden enggal geus mulih ti gunung
Badegana ti pandeuri
Buta dua henteu kantun
Tapi Kombara Kombari
Leungeunna mah dibarogod

Di jalan geus henteu bareng picatur
Kocap sumping ka nagari
Mangga putri dua muru
Ngarendeng nu dua putri
Ninggal kasmaran nu bogoh

XXIV. PUPUH ASMARANDANA

[ 170 ]

Jaka Mursada nu sumping
Sup asup ka padaleman
Rapuh badegana kabeh
Ari Kombari Kombara
Masih keneh ditalian
Sang Putri ningali imut
Sareng nyaur jero manah

Ari nyaurma Nyi putri
Dina salebeting manah
Keur kasep menter wawanen
Bukti Kombari Kombara
Bét munggah bisa kabandan
Cacakan aing ngaratu
Teu wani titilar ama

Umurna ti jaman Nabi
Sulaeman nya didinya
Tah sakitu laasna téh
Nugguan Tirta Bulayah
Tegesna Cikahuripan

[ 171 ]

Nu engkang éta Kombari
Sareng Kombara dibanda
Naon éta margina téh
Jaka Mursada ngandika
Éta nu matak dibanda
Kombara Kombari ngamuk
Ngoretkeun Tirta Bulayah

Ayeuna kumaha rai
Dilaan atawa moal
Sabab kitu dosana téh
Ratna Komala haturan
Ayeuna mah engkang
Jisimkuring bade nunuhun
Hampura baé ayeuna

Murasada ngalahir deui
Pék laen éta talina
Udar ku Naya Genggong

[ 172 ]

Yén rakaan kangjeng gusti
Di nagara raramean
Patih henteu nyaho paeh
Kitu buta nyarita
Ratna Komala ngandika
Ayeuna maneh ngaratu
Ka Raden Jaka Mursada

Ari patih anu mati
Di nagri Pulo Salaka
Mudu diganti ku manah
Ngaran Kombari Kombara
Nagara anu kagungan
Raden Bagus putra Erum
Bakal nunggu garhadu

Aturan Nyi Gentrasari

[ 173 ]

Buta Kombari Kombara
Ratuna nya éta keneh
Gentrasari jeung Kombala
Tetep diPulo Salaka
Nya éta gerpa Den Bagus
Kitu kandaning carita

Ti harita henteu lami
Raden di Pulo Salaka
Sanggeus putus papanganten
Teu dikocap kitu namah
Manawi ma’lum sadaya
Nutur catur nu kapungkur
Enggal Den Jaka Mursada

[ 174 ]

Ka gerwana lajeung amit
Nya ieu ayeuna téh engkang
Enggeus lami didieu téh
Mamanahan Kangjeng Rama
Engkang mudu diterangan
Bade nyelang wangsul ka Erum
Muru-muru nu teu damang

Gentrasari katur bakti
Sarepuh Ratna Komala
Nun engkang sumangga baé
Amangging rai unjukan
Ka engkang hatur uninga
Upanten ka kuring nyaur
Engkang kedah nyangjrek lemah

Tangtu ngadeuheus simkuring
Sinareng aceuk Kombala
Sakitu hatur rai téh
Sareng ieu candak jimat
Cambeti paparin ama
Nabi Sulaeman karuhun

[ 175 ]

Cambeti Rukmini dipusti
Dibeulitkeun ka jero sinjang
Enggal Raden dangdan baé
Disinjang kupalang ruksak
Diraksukan sutra bodas
Nganggo sabuk nyoren duhung
Udang kuning sakebonan

Tirta Bulayah dicangking
Geus sadia Raden dangdan
Ti bumi lungsur digandeng
Ku gerwa anu dua
Gentrasari jeung Kombala
Geus dongkap ka sisi laut
Patih Kombari Kombara

Jin ipri sami ngiring
Geus puguh Ki Ardanaya
Sarepuh Ki Naya Genggong
Henteu anggang ti juragan

[ 176 ]

Lauk nguco ieu abdi
Sumangga geura titihan
Kumaha kengeng landong téh
Jaka Mursada ngandika
Berkah Minayu meunang
Raden ngawalon ka lauk
Bari enggal ditihan

Sareng nu dua pangiring
Numpakan iwak sagara
Gerwana ningali kagaet
Geus puguh balad nu rea
Siga anu di sagara
Caturkeun Sang Raja Erum
Ka Patih nyaur mariksa

Na kumaha ieu patih
Perkara Jaka Mursada

[ 177 ]

Nun sumuhun dawuh gusti
Perkawis putra gamparan
Kinten tebih nyiarna téh
Kitu patih piunjukna
Seug deui Raja ngabdika
Taksiran terus ka laut
Éta Ki Jaka Mursada

Jeung papagkeun Raden Patih
Ki Mursada sugan meunang
Patih nyembah indit baé
Gadag gidig ka paseban
Patih sajeroning angkat
Sumaur lebeting kalbu
Si Mursada lamun meunang

[ 178 ]

Erék direbut ku aing
Di mana baé panggihna tangtu
Dibikeun diolo
Sabab si Jaka Mursada
Budak nyaho ti orokna
Pikirna Ki patih kitu
Bari tuluy ka paseban

Geus dongkap patih ngalahir
Ka sakabeh pangkat-pangkatna
Pangkat leutik pangkat gede
Urang ngahormat putra gusti
Sugan meunang usada
Pada ngawangsul sakabeh
Dumangga seja ngiringan
Pihatur para ponggawa
Enggalna sadaya pada sadis

Demang Rangga para Mantri
pangkat kabeh geus karumpul
patih jajeng dangdan baé
dilancingan ngober komprang

[ 179 ]

XXV. PUPUH SINOM

Patih angkat ti nagara
Rosa ponggawa nu ngiring
Rék ngarugug perang
Baladna patih cangkiling
Ponggawa ruwuh prajurit
Kira aya tujuh tambur
Pakarangna tumbak pedang
Prajurit marangeul bedil
Ari patih nitah kuda nyoren pedang

Geus gandeng sajalan-jalan
Pada gomong anu ngiring
Aya anu cecelukan
Aya anu ngahariring
Aya anu tembang kinanti
Nu ngaheot bari manyun
Aya nu hahaleuangan

[ 180 ]

Anu matak sugan-sugan
Pamikir balad nu leutik
Lain rék ngarurug perang
Ngan rék ngahormat putra gusti
Kitu pamikir nu leutik
Teu nyana nu goring pucus
Patih aya pangarahna
Fta teu pisan katawis
Carék basa leuwih jero kateuleuman

Angen jalma teu katara
Sabab patih ulat manis
Teu nyana belang bayah
Teu nyana nu huring ati
Nu matak henteu katawis
Alus saur ahli wujuk
Sakabeh enggeus percaya
Ka nu hade saur jalmi
Éta oge Den patih hade saurna

[ 181 ]

Enggal semplingan carita
Patih Rosa nu ngariring
Sarta kebat ka nagara
Kudana patih geprik
Teu lami dongkap Den Patih
Baladna sisi laut
Patih lungsur tina kuda
Balad heula pandeuri
Nu ti heula ngaluid sisi sagara

Balad patih nungtut datang
Patih Cangkiling ngalahir
Nya di dieu urang megat
Putra gusti sugan sumping
Dagoan bari berenti
Ngejo-ngejo nyieun tungku
Patih sakitu dawuhna
Sigeungkeun sisi kikisik
Urang catur nu mulih Raden Mursada

Munggaran iga sagara

[ 182 ]

Geus diluangan ka tukang
Badega dua geus harti
Ngandika Jaka Mursada
Itu kawas paman patih
Mawa balad rosa teuing
Kawas-kawas nu ngalurug
Atawa mapagkeun urang
Sabab cicing sisi cai
Pada matur Naya Genggong Ardanaya

Nun agan nya kitu pisan
geus kaharti
Kokolot mah
Éta patih kulawargana

[ 183 ]

Jeung sapirang-pirang balad
Mana urang ning caringcing
Mangka ari geus ka darat
Kitu pihatur pangiring
Bari tumpak maung cai
Lampahna iwal mihayu
Kadi barat keur katiga
Sumirinting kadi angin
Laut bongbong narajang karang disorang

Enggeus deukeut ka daratan
Ditinggal ku balad patih
Pada ngomong itu naha
Jukung teu dikalah geuning
Ngawasakeun patih cengkiling

[ 184 ]

Tumpak na naha naon éta
Disebutkeun rakit deui
Komo meureun dicalukan
Kapal mah sok komo deui
Pada ngomong balad patih
Sugan éta tumpak lauk
Ceuk sawareh tumpak naga
Da tapak Kangjeng mah lain
Enggeus deukeut kaget narepakan dada

Sabab lauk tembong gigirna
Tembong panon biduri
Jeung sisitna ogé emas
Ceu sawareh mun dikali
Enggeus beunang ku urang sisit
Dijual geus tangtu nutung
Pok deui sawareh balad

[ 185 ]

Sabab inten untung pisan mun dijual
Warna-warna omong balad.
Henteu aya nu dipikir
Ngan lamun lauk dijual
Sisit hiji ge saringgit
Ngan patih bengong ningali
Raden lungsur tina lauk
Ka darat jeung badegana
Patih Cangkiling ngalahir
Aya lauk éta beunang ditumpak

Na asep manggih ti mana
Aya lauk sieur teuing
Jeung lauk naon ngarana
Kitu kasahuran patih
Jaka Mursada ngalahir
Ngarana Minayu
Pitulung Allah Taala
Bét ngawula ka simkuring
Sareng paman ieu téh bade ka mana

[ 186 ]

Nyandak balad rosa-rosa
Kawas anu rék perang jurit
Raden patih ngawalon
Aeh mawa soteh prajurit
Sok bisi mendak balai
Sok curiga sepuh
Wanta nu dipapag putra
Teu batan paman caringcing
Loba luang kapungkur geus kalakonan

XXVI. PUPUH PANGKUR

Kitu lamun teu uninga
Ieu paman mawa soleh prajurit
Paman lain rék ngarurug
Ngan timbalan tuang rama
Mapag asep bih bilih aya pakewuh
Sareng asep téh kumaha
Nyiar lodong téh tos kenging

Nu ngaran Tirta Bulayah

[ 187 ]

Pék patih coba ngilikan
Hayang nyaho Tirta Bulayah téh nyai
Herang atawana kiruh
Kitu patih panggolona
Raden Bagus ngawansul barina imut
Mengke bae mah dinagara
Disanggakeun ku simkuring

Patih Cangkiling ngeukeuhan
Rék dibikeun ditoel baé ku pangiring
Bari ngiceupan ngomong lembut
Poma Agan ulah beunang
Éta patih olo-olo ngageuleuyeuh
Samalahan ibu Agan
Kapungkur pan rék dipeuncit

[ 188 ]

Supaya kabur harita
Ibu Agan malah dongkap ka kiwari
Disusul-susul teu timu
Mawi kapengker téh Agan
Geuning basa dinini tamlih ti gunung
Ahad Agan orok pisan
Dibikeun ku disimkuring

Tina hawatos ka Agan
Tina tandu digembol bae ku kuring
Bisi teu uninga bae kitu
Dina mamalana Agan
Ayeuna mah ku pun paman dipiunjuk
Kapan kapengker nyarita
Nu mawi musuh jeung patih

Pun paman lamun teu nyamar
Ngan hadean baé bét Agan yasa nyangling
Sadaya pada ka pasu
Kitu harewos badega
Keur asalna nu mawi aya di gunung

[ 189 ]

Reup geuneuk ray pias
Geus percaya ka badega méré wiarti
Muncereng sumahur nafsu
Béh na mah cankiling saiton
Olo-olo ka aing rék ngarebut
Ngilikan Tirta Bulayah
Jeung mikeun mah ditampiling

Raden kitu susumbara
Patih molotot nunjuk langkung bengis
Sia wani-wani kitu
Ka kolot lanjang ucapan
Eujeung éta teu nyana si anak bedul
Naya Gaengang Ardanaya
Bét nyamar si anak anjing

Sia bisa nyalin rupa
Lamun nyana bareto mimiti panggih
Moa enya sia hirup

[ 190 ]

Sawareh agan-aganan
Lahir patih em na sis ditampiling
Sosoak patih nu nafsu
Naya genggang ardanaya
Rub dinonom ku ganggaman rebu-rebu
Pada numbak pada medang
Prajurit dur-dor ngabedil

Anu harus ngan obatan
Pelorna mah tina bedil henteu bijil
Kocap Ardanaya ngamuk
Pada medang pada umbak
Henteu teurak ki Naya genggang tutumbak
Ponggawa réa nu kalah
Nu paéh patumang tindih

Rame disisi sagara

[ 191 ]

Ayeuna kitu petana
Agan patih éta nu hiri dengki
Teu pupuguh ngajak rusuh
Kitu ceuk sakabeh balad
Ceuk sawareh teu nyana arék ngarurung
Da lamun nyana perang mah
Déwék mah teu sudi najis

Jeung ieu batur kumaha
Euleuh patulayah prajurit
Ku gandel diamuk
Jeung ku licik gandek dua
Henteu terka manehna mah tawoh weduk
Sawareh ninggal dulurna
Anu rerehan ka patih

[ 192 ]

Hayu baé batur lawan
Saenyana abong taya nu wani
Sapira jalma tilu
Bon pantar si Ardanaya
Lamun aya Jawan déwék tilu [uluh
Motong dingaranan Darepa
Moal bét karasa hanyir

Nya aing ngaran ki Derepa
Hayu naha perang tanding gé jeung aing
Aya nu henteu biluk
Ka patih aya anu réa keur diamuk
Ku Raden Jaka Murasada
Rawuh badegana deui

Anu ujub ka Darepa
Susumbar hayu deuleu lawan aing
Nya aing kapeteungan Erum
Éta nu ngamuk balad
Naya gnggong nyuruntul barina nembak
Ki Darepa jeud ku medang

[ 193 ]

XXVIII. PUPUH DURMA

Naya genggong dipedang kuki Darepa
Awakna bulak-balik
Direbut pedangna
Dibikeun kanu boga
Dipedang sakali mati
Geus kokosodan
Patih cangkiling ninggali

Poporongan patih barina narajang
Naya genggong jojogedan
Bari nunjuk kanu raray
Ngonconan ka Raden patih
Pokna atuh éra
Bareto ngacir ku aing

Ayeuna mah ku aing homo dilawan
Da henteu karasa nyeri
Kutan ari ménak

[ 194 ]

Naha sia ka kolot-kolot ngalawan
Pamali sia téh jurig
Nyaho aing kaget
Sia mana lalawora
Sakti-sakti deuleu aing
Jakamursada
Geus henteu tatapasini

Pék dicekel ku ambek Jaka Mursada
Dibalangkeun baé patih
Teu karasa beurat
Sakitu jangkung luhurna
Raden patih ngajumpalik
Cengkat buringas
Ngarontok jeung ngaringkik

Raden Jaka Mursada érék dicambak-cambak

[ 195 ]

Ana cengkat patih bari narik pedang
Langkung nafsuna patih
Tatapi susumbar
Eh sia Jaka Mursada
Ayeuna mah sia mati
Raden iatna
Walon ngomong sia patih

Coba hempek awak aing kere pedang
Lamun teurak téh ka aing
Enya matih pedang
Meureun dibikeun bulayah
Lamun henteu terka aing
Ku pedang sia
Geus tangtu sia dipenucit

[ 196 ]

Raden patih nambah ngagidir amarah
Kolebat medang Den patih
Ka Jaka Musada
Pedangna lajeng di tewak
Geus beunang dipedang deui
Patih tu teurak
Ngarontok deui patih

Raden bagus ngajak perang pupuyuhan
Silih cekel eujeung patih
Ari badegana
Naya genggong ardanaya
Keur ngamuk ka prajurit
Sakabeh beak
Nu paeh dina kikisik

Anu hirup sawreh lalumpatan
Anu henteu perang caricing
Anggur susurakan
Balad patih nu teu perang
Bangsa menak bangsa kuring

[ 197 ]

Ceuk sawareh hayoh lawan kalah kamana
Anu naruhan ku duit
Ardanaya ngucap
Éta naha susurakan
Lain rek melaan patih
Aing lawan
Ku aing arék dibasmi

Ari carek Naya genggong susumbar
Ieu anggur lawan aing
Geus teu aya lawanna
Saha nu bela ka patih
Aing narajang
Nya aing urang Majesi

Kitu omong Naya genggong susumbarna
Pada jawab balad patih
Kuring terka perang
Pajar téh mapag Agan

[ 198 ]

Nu bilik ka patih pab geus malodar
Sabas milu hurik ati
Ari kaula mah
Ulabon ka putra raja
Ka budak anggon teu wani
Wantu elehan
Kitu walon balad nu cicing

Ardanaya ngadenge omongan nu sarah
Amarahna lemper deui
Sarawuh baturna
Naya genggong seuri ngucap
Mun kitu mah eleh kami
Sabab teu dilawan
Ayeuna mah urang rapih

Tuluy campur Naya genggong ardanaya
Geus rapih jeung balad patih

[ 199 ]

Raden bagus disered bari dijambak
Kawas ucing ngagem beurit
Dikekesek Mursada
Tapi teu pisan nyoara
Api-api anu sisip
Tapi teu rejag
Gumulung lebeting galih

Raden patih susumbar sia modar
Raden bagus narik keris
Kejat patih lumpat
Ku raden patih diudag
Patih gila ninggal keris
Hurung ngagugudag
Pucuk keris mutu geni

[ 200 ]

Patih limpat sataker tanaga
Barang ngareret ka gigir
Mursada moroan
Badegana emprak surak
Lir gagak diudag piit
Laip salira
Lir sapi diudag kambing

Lacek lengkah kawantos anom jeung sepuh
Merebet henteu kaberik
Badegana surak
Baladna bengong ninggali
Pada momong balad patih
Buru ku urang
Sugan eureun agan nganti

XXVIII. PUPUH KINANTI

Ardanaya enggeus campur
Eujeung balad-balad patih
Sabas enggeus loma tadina
Malah ngomongkeun ka patih

[ 201 ]

Patih lumpat urang catur
Ngarandeg deukeut ka nagri
Patih angkat gagancangan
Ngahanju cape Den patih
Raden ngudagna teu kebat
Moro ka patih cangkiling

Ngarandeng ngantos batur
Teu lami dating pangiring
Liren di sisi nagara
Barina ngasupkeun keris
Naya genggong ardanaya
Rawuh balad candak patih

Ardanaya pok piunjuk
Agan patih téh kaberik
Raden Mursada ngandika
Mun katepi modar patih
Tatapi patih ayeuna

[ 202 ]

Saur Raden Bagus kitu
Badegana ngomong deui
Kituna mah moal gagal
Patih ka gusti madoni
Mugi sabar baé agan
Kitu haturan pangiring

Sok tunda lampah Den Bagus
Caturkeun Patih Cangkiling
Patih kebat ngadeuheusan
Gék calik payuneun gusti
Kangjeng raja seug ngandika
Kumaha petana patih

Eujeung Mursada téh tepung
Atawa teu kungsi panggih
Cong-cong sembah patih unjuk
Nun sumuhun dawuhan gusti
Perkawis putra gamparan
Kapendak pisan ku abdi

[ 203 ]

Sinareng landong kabantun
Nanging awon putra gusti
Abdi gusti wani bayak
Sakur nu sareng abdi
Bét éta putra binasa
Perlaya dina kikisik

Raja seug mindo ngadawuh
Kunaon asalna patih
Nu matak kitu lampahna
Raden patih matur deui
Kawitna putra gamparan
Dirongrong Ku abdi-abdi

Rehing putra nitih laun
Eta sumpingna ti cai
Kumaonam jalma loba
Teu beunang dihaling-haling
Bareng bayat ogé putra
Ka darat sét matak keris

[ 204 ]

Sakabéh abdi diamuk
Sareng badegana deuih
Nu disiratkeun baheula
Kiwari daratang deui
Si Genggong Ardanaya
Ari rék ditangkep ku abdi

Putra gusti nu keur napsu
Ari dilawan ku abdi
Abdi ajrih ka gamparan
Wantos putra murangkalih
Saur pantes dilawan mah
Da disintreuk gé ku abdi

Geus tangtos dipecat jauh
Ngan bubuhan kolot abdi
Putra gusti teu dilawan
Nu mawi tu dilawan
Wangsul henteu sasarengan
Kitu kaol purwana gusti

Abdi awon kapiunjuk

[ 205 ]

Kawantos geulisna punjul
Nanding putri Kuraesin
Tatapi watekna panas
Tépa ka patih Cangkiling
Geus puguh ka carogéna
Panas ngentab panas pusti

Raja muncereng ngadawuh
Jadi éta kitu patih
Si Mursada anak setan
Sugan lain anak aing
Maehan nu taya dosa
Kurang ajar tah si jurig

Si Mursada lamun kitu
Kudu dihukum pati

[ 206 ]

Mistikeun pundutan sulur
Ing dalem hiji patinggi
Kudu sarebu tanggungan
Urang nyieun gunung api
Sakitu timbalan raja
Patih gura giru indit

Patih angkat anu rusuh
Marentah lurah patinggi
Sarawuh camat wadana
Geus putus timbalan patih
Gehger di kampung Somahan
Diparentah ku patinggi

Gancangna geus ngundung-ngndung
Suluh ti lurah Patinggi
Kabeh putus sapancenna

[ 207 ]

Patih sadaya piunjuk
Karaja ngadeuheus deui
Ngunjuk yén parantosan
Suluh buat gunung api
Sang Raja mindo ngandika
Mun geus datang anak kami

Ku patih éta pék mundut
Urang sebut Guha Geni
Sina asup si Mursada
Kana seuneu tangtu garing
Karawuh jeung badegana
Hutang pati tanggur pati

Kitu rawuh Raja Erum
Lahir patih leres gusti
Eukeur kitu jol darongkap
Jeung gandek geus ka nagri

[ 208 ]

Kangjeng raja ngalelemuk
Teu siga giruk saeutik
Lahir raja Asep meunang
Buat landong ibu sakit
Nyembah matur Den Mursada
Nun berekah ama kenging

Dawuh raja Asep sakur
Jeung petakeun ubar patih
Geura layad ibu ujang
Geus teu werat usik malik
Ku Asep geuwat landongan
Coba enya landong matih

Kitu dawuh raja Erum
Jaka Mursada geus indit
Usada Tirta Bulayah
Diungglkeun ka sang putrid
Waras teu sakara-kara

[ 209 ]

Kanjeng raja nyaur
Enya ubar matih teuing
Asep tulus jadi raja
Tapi aya hiji deui
Pamundut rama ka Ujang
Pangneangkeun eyang deui

Ayana dijero gunung
Ngaran gunung guha Geni
Ku Asep mudu deuheusan
Eyang lebet guha Geni
Sakitu pilahir ama
Raden Gambah teu ngalahir

XXIX. PUPUH GAMBUH

Raden saur lebet kolbu
Bét aing asa teu umum
Anu kana guha Geni
Anu aing téh geus tangtu

[ 210 ]

Kitu manah raden bagus
Bari madon teu ngawangsul
Raja rum ngandika deui
Ujang itung-itung nyipuh
Kudu ngagugu ka kolot

Sabab nu rék jeneng ratu
Nya kudu baé sipuh
Ujang hayu geura indit
Kitu dawuh raja Erum
Raden Bagus pék nyawalon

Kanjeng rama lamun kitu
Ka simabdi mundur umur
Jisimabdi amit mati
Seja pasrah ka Yang Agung
Kitu hatur Agan Anom

Enggal Raden Bagus lungsur
Putri sareng raja Erum

[ 211 ]

Raden Bagus angkat tungkul
Badega dua teu kantum
Badegana sami ngiring
Pupus hayang ngiring pupus
Ardanaya Naya Genggong

Geus rumaos moal hirup
Raden Bagus semu nguyung
Kana jimat tacan cling
Jeung bari meubeurkeun pecut
Ngan buli-buli teu poho

Barang geus dongkap ka gunung
Geus kumpul di nagri Erum
Nu ningal pamenget istri
Gentra Sari nu kacatur
Jeung Ratna Koamala nayaho

[ 212 ]

Rakana Erum seug ngadawuh
Coba asep geura asup
Raden Mursada ngalahir
Paman Ardanaya hayu
Eujeung Paman Naya Genggong

Ari rék bela tumutur
Hayu urang bareng asup
Badega ngawangsul ceurik
Eh, agan tong loba saur
Abdi bela ti bareto

Bareng paéh bareng hirup
Abdi hayang ulah kantun
Seja ngiring lahir batin
Omong badegana kitu
Ardanaya Naya Genggong

Raden Bagus enggeus gebrus
Badegana dua nya kitu
Jijingklak Patih Cangkiling
Sang Putri Mesir sumaur

[ 213 ]

Saurna putri sakitu
Dawuh raja tambah suluh
Riba pada nyokot abdi
Seuneu muntab geus ngagedur
Anu surak ting haraok

Aya nu nyebut tutung
Ceuk sawareh teu bitu
Ceuk loba tuas teuing
Badega nu pararunyus
Ardanaya Naya Genggong

Raden nyampak rai ayu
Barang gebrus ngararangkul
Sang Komala Gentra Sari
Ka Raden sami sumaur
Engkang geus ngarepkeun maot

Putri dua pada matur
Engkang moal pupus

[ 214 ]

Seug deui garwana matur
Engkang dilebon ku sepuh
Kapalayna putri Mesir
Engkang jeneng ratu
Manahna ibu kalon

Ayeuna mah bales hukum
Kajeung ngabohong ka sepuh
Da bongan sepuh téh geuning
Sagala beunang kawujuk
Geus sagala sapapanjangna awon

Ari ayeuna kang Bagus
Pisaureun téh ka sepuh
Parantos jeung eyang panggih
Malah jeung ama disaur
Kanjeng eyang langkung soro

[ 215 ]

Leres nyai enya kitu
Tina jero seuneu hurung
Harita raden geus bijil
Ramana henteu sumahur
Sareng putrid ninggal bengong

Patih kumetap teu anyar
Luak lieuk anu puguh
Geus lami raja ngalahir
Geuning asep éta hirup
Cong sembah mando gan anom

Nun ama nuhun sarebu
Wirehing putra dijungjung
Jadi naha lamun mungkir
Horeng sare'atna hurung
Seuneu téh singhoreng gedong

Memeh brus mah panas langkung
Ayeuna putra diutus
Anu mawi bijil deui
Réh kanjeng rama disaur

[ 216 ]

Kanjeng eyang kadatur
Sareng ibu kedah wantun
Sareng mamang patih deui
Sareng putra buru-buru
Kitu nu anom ngabohong

XXX. PUPUH SINOM

Pihatur Jaka Mursada
Nyana abdi guha Geni
Matak tutung ruksak badan
Matak katagihan geuning
Kinten nya éta sawargi
Paingan ama disaur
Sareng ibu ulah tinggal
Kedah kuptra kairing
Sareng ieu mamang patih dawuh eyang

Karantes dawuhan ka ibu abdi-abdi
Palay ngahormat ka ibu abdi-abdi

[ 217 ]

Kitu piunjung Mursada
Ngalahir sang Putri Mesir
Hayu atuh jeung manehna
Bari hayang nyaho kami
Di nagara guha geni
Jalanna ka seuneu hurung
Harita geus babarengan
Tiluan diiring patih
Barang gebrus ogé pating koceak

Pada bitu mastakana
Raja sareng Putri Mesir
Den patih sirahna bucat
Ngabeledug dina Geni

[ 218 ]

Sigeung ratu di pameungkang
Tacan ngungsi jero puri
Caturkeun Ratna Komala
Sareng Putri Gentra Sari
Tina guha Geni bijil
Lajeng ka karatron Erum
Emban taya nu nangenan
Nyai emban eukeur ceurik
Nyeungceurikan raja sareng garwana

Dilebet reyang midangdam

[ 219 ]

Ari peuting dipupundutan
Panungtugan eujeung aing
Dipondah ku batur embank
Aha ileh meunggeus tong ceurik
Anggur sing urang luluwis
Bareto keur aya ratu
Urang teu meunang kaluar
Erek ngalong sisi cai
Ayeuna mah hayu barijil kaluar

XXXII PUPUH MIJIL

Enggeus burit teu repeh nu ceurik
Dilebet geus raong

[ 220 ]

Tuluy baé karerek anu ceurik
Nu kerek sesegor
Gentra Sari jongjon calikna téh
Ngantos-ngantos raka calik
Ti pamengkang sumping
Ti entas ngahuru

Prabu Anom ngadawuk ka mantri
Ga jaksa kaliwo
Ayeuna mah pék marulih baé
Karana ieu geus burit
Sugan isuk deui
Kaula rék asup

Saenggeus burit sang raja ka bumi
Bari lungak-longok
Nyondong saurna meja jeung kuweh

[ 221 ]

Ratu nyaur salebeting galih
Ieu kapan kososng
Tapi damar bét di seungeut kabeh
Ti dinya ratu angkat deui
Di kamar nyi putrid
Dirontok dicium

Duanana tuluy sare deui
Cikalna nu anom
Nu sepuh Gentra sari raina téh
Sabab ti heula dikawin
Sanajan pandeuri
Kitu kanda catur

Ti nya ratu tuluy tuang kopi
Gerwa dua mando
Entos tuang seug carek bae
Sasauran Gentra Sari

[ 222 ]

Tapi awon watekna sang putri
Gentra Sari nyaho
Disaurkeun éta watekna téh
Kaawonana putrid
Kasuat ras eling
Ka ibu nu kabur

Ratu anom enggal nyaur patih
Henteu lami geus jol
Patih Dawud Patih Masrut baé
Ngadeheusan nu dua patih
Ratu Anom nagalahir
Jeung paman pisaur

Waktu ibu basa rék dipeuncit
Ku patih di lebon
Kira-kira ibu aya keneh
Isuk mah teangan deui
Mun pareng kapanggih

[ 223 ]

Urang pesta paman siang wengi
Mun ibu can maot
Patih dua seug nyarios baé
Misaur Andaya sasih
Ti barang mimiti
Seep dipiunjuk

Ratu Anom ngadangukeun patih Duaan nyarios
Ratu anom segruk nangis baé
Gentra Sari seug ngalahir
Engkang montong nangis
Kuring sanggem nyusul

Ratna Déwi Komala ngalahir
Sareng bari mandon
Kapan kuring garwa engkang téh
Sanggem néangan ibu leungit
Bari dileuweung deui
Sanajan dilaut

Anu lengit keun néangan kuring
Montong gedig pangkon

[ 224 ]

Gulang-gulang upacara deui
Sakur nu dijero
Sina tetep ulang mungkar kabéh
Kitu saur Gentra Sari
Catur geus beurang deui
Pukul genep isuk

Emban kabéh nu disirep lilir
Kabéh pada melong
Bet teu asa euweuh raja emban kabéh
Sabab putra anu linggih
Ngan teu kungsi kabumi
Negaladénan ratu

Gentra Sari kaemban ngalahir
Emban entong melong
Lopérés bapa geunder
Gawéna cara Sari
Saur Gentra Sari
Sadaya ngawangsul

[ 225 ]

Pada hatur pamenget jeung istri
Mangga gusti Anom
Sim abdi mah satimblan baé
Ngadederek dawuh gusti
Haru-haru abdi
Seug ratu ngadawuh

Ayeuna mah nyai ngabdi-ngabdi
Montong diparios
Teu ngawula tangtu ditumpas baé
Nu matak naon dibasmi
Walon Gentra Sari
Anggang lamun kitu

Heunteu adil cara putri Mesir
Maotna gé awon
Ari engkang jumeneng ratu téh
Lamun teu aya abdi-abdi
Saha nu ngagusti
Anu nyebut ratu

Lamun euweuh éta abdi-abdi
Urang meureun jongjong
Engkang calik tangtos nyalira baé
Lamun kitu kuring baé

[ 226 ]

Kapan engkang miwarang ka kuring
Néangan anu lolos
Nya ayeuna sim kuring indit téh
Lajeng lungsur Gentra Sari
Rawuh Nata Déwi
Lungsur bari imut

Geus kaluar nyai Gentra Sari
Loba anu nénjo
Putri dua lajeng ngapung baé
Seja néangan anu leungit
Ratu lungsur deui
Ningali nu ngapung

Enggeus jauh anu ngapung putri
Ratu geus ka gedong
Patih dua mash ngadeuheus baé
Misaur patih cangkiling
Kaawon patih
Teu pengat misaur

XXVIII. Pupuh Magatru

[ 227 ]

Prabu Anom teu acan lulus
Loba kénéh anu kaéling
Ngamanahan baé ibu
Hoyong geura gok panggih
Kalangkung waktos teu nyaho

Kacarios Ratna Komala nu ngapung
Jeung raina Gentra Sari
Ngungkulan leuweung diluhur
Ningali sakur nu buni
Kajajah manjah jeung kaso

Ratu katinggal ardaya Salasih camudur
Ka nu éyang ngajangjawing
Papanggo sakabéh buntut
Burubutan ruwang-rawing
Nyaur dina leuweung kaso

Ibu ratu asal kabur tuluy nyumput
Aceuk sumangga nu ningali
Nu matak henteu kapanggih
Kubadegana diasuh
Gentra Sari seug ngalahir
Paingan henteu katénjo (+ 1 padalisan)

[ 228 ]

Langkung buni ibu ratu nu nyumput
Aceuk sumangga ningali
Ratna Komala ngawangsul
Boa éta lain deui
Sabab urang tacan nyaho

Moal temen ibu ratu kawas kitu
Lawas gé piraku teuing
Éta nini enggeus pikun
Kapan karék putra hiji
Sok piraku téréh kolot

Kasalahan urang téh rai geus tangtu
Ari saur Gentra Sari
Aceuk mangka geura lungsur
Urang cokot itu nini
Sanajan lain gé wantos

Lamun enya ibuna da meureun ngaku
Mun lain ambarkeun nini
Bisi nu mundeur kasarung
Enggal lungsur Gentra Sari
Tiluhur kajero kaso

Lir ibarat heulang nyabet hayam kitu

[ 229 ]

Putri dua silih tinggal bari imut
Nu dibawa teu ngalahir
Nyaur salebeting kolbu
Bet putri garesik teuing
Mawa aing teu ngaromong

Sarta aing dibawa ngapung kaluhur
Na rék dikumaha aing
Na ieu téh jin kitu
Atawa nu ngaran ipri
Atawa nu ngaran kayalon

Kitu baé timburuna raja ibu raja Rum
Komala jeung Gentra Sari
Ngadasaran arék turun
Tiluhur kanagri sumping
Lajeng baé kakadaton

Lajeng Erum eukeur calik dina bangku
Ningali garwa dua sumping
Sarta ngemban ibu ratu

[ 230 ]

Enggeus calik ibuna henteu sumaur
Putrana nya kitu deui
Ratna komala pihatur
Sareng putri Gentra Sari
Sumangga engkang parios

Enya ieu ibu engkang nu kabur
Atawana lain deui
Lamun enya baé sukur
Orokaya bisi lain
Boh bilih rai kawalon

Ratu Erum ngadawuh barina imut
Engkang ogé ari nyai
Teu terang karupa ibu
Coba saur paman patih
Duanana sing marios

Patih gancang dibéjaan kanu nyaur
Geus pada pating garidig
Maruru ka ibu ratu
Geus dongkap kalebet patih
Patih dua nu teu poho

[ 231 ]

Malah barang jol ogé patih nyaruuh
Patih dua ting raregih
Nangis barina pihatur
Nutur lampah tina kawih
Kitu-kitu patih nyarios

Prabu anom midanget patih
Pihatur
Prabu Anom nyuuh nangis
Barina ibu dirangkul
Raja Anom sareng putri
Anu nyandak gé ngarontok

Ditangisan ku patih puguh kuratu
Komala jeung Gentra Sari
Nangis barina pihatur
Punten baé ti sim kuring
Tanya hormat kakolot

Bawa tadi dirawu dibawa ngapung
Ibu nganti dijingjing
Ayeuna neda dimaklum
Andaya sasih ngalahir
Sukaréla ibu Anom

[ 232 ]

Balikanan ibu pirang-pirang nuhun
Rumaos dinyawaan deui
Rumaos geus teu nyangaku
Kana pihirupan deui
Ibu geus ngakukeun maot

Pada pukah patih ratu henteu nyuuh
Komala jeung Gentra Sri
Ibuna pada ngarungrum
Nyarios waktu prihatin
Sadaya sami hawatos

Prabu Anom ngadangu carios ibu
Soca beureum nangis deui
Bari nyaur meungeus ibu
Montong dipisaur teuing
Patih jeung ama da maot

Ayeuna mah da kuring nu jadi ratu
Malah nu jadi patih
Mang Masrut sareng Mang Daud
Eta nu béla kakuring
Estu ti orok dirorok

Ayeuna mah geura siram baé ibu

[ 233 ]

Nata Déwi nu nyandak panganggo alus
Sareng nyandak sabun wangi
Angkat ngiring ibu ratu
Sejana siram ka cai
Nu ngiring pada ngaronom

Lajeng siram mantu nu dua ngaruru
Ceuk dongéng keusik berentik
Cadas hérang batu hurung
Hibar cahaya ning sasih
Geus siram salin panganggo

Anom deui bet sami jeung mantu
Tambah geulis putri
Hiji éta putra ibu ratu
Diobeng mulih ti cai
Kasmaran sakur nu nénjo

XXIX. Pupuh Kasmaran

Énggalan asép kabumi

[ 234 ]

Ningali ibu geus calik
Ratu Anom seug ngandika
Urang engeus ngeunah haté
Taya anu dipikiran
Urang kami mayar hutang
Karana kaluar saur
Paman patih urang hajat

Nyalametkein ibu sumping
Sakalian patih nikah
Ka urut patih nu paéh
Ki patih Daud nyaéta
Ki patih Masrut jerona
Nyata seliran raja Rum
Anu geus wapat

Ngancangna ki patih kawin
Istri ubyag nu popolah
Pangkat leutik pangkat gedé

[ 235 ]

Ménak kuring balawiri
Anu maréntah pepeta
Motong sapi motong embé
Entog meri hayam soang
Gancang nu olah popolah
Geus haliwu anu ngubrug
Dogentak-gentak kapala

Geus tarapti nyeugeut bedil
Keur ngaguruh tatabeuran
Di nagara ramé gandéng
Nu lalajo lalumpatan
Tu Anom sukan-sukan
Kocak katatangga lembur
Mashur ka unggal nagara

Siga gedi Erum nagari
Ratu Anom nu keur pésta
Disalin deui nyarios
Anu kocap pulo denda
Jenengan Raja Umbara

[ 236 ]

Raja eukeur sumpeg galih
Ngamanahan putra dua
Ari éta putrana téh
Pamenget masih ngaduda
Jenengan Radén Cumina
Anu hiji putra ratu
Istri wasta Ratna Wulan

Ratna Wulan langkung geulis
Geus langka nyiar tandingna
Ngan putri Mesir nu maot
Ngan éta anu madanan
Dina ka geulisanana
Mun aya ampir sapatut
Sareng putri Ratna Wulan

Ari harita ning putri
Anu geulis Ratna Wulan
Dilamar ratu Salawé
Ku ramana teu ditampa
Raja lain henteu dowo
Manah rudet pada ewah
Kadieu-kadieu kumaha

[ 237 ]

Lamun hampa ratu hiji
Kumaha éta nu loba
Sakitu manah raja téh
Raja Umbara ngandika
Ka putrana dén Cumina
Jeung asep kumaha atuh
Dulur ujang Ratna Wulan

Nu ngalamar balawiri
Ratu Salawe nagara
Bet rada risi ama téh
Sok inggis aya tungtungna
Ari ngalamar bareng pisan
Geus tinangtu bakal susah
Sakitu kasusah ama

Ayeuna ama pamikir
Arék eureun jeneng
Ku tina sabab geus kolot
Ayeuna kumaha ujang
Jeung éta jaga rusuhan
Dén Cumina nyémbah hatur
Nun ama kairing pisan

Abdi gé nya kitu pikir

[ 238 ]

Aya dua istri sakti
Di nagara Pulo Salaka
Gentra Sari jenengana téh
Nu hiji Ratna Komala
Tiasa ngubah awing-awang
Eta istri dua taluk
Ayeuna dianggo garwana

Kitu carios nu sidik
Ayeuna mun widi ama
Putra rék ka dinya baé
Ari perkawis nagara
Ayeuna teu langkung ama
Rék sérén ka Ratu Erim
Sareng aceuk Ratna Wulan

Sim abdi seja rék ngiring
Kana kersa jeung rama
Ki unjuk sakitu sotéh

[ 239 ]

Aéh Asép bener téh teuing
Ama raos diubaran
Nya kitu pisan béja téh
Geura dangdan saé ujang
Poé ieu baé leumpang
Ambéh gancang tumpak
Manuk ngaran pakis sakadar

Radén dangdan geus tarapti
Geus amitan ka rama
Enggalna geus lungsur baé
Seug nyandak pakis sakadar
Di pacul baé harita
Lajeng ditumpak bur manuk
Hiber ngambah awing-awang

Tarékah ku di dadali
Nu maragna tanding kuda
Sumamber raket tanding walet
Leumpangna manuk sakadar
Paheula-heula jeung julang

[ 240 ]

Ngagawir katebak angin
Anu tunggang peupeureuman
Bakayang Radén kawalon
Nitihan manuk sakadar
Lampahna salila sabulan
Ti Pulo Denda ka Erum
Nyungsiang soré geus dongkap

Manuk nungkulan nagri Denda
Ka Enum keur raraméan
Réa pisan anu nongton
Manuk sakadar ka handap
Nu nitah radén Cumina
Pada kagét urang Erum
Sadayana ménak rama

Euleuh manuk gedé teuing
Itu ditumpakan jalma
Na manuk naon éta téh
Ceuk nu loba manik julang
Ceuk sawaréh hayam barong
Ceuk sawaréh Ratu Ciung
Mana kuat ditumpakan

[ 241 ]

Sang Ratu eureun ngalahir
Paman patih coba téang
Géhgér aya manuk gedé
Na manuk naon ngarana
Sarta aya nu numpakan
Paman patih coba saur
Geuwat paman diantian

XXX. Pupuh Kinanti

Patih Daud gura-giru
Nyaur anu tunggang paksi
Enggalna Radén Cumina
Ngadeuheus nyarengan patih
Ratu Erum sengandika
Cik ka dieu baé calik

Rék andika nitih manuk
Aya manuk ka dieu tapi
Na manuk naon ngarana
Mana alus-alus teuing
Bieu téh mulih ti mana
Numawi ka dieu sumping

[ 242 ]

Bareng di mana nya matuh
Ayeuna anyar pimanggih
Sareng saha nya jenengan
Di mana nya tuang bumi
Anjeun naon nu diseja
Nya ieu paksi sakadar (+1 padalisan)
Kaleungeunan jisim abdi

Abdi nyanggakeun bebendu
Réhing abdi kumawani
Ngadeuheus ka payun raja
Abdi kirang temah wadi
Torojong tanpa larapan
Mugi timbangan jisim abdi

Wiréhing sim abdi dusun
Wantos abdi urang sisi
Ti nagara Pulo denda
Ari ngaran jisim abdi
Ceuk nu nyebut Dén Cumina
Numawi marek kagusti

Abdi diutus ku sepuh
Ti madenda rama abdi
Pihaturna kanjeng rama
Mendak gusti nutur galih

[ 243 ]

Karatén alamat rusuh
Di pulo Denda nagari
Ratu salawé nagara
Ngalamar ka lanceuk abdi
Istri ngaran ratu Wulan
Éta anu jadi margi

Ari éta para ratu
Anu salawé nagari
Teu aya anu ditampa
Sabab ama ewed galih
Numawi ngadeuheus
Abdi kapayuneun gusti

Sakitu sepuh kabingung
Enggeus ngarurug ka nagari
Numawi mindang saraya
Ari upahan nagari
Sareng dulur Ratna Wulan
Éta mandak dipupuri

Mandak katuang piunjuk
Gamparan sumangga linggih

[ 244 ]

Urang dahar heula hayu
Atawa ngarot ci kopi
Radén Cumina dihormat
Mangga tuang heula kopi
Eukeur pesta kasémahan
Sok abong lamun teu ngiring

Sang Ratu Erum ngadawuh
Jadi kitu kersa rai
Rama mundut di tulungan
Mangga akang rék badami
Jeung garwa anu dua
Kumala jeung Gentra Sari

Garwana dua disaur
Kapamengkan kabéh calik
Teu kantos sareng ibuna
Sang putri Andaya Sasih
Geus calik lebet pamengkang
Ratu Anom seug ngalahir

[ 245 ]

Ari ayeuna jeung ibu
Masing jongjon calik
Kuring dipindung saraya
Ku ratu Denda nagari
Sumeja rék karana Alloh
Nulung anu perang jurit

Putra neda jiad ibu
Sareng ieu ka Nyai
Ka nyai Ratna Komala
Sareng ka Néng Gentra Sari
Doakeun engkang rék leumpang
Tatapi mangké ku nyai

Lamun akang campuh tulung
Upanten geus perang jurit
Gero-gero dua ngawalon
Nya atuh puguh téh teuing
Piraku teu aya kelar
Ka ngaranna ka salaki

Gentra Sari mindo matur
Engkang mangga pisan kuring
Ulah dianggo rejad manah
Najan sareng ogé kuring
Raja Anom ngandika

[ 246 ]

Ngan akang rék mawa pecut
Engkang ieu jimat ali
Ratu Anom enggal dangdan
Diraksukan sutra putih
Sinjang poléng palang ruksak
Paparin ti Nabi Hidir

Heunteu tinggal ngaran duhung
Sadia ngagem cameti
Enggalna Ratu kaluar
Barina ngalahir deui
Mariksa Radén Cumina
Kamana jalan rai

Radén Cumina ngawangsul
Ieu baé tunggang paksi
Da hideung paksi sakadar
Mangga tunggang sareng abdi
Na kuat kira-kirana
Cumina ngawalon deui

Sapuluh jalma gé wantun
Samalah kaluhur paksi
Sedengna mah lima belas

[ 247 ]

Manuk depa ngarumpuyuk
Radén Cumina ngalahir
Mangga gusti meungpeung depa
Palay dititihan paksi
Ka duaan manuk indit

Ditepa manuk geus biur
Muluk ka gandawiata
Basa ka ganda satengah
Wiati tegeuna langit
Sempaling ganda carita
Aya galudra dilangit

Erék nyabet kana manuk
Radén Cumina ningali
Unjukan gusti cilaka
Karana itu tingali
Di luhur manuk galudra
Rék nyabet ka urang gusti

Piunjuk Cumina kitu sang Ratu ngalahir
Keun baé rai heulaan

[ 248 ]

Galudra ragag ti luhur
Ka handap ngagubrag mati
Ka ratu ngalahir téa
Ragragna galudra mati
Ratu salawé nagara
Sami kagét naringgali

Sadaya pada sumawur
Bet asa galudra mati
Na alamat naon éta
Kitu saur raja haji
Ari saur anu loba
Ti naran nyai putri

Dilamar ku para ratu
Tacan aya nu ditampi
Ari hartina galudra
Eta téh diluhur langit
Eta ratu Pulo Denda
Manan mikeun suka mati

[ 249 ]

Eta galudra téh kitu
Ciciren Ratna beureuwit
Anakna pada nanyaan
Taya nu ditampa hiji
Sugan arék ku manéhna
Anakna éta dikawin

Kitu saur para ratu
Ari ceuk sawaréh deui
Taksiran nya kitu pisan
Nu matak urang ditampik
Taya ayeuna mah urang
Hayu urang lulung jurit

Geus badami para ratu
Pada sadia prajurit
Masanggrahan dina tegal
Dina tepis wiring nagri
Sedengkeun nu masanggarahan
Kacap ratu Erum sumping

Tiluhur milihan manuk
Sareng jeung Cumina deui
Manuk sakadar ka handap
Ratu teu ngarandeg deui
Milebet ka padaleman

[ 250 ]

Ka raja umbaran munjung
Enggeus munjung raja linggih
Sareng calikna satata
Raja umbara ngalahir
Kang putra ama haturan
Raja Erum ngawalon manis

XXXI. Pupuh Dangdanggula

Ratu Erum calik dina korsi
Geus satata jeung raja umbaran
Anu ngadeuheus ngabérés
Pagkat sakabéh tarungkul
Pangkat Radén Urawan papatih
Sarawuh radén cumina
Di payuneun tungkul
Pangkat kabéh sami seba
Geus gempungan ti lebet taruang kopi
Raja umbaran ngandika

Nun kang putra sukur enggeus sumping
Tuang rama téh langkung ewedna
Réh gaduh putra awéwé
Dilamar ku para ratu

[ 251 ]

Éta kitu numawi diangkir
Langkung risi ayeuna sadaya
Kedah ditulungan ama téh
Upanteu kang putra sanggup
Ngajaga bakal balai
Ama nyanggakeun nagara
Saréng jenénga ratu
Saréngna Nyi Ratnawulan
Mun dimanah sugan purah ngala cai
Sakitu pihatur ama

Ratu Erum gumujeng ngalahir
Jadi kitu keur kersa kanjeng rama
Putra neda jiad baé
Ayeuna mah para ratu
Anu salawé nagari
Ku ama kedah suratan
Tangtuna ngulung

[ 252 ]

Raja sepuh ngadangu weweling
Légar manah deui ngandika
Sakitu nu diteda téh
Kang putra nu kitu sukur
Geura pék nulis ki patih
Ari basana mah serat dawuh Ratu Erum
Patih indit bari nyembah
Lajeng angkat ka pabean patih nulis
Basana cohag kirang adab
(-1 Padalisan)

Dateng Ratu salawé nagari
Ku perkara sampéan ngalamar
Nanyaan ka anak déwék
Numatak déwék teu wangsul
Ratnawulan geus boga salaki
Samalah ditikahna mah
Ti jaman kapungkur
Ratu Erum nu kagungan
Ratnawulan serat geus dicap sakali
Kaula Raja Umbaran

[ 253 ]

Radén patih miwarang prajurit
Mawa surat gancang tumpak kuda
Serat ditaro di kaléng
Anu mawa sewu rusuh
Kudana lumpat dikepit
Kudana wani ngabudah
Geus mapag di tungtung
Teu maju kuda dicangcang
Tungtungna mah badarat lumpat prajurit
Nya éta nu mawa surat

Urang tunda lumpatna prajurit
Mawa surat utusan sang raja
Kocap ratu nu salawé
Geus sadia serdadu
Sanggrahan wates nagari
Balad nu salawéna raja
Dihijikeun campur
Balad pirang-pirang laksa
Masanggrahan ratuna kabéh badami
Sasuran pada raja

Keur lahirna mangga baé rai
Susul saur karaja umbaran
Puguhkeun omong baréto
Purun teu puru sing puguh

[ 254 ]

Kitu saur ratu anu hiji
Pok nu réa leres pesan kakang
Bapana mun do'a téh
Moal enya bisa hirup
Geus moal béda nu loba
Kuring gé nya kitu
Pék pok raja anu loba
Da urang mah lamun teu milik nu geulis
Pulo Dénda di balik lemah

Nagarana dibarukeun deui
Ditumpas ngan éta anakna
Anu hadé dikarikeun téh
Karana langka nu kitu
Geulis teu aya nu tanding
Lamun henteu kalakonan
Nu lemes kacium
Ceuk sawaréh leres akang
Eukeur kitu raja salawé nagari

[ 255 ]

Para ratu sadaya ningali
Kautusan song nyaga surat
Geus henteu nunggu pangwalon
Ki utusan gura-giru
Pada nénjo kabéh prajurit
Aya anu ngahaokan
Utusan murugul
Ki utusan gagancangan
Ungguh lumpat diudag henteu katepi

XXXII. Pupuh Pungkur

Kebat utusan nu lumpat
Langkung gancang di udag henteu ka tepi
Surat ku salawé ratu
Diriung pada maraca
Unggal surat kamanah ku para ratu
Yen surat nangtang perang

Aya rai raja Umbaran
Olo-olo mun kitu pangiang teuing
Midang saraya ka Erum
Na éta pantar kumaha
Ratu Rum wani ngamusuh kapara ratu

[ 256 ]

Ayeuna baé rurugan
Enggal mangkat ratu salawé nagara
Baladna riab ngaguruh
Warna-warna pakarangna
Puguh tumbak nu mawa gegeder ruyung
Aya nyoren gobang
Geus puguh nu nyoreng keris

Nyoren bedog nyoren gobang
Nu garangang calengka bejana matih
Kocapkeun kuda jeung pepentung
Panugur linggis jeung kampak(+i)
Geus leugeudet ngaguruh jeung sora tambur
Tarompet jeung kendang penca
Melas-melis sora suling

Bandera pating harelab
Prajurit bareng baris manggul badil (-i)
Carék omongan ki pantun
Ti hareup bagus keuneungna
Nu titukang bagus peureup erék numbak (-u)
Tukang surak tukang emprak
Anu matang ting jarerit

[ 257 ]

Sigeukkeun nungarurugan
Kacaturkeun raja Umbaran nagari
Sarawuh jeung ratu Erum
Midangét gamelan perang
Jeung nu surak raja Umbaran ngadawuh
Éta anu ngarurugan
Ki patih naha bet cicing

Pék hayukeun balad urang
Prajurit budalkeun kawal titangsi
Nulung-nulung ratu Erum
Kitu dawuh sang Umbaran
Ratu Erum enggal lungsur nyandak pecut
Saréng jeung Radén Cumina
Pada nenjo prajurit (-i)

ratu salawé baladna
pada ngomong bet sasar pita teuing
dilawn kudua musuh
geus moal kungsi ku raja
keur urang gé mawa seubeuh
nyabok musuh
ratu Erum ditarajang
dirorom ku prajurit

[ 258 ]

di babuk gémpur sapisn
prajurit ka ratu Erum ngabedil
ana keuna duka ka musuh
geus cekcok pada gagaman
ratu Erum sor maju mabuk ku pecut
nu geus modar patulayah
tungtungna patumpang tindih

nu dicameti ngan dua
anu paéh lima puluh tingjumpalik
kahebos ku angin pecut
anu modar pabalatak
putra raja adén Cumina ti pungkur
ngan merangan hiji dua
jeung ngamukkeun ku keris

ratu Erum pangamukna
henteu pilih geus bubak-babuk cameti
balad musuh ting jarungkung
para (....) masing loba
balad musuh ratu Erum geus liwung
caturkeun patih Urwan
seug ngabudelkeun prajurit

riba muru kapayuna
prajurit pulo dénda masing wani

[ 259 ]

ratu saawe nagara
geus sosoak ngabudalkeun balad deui
rosa balad para ratu
ratu Salawé nagara
nu susumbar mana-mana ratu Rum
coba jeung aing lawanna
montong ngarusak nu leutik

sok jeung raja umbaran
geura bijil ku aing arék di bedil
teu puas mun teu karingkus
bongan ngorékkeun anak
ratu jadi ngahina ka pada ratu
marukan aing malarat
Mun teu nyaho aing sugih

Kitu ratu susumbar
Ratu Erum tonggoy ngamuk ku cameti
Panon geus surup
Anu perang lahan kalah

[ 260 ]

Para ratu masanggrahan
Ratu Erum berhenti ngaleueut nu ngaping
Patih Urwan ti pungkur
Sarawuh radén Cumina
Nitah kuda enggeus burit mulih rusuh
Barang sumping ka nagara
Sedéng pukul lima magrib

Ratu Erum geus lenggah
Carios perlampah waktu jurit
Piunjuk ka raja sepuh
Sang Umbaran suka manah
Ngadangukeun mihaturna Ratu Erum
Gumujeng raja Umbaran
Midangét putra wawarti

Radén Cumina carita
Saréng patih nyarioskeun perang jurit
Unggul yudana Ratu Erum
Sigeug lampah eureun perang
Kacarios sang putri ti nagri Erum
Gentasari jeung Kumala

[ 261 ]

Ibuna ratu ngandika
Naha eulis tuang raka téh bet lami
Boga salempang baé ibu
Ku eullis mudu dilanglang
Tuang raka salamet henteuna diditu
Saréng raka geus wewelas
Kapan ka salira nyai

Kitu pilahir ibuna
Géntrasari pihatur jeung Natadewi
Nun sumuhun dawuh ibu
Leres engkang téh nyalira
Malah engkang kamari téh perang pupuh
Perang jeung kuricakan
Lain henteu nyaho kuring

Mun isuk akang perangna
Enggeus tangtos jeung ratu salawé nagari
Tanwandé simkuring ibu
Badé ariang duaan
Saréng acek Ratna Kumala kaitu
Engkang bisa kumaha onam
Tapi mual mundur jurit

[ 262 ]XXXIII. Pupuh Durma

Géntrasari jeung Dewi Ratna Kumala
Sasuran tanggah pating
Saréng mertuana
Malah geus deukeut ka beurang
Majeng dangdan Géntrasari
Ratna Kumala
Pada dangdan geus tarapti (-i)

Sami amit sang putri ka mertuana
Geus idin lungsur ti bumi
Putra duanana
Gentrasari jeung Kumala
Terus ngapung tengah peuting
Ka pulo Dénda
Badé nilik nu perang jurit (+2)

Kacarurkeun ti peuting waktu ngapung
Kocapkeun geus beurang deui
Lampah nuy perang
Ratu nu Salawé nagara
Geus sadia mapag baris
Rame gamelan
Bendé meunggeus dititir

[ 263 ]

Jeung mariam bedil tanggara disundutan
Geus eundeur ka jero nagari
Radén patih Urawan
Kagét jeung radén Cumina
Sang ratu Erum narpati
Pada iatna
Enggal majeng geus diiring

Ratu Erum nitih kuda pajenéngan
Pajenéngan nama aji
Sang raja Umbaran
Kuda gagah ngiring malang
Langkung gonjlang waktu ngirig
Radén Cumina
Kudana dawuh Raspati

Radén petih kudana beureum baralak
Calangap beukieun gétih
Geus rancung ceulina
Pungkureun wadia balad
Prajurit musuh caringcing
Nenjo lawan
Patemu bongan dor ngabedil

Sami wani gagaman pada gagaman
Dor-dor anu silih bedil

[ 264 ]

Silih bedil silih kadek silih tumbak
Prajurit salaw nagari
Masih keneh rosa
Prajurit ti pulo Dénda
Loba pisan anu mati
Ampir rék beak
Sang ratu Erum ninggali

Kebat jeung ratu Erum nitih kuda
Bari ngamuk ku Cameti
Réa musuh gémpar
Diamuk deui ku raja
Radén Cumina jeung patih
Pada narajang
Parangna geus henteu pilih

Ratu Erum awas ningali ka garwa
Komala jeung Géntrasari
Ku ratu gajahna
Balad dipeupeuh malodar
Anu tumpak tibalik
Ragrag ngalungsr
Diburu dirante beusi

[ 265 ]

Ku Cumina jeung ku Patih Urawan
Para ratu maju deui
Sang putri ngalayang
Seot nu ngabet ka handap
Para ratu henteu eling
Ditajong ragrag
Ku sang putri Géntrasari

Maju deui para ratu nitih gajah
Kocap putri Natadewi
Sang Ratna Kumala
Kahadang turun ka handap
Rawuh putri Géntrasari
Nampiling gajah
Ratu sami tibalik

Gajah nyandak deui cameti ku rakana
Putri muru nu tibalik
Ti jamak nu ragrag
Moro dén patih Urawan
Para ratu geus beurag deui
Dku istri dua
Sakabéh dirante beusi

Ratu Erum sosoak miwarang surak

[ 266 ]

Lumpat leupas ka leuweung lapur teu beunang
Sawareh nu nyumput ngan buni sirah
Bujurna nyemplong ka luar
Ka panggih ki tangkep deui
Loba nu beunang
Ku hulu balang di giring
(-1 padalisan)

Para ratu anu salawé nagari
Kabéh dicangkalak beusi
KaRadén Cumina
Rawuh ku patih Urwan
Komala jeung Géntrasari
Sang rakana
Ratu Erum ngalahir

Ari nyai badé ngiring ka nagara
Pada matur dua putri
Jisimkuring engkang

[ 267 ]

Sadayana ninggali ka luhur tanggah
Pada ngalah ngomong muji
Ka Ratna Komala
Ieu istri leuwih gagah
Istri geulis téh tur skti
Ceuk menak rama
Nu ngalem ka Géntrasari

Para ratu rumaos kawon jurit
Ratu salawé mucicid
Taya nu sasauran
Dirante untuy-untuyan
Ratu Erum seug ngalahir
Ieu babandan pokiangkeun ka nagari

Ku kang patih saréng ku radén Cumina
Kaula mangkat pandeuri
Jeung kabéh boyongan
Ari babandan ratuna
Sakabéh panjara beusi
Ku kajeneman

[ 268 ]

Sami bubar para ratu dicangkalak
Tina urut perang jurit
Dongkap ka nagara
Ninggali raja Umbaran
Gumujeng bari ngalahir
Éta kurah raja
Geuning saur ugan teuing

Bisa kalah anjeun ku jalma saurang
Ratu Erumnyata sakti
Kitu dawuh raja
Seug deui raja nembalan
Sangkan téh enya sarakti
Ayeuna beunang
Para ratu langkung isin

Karah kitu ari nu gagah para raja
Sauran sang Umaranaji
Sadaya teu ngocap
Ratu salawé nagara
Kebat dipanjara beusi
Ratu boyongan
Ratu Erum jeung sumping

[ 269 ]

Sang Urawan miwarang mapag sang putra
Geus tepang silahturahmi
Putus sasalaman
Malebu ka padaleman
Sami calik dina korsi
Ratu stata
Saréng sajajar tuang kopi

Geus burit gédong diseungeutan damar
Babadan kabéh dibui
Dijaga ponggawa
Patih jeung Radén Cumina
Tuang kopi saréng patih
Radén Cumina
Marando payuneun gusti

Enggeus wengi Raja Erum enggal tuang
Diladénan keur sang putra
Enéng Ratnawulan
Ngareret ku juru soca
Ka raja Anom neang putri
Raja ninggalan
Rada wirang neang putri

XXXIV. Pupuh Pirangrong [ 270 ]

Ratu Erum ngalahir
Ka ramana cacarios
Perkawis para ratu
Isukan parios deui
Nya sotéh geus dirantean
Tacan dipariksa enya

Taluk henteuna bupati
Kitu hatur ratu Anom
Raja Umaran ngadawuh
Kituna teu awuh teu sing
Ratu slawe nagara
Ayeuna geus dipanjara

Pikir ama henteu risi
Para ratu geus dibarawa
Saur penteun henteu taluk
Ku putra dihukum pati
Kitu sotéh pikir Ama
Teu langkung manah kang putra

Saréng ayeuna geus wengi
Kang putra geus palay nyabak
Kitu dawuh raja saur
Ratu Anom matur deui

[ 271 ]

Ratu sepuh gawe tong calik
Saréng ratu Wrum Anom
Nyarios dongkap ka isuk
Kocapkeun geus beurang datang
Ratu Erum seug nembalan
Ka radén patih Urwan

Emang ratu salawé nagari
Kasurakkeun tina berok
Patih indit kurah-kiruh
Geus dongkap ka bumi patih
Lawangna bumi di buka
kaluar
Para ratu geus

Sertana dirante beusi
Diaping dijero berok
Dirante diparayun
Diaping ku tumbak bedil
Patih Urawan téheula
Pék dilanderot dipamengkuh

Ratu Salawé nagari
Payuneun raja marah

[ 272 ]

Mun hayang paéh dipeuncit
Nyaba kami hayang nyaho
Lamun pamanhayang hirup
Kudu ngawula ka kami
Sarta teu jadi raja
Para ratu mun kaula

Ngan sakitu nanya kami
Nyaba kabéh geura walon
Para ratu tungkul wangsul
Abdi neda hokum adil
Mugi ulah dipaéhan
Sumeja pisan ngawula

Badé ngalebur tangkal gusti
Abdi sumpah bisi bongan
Pada sumpah para ratu
Ratu Erum ngadika deui
Ka patih jeung ka Cumina
Éta cangklekna laan

[ 273 ]

Geus cucul cangklekna beusi
Tina salira sang kulon
Ku Ratu Erum di saur
Sina caralik kana korsi
Ka Ratu Erum munjungan
Rawuh ka raja Umbaran

Erum ratu ka sami ajrih
Ku sang ratu Erum Anom
Saktina pinunjul
Para ratu kawon jurit
Pada mando dipayuneun
Tungkul henteu sasauran

Ratu Nawang ngadawuh
Ayana mah katom
Kabéh tetep jenéng ratu
Sumangga geura marilih
Tatapi ari ngawulang
Ka nagara pulo Dénda

Gégéndénna Erum nagari
Anu ngaraeh saamturo

[ 274 ]

Geus tuntas timbalan aji
Henteu panjang dicarios
Lajeng jengkar para ratu
Raja Umbaran ngalahir
Ayana seja kang rama
Seja nyanggakeun panjenengan

Saréng anak hiiji istri
Lumayan keur purah nenjo
Sumangga candak ku ratu
Ama sumeleh nagari
Mugi ku putra dimanah
Nagara saréng abdina

Ama téh geus ngeunah pikiran
Tiis ceuli ngeunah nejo
Sabab Am a gues seugut

[ 275 ]

Sautak-saetik belik
Enggeus punah nya pikiran
Henteu cara eukeur nyoro

XXXV. Pupuh Sinom

Nya kitu dauhan raja
Ratu Erum seug ngalahir
Rama masihan nagara
Kateda kasuhun teuing
Ngaping panuhun simabdi ayana nu jenéng ratu
Putra Ama da Cumina
Ari ieu putra istri
Ratnawulan ku putra badé ditikah

Raja Erum kitu saurna
Raja Umbara ngalahir
Ngiring kersa kang putra
Ama mah sadaya ngiring
Sumeleh putra sasiki
Ayana mung manah kitu
Kojot mah ngan rék nyaksian ratu badé nikah nyai
Dén Cumina sukur mung ngagéntos ama

[ 276 ]

Enggalan ratu Erum nikah
Maskawin sataleum ringgit
Duhungna nu dipajengan
Ciciren sang ratu kawin
Da patih nu ka maisigit
Wakil tikah ratu Erum
Ku panghulu dilapahan
Geus putusan ratu Erum kawin
Patih indit nyanggakeun tikah ka raja

Ratu Erum geus sasalaman
Ka ramana jeung putri
Raja Umbaran ngandika
Ayana ngélehkeun nyai
Ama titip siang wengi
Sumangga candak ka Erum
Ari ieu Dén Cuminna
Dikersakeun mangku nagari
Papatihna ditetepkeun Dén Urwan

Jegur mariam disada

[ 277 ]

Perkawis manuk sakadar
Badé dibantun manawi
Aya idin kersa Ama
Ku putra ka Erum nagari
Raja Umbara ngalahir
Sae pisan hurung sukur
Karana badé
Tunggangan
Siang gé mo burung sumping
Sabab gancang lampahna pakis sakadar

Enggal sang ratu Erum dangdan
Sejana badé marulih

[ 278 ]

Biur ngapung ngawang
Muluh ka pandawian
Lampahna pakis sakadar
Ngadalingding kadi angina
Manuk mabur alak-ilik
Ngungkulan nagri ka Erum
Ngalayang dasar ka handap
Geus pada kabakti ningali
Pangka-pangkat kabéh ceuk-ceuk dipaseban

Pada muru ka ratu
Patih dua ngudak kunti
Geus tepang sami munjungan
Ratu ka lebet diiring

[ 279 ]

Ibu ratu ka mantuna
Mangga ngalayang ka sang puteri
Rada lipur Ratnawulan
Manahna teu isin teuing
Reh aya nu ngasing-ngasing
Nya éta ibu sang ratu
Maru na mah rada geuwat
Geuwat sotéh ngalem muji
Ku geulisna ayang Ratnawulan

Ratu Erum ngajeng lenggah
Komala jeung Géntrasari
Mayunan sang Ratnawulan
Saur ibuna deui
Garwa pangkat pada sumping
Ka lebet nyari pupundut

[ 280 ]

Marando payuneun raja
Pangkat géde pangkat leutik
Enggal ratu barangtuang
Istri-istri tuang kopi
Geus puguh dipatih mantra
Ngaleueut payuneun ratu
Ratu bari sasauran
Nyarioskeun perang jurit
Para ratu salawé putus ngawula

Géntrasai seug ngandika
Ayeuna mah sukur teuing
Enggeus calik Ratnawulan
Aya ulah gindih kalih
Ku aceuk ulah isin-isin
Sapedah ka eceuk maru
Maru sotéh carék basa
Mudu ngawula ka takdir

[ 281 ]

Sakitu baé nya manah
Nyai putri Géntrasari
Ari saur sang Komala
Saleresna pisan euis
Nu bakal tetep jeung ratu
Aceuk mah seja ngawula
Kumaha parentah eulis
Saréng engkang sakitu nu diantian

XXXVI. Pupuh Kinanti

Sang Ratnawulan pihatur
Kuring mung kitu ajrih
Saur aceuk rék ngawula
Balik-balik jisimkuring
Aceuk ka maksad ngula
Karantun kuring pandeuri

Malah keur lahirna sepuh-sepuh
Kuring pulang ngala cai
Sinareng ngahaja ngarasakkeun

[ 282 ]

Nyai aceuk ngomong kitu
Terus jeung ati manawi
Ngawula ti kaanggangan
Ayeuna ka engkang amit
Dek muru Pulo Salaka
Di Erum nu tetep nyapi

Ratu Erum seug ngadawuh
Nyai téh arék marulih
Atuh nyai dangdan-dangdan
Enggalna putri karapi
Ka rakana marunjungan
Komala jeung Géntrasari

Teu kantun ka ibu rama
Saday silaturahmi
Pangkat-pangkat marunjungan
Ka putri dua marulih

[ 283 ]

Ratu jeung ibuna lungsur
Ningalikeun ka nu mulih
Géntrasari jeung komala
Geus ngadedel pertiwi
Biur ngapung ngawang-ngawang
Geus marulih Géntrasari

Sarépuh Komala Ratu
Pada kagaet nu ningali
Upacara para emban
Pada ngalem kangjeng putra
Pangkat kabéh sasauran
Istri dua sami sakti

Caturkeun deui sang ratu
Geus asup deui ka bumi
Sarépuh Néng Ratnawulan
Ku ibu ratu diasih

[ 284 ]

Lami-lami Ratu Erum
Geus na lebet puri
Sasepuh Néng Ratnawulan
Di deuheusan patih mantra
Sabab poe anu seba
Pangkat géde pangkay leutik

Ratu Erum seug ngadawuh
Aya mah paman patih
Jeung sakabéh pangkat-pangkat
Jeung urang munar bari
Karana urang geus ngeunah
Sabab teu aya nudipikir

Ratu Salawé geus taluk
Kangjeng ibu geus ka nagari
Asup kana paribasa
Tiis poe herang cai
Jeung éta paksi sakadar

[ 285 ]

Imahna kudu sing alus
Ari enggeusna adu manis
Ku emas perak salaka
Sarta jero pancaniti
Saur kemasan nu bias
Tukang ameng nu binangkit

Nyieun parantina nginum
Eujeung pamakanan deui
Ku emas eujeung suasa
Sabab kalakenan nyai
Nu kagungan Ratnawulan
Pakis sakadar dipusti

Sakitu pilahir ratu
Patih nyembah lajeng indit
Saur kemasan nu bisa
Nyieun tempat éta paksi
Enggal paksi sakaldar
Geus tetep di pancaniti

[ 286 ]

Lami-lami Ratu Erum
Dalem na keur ngomé nagri
Singkat kaindaning carita
Kocap sang raja Yamani
Tegésna ratu siluman
Nyaéta ngaran Yamani

Balad ka buta wungkul
Patihna nya kitu deui
Ngarana buta Angkara
Pék nganggo maruk min
Baranang inten berlian
Mahkota raja
Geus sadia nyoren pedang
Raja Yamaniti

Raja ti imahna turun
Heunteu kalawan ring
Alak-ilik diburuan
Enggal ngadeudeul perkawis

[ 287 ]

XXXVII. Pupuh Dangdanggula

Geus diliur sang raja Yamani
Nilik putri kaunggal nagara
Kabur ngalayang baé
Beurang peuting raja ngapung
Sikan putri nu geulis
Ngajajah unggal nagara
Mani teu nimu
Istri anu liweuh endah
Sarta raja ngungsi unggal nagari
Sarta mindah-mindah rupa

Sakapeung mah jadi aki-aki
Kundang iteuk ka unggal nagara
Ngilikan awéwé hadé
Geus weléh teu manggih ngapung
Jajah desa nyungsi nagari
Unggal pulo diteang
Euweuh istri alus

[ 288 ]

Kacaritakeun Ratnawulan putri
Rék ka jamban angkat dijenéngan
Nu ngiring teu tinggal sarébét
Jarang bokor wadah sabun
Henteu tinggal jeung jeruk mipis
Ratnawulan lajeng siram
Pangiring nagriung
Geus parantos putri siram
Lajeng hanjat Néng putri mulih cai
Raja Yamani jol datang

Salin rupa jadi nini-nini
Teu kanyahoan éta ponggawa datangna
Geus aya lebet baé
Ratnawulan seug ngadawuh
Arék naon ieu nini
Na nini téh urang mana
Bet kalebet asup

[ 289 ]

Kitu omong anu nyamar nini
Lahir putri si nini karunya
Geuwat emban nini béré
Lusa bawa heula ka dapur
Nyi emban indit jeung nini
Raja Yamani pikirna
Sajeroning kolbu
Nya ieu nu diteangan
Ratu mana awéwéna alus teuing
Dalah ayeuna meunang

Kitu pikir raja Yamani
Ku nyi emban ka dapur dibawa
Pék dibéré sangu poe
Api-api rék dibungkus
Sarta waktuna geus burit
Raja Erum teu uninga

[ 290 ]

Ratu Erum ebog jeung geurwa geus wengi
Nu dek maling nipukeun sirepna
Sanagara Erum jempé
Pada saré eusi dapur
Kaluar raja Yamani
Ti dapur ka bumi raja
Ka karaton asup
Top dicolong Ratnawulan
Geus dibawa kaluar raja Yamani
Tuluy ngaping deui raja

Ratnawulan teu usik
Tong nya kulem nyai Ratnawulan
Kilang dikelek disangkeh
Ku bangsat dibawa ngapung
Enggalna raja Yamani
Ka nagara geus ngungkulan

[ 291 ]

Ratnawulan ngoceak ngajerit
Langkung gila ningali rupana
Huntuna ngareluk rogés
Néng Ratnawulan murungkut
Sajeroning jerat-jerit
Kagét sakabéh siluman
Malah Nyi Mayang Erum
Keur saré ngorejat cengkat
Bari ngucap rama kabeneran teuing
Nyandak putri liweuh nyandah

Heunteu pantes éta mah ibu kuring
Sieup dulur kuring téh kadinya
Sabab putri geus anom
Kitu saur Mayang Erum
Negandika raja Yamani
Nyai pék atuh upahan

[ 292 ]

Bari nempo sang raja Yamani
Ratnawulan déngkul kakajayakan
Nangis henteu répéh-répéh
Ngahiung dongkap ku isuk
Kocapkeun geus beurang deui
Kasigeug ratu siluman
Nu kocap di Erum
Ratu kaleungitan garwa
Papariksa kasaban anu di bumi
Kapungkur pada néangan

XXXVIII. Pupuh Pungkur

Geus guyu di padaleman
Gulang-gulang upacara balawiri
Néangan pawarang ratu
Sang raja tur sosoak
Para mantra patih dua lumpat muru

[ 293 ]

Naha saha anu mawa
Paman patih kamana urang nyasi
Ki patih Daud teu wangsul
Hiji emban rék unjukan
Nun jeung gusti sim abdi gaduh pinunjuk
Kamari gaduh pamendak
Ninggali hiji nini-nini

Nusafir ka Agan Emas
Malah miwarang di dapur jeung abdi Gusti
Teu katawis anu nyamur
Pangiten Gusti ku éta
Dibawana sabab teu aya di dapur
Pangadatang heunteu bebeja
Tur balik henteu pupulih

Lamun kitu Gusti moal gagal
Nyangling nini mana kitu gé ratu sakti
Tapi kamana nya nyusul

[ 294 ]

Nyieun surat buat kebat
Ratu Erum pék lungsur jeung neja ka bumi
Tilu kali baris nyaur
Ari kasauranana
Géntrasari ieu engkang buru-buru
Jeung nyi Ratna Komala
Engkang buru beurang peuting

Sakitu panyambat raja
Hentau lila jebul dua putri
Dirangkul ku ratu Erum
Ratna Komala ngandika
Aya naon engkang nyaur rusuh-rusuh

[ 295 ]

Engkang sumangga popoyan
Ieu abdi garwa engkang Gentrasari
Aya naon nyaur rusuh-risuh
Pihaturna garwa dua
Raja Erum sumaur semu nu nguyub
Nguyub ku Nyi Ratnawulan
Saré hing aya nu maling

Nyi engkang langkung susah
Ratnawulan patih aya nu maling
Bingung kamana nya nyusul
Jeung éta nu maling éta saha
Lamun raja raja mana rék disusul
Deukeut engkang gé diteang
Numatak meeskeun Nyai

Sakitu pilahir raja
Istri dua ngawangsul barina seuri

[ 296 ]

Kitu walon istri dua
Ayeuna mah tong dianggap risi galih
Moal enya rai lapur
Sumangga rai néangan
Ratnawulan tétéla dibawa ngapung
Dipaling ratu siluman
Ngarana raja Yamani

Ngan éta kalangkung gagah
Atuh sakti jeung patihna unggul jurit
Baladna ka buta wungkul
Saréng raja boga anak
Putri geulis ngarana Nyi Mayang erum
Lamun kamanah ku engkang
Mangga ku abdi dipaling

[ 297 ]

Kitu hatur istri dua
Ratu Erum lejar manah terang galih
Sumaur barina imut
Sukur Nyai mun kitu mah
Nyusul paling bisa maling deui ti ditu
Ayeuna geura pék miang
Engkang hayang nenjo putri

Garwa dua ngadelekan
Tuluy indit gumujeng putri
Pameget komo atuh
Dibéjaan bikang lenjang
Ngajujurung palay geura gok patepung
Kitu lahir sang Komala
Sareng saur Gentrasari

Duaan geus kaluar
Natadewi sareng Gentrasari
Duanana biur ngapung
Ngabujeng nagri siluman
Gentrasari jeung Ratna Komala ratu

[ 298 ]

Teu répéh Néng Ratnawulan
Eukeur nangis sasambat ka Gentrasari
Ari pokna aceuk tulung
Kuring di nagri siluman
Kitu pokna kadangu kunu ti luhur
Ratna Komala ngandika
Ka raina Gentrasari

Rai éta Ratnawulan
Deudeungekan naha matak watir teuing
Coba sirep urang turun
Ku buta keur dioconan
Ratnawulan disirep kunu tiluhur
Geus jempé nagri siluman
Rajana teu mundur deui

XXXIX. Pupuh Durma

Ngabubugil raja Yamani saréna
Disirep ku Gentrasari

[ 299 ]

Natadewi nyandak Ratnawulan
Ari putri Gentrasari
Nyandak putra raja
Nyi Mayang Erum dicandak
Geus kaluar anu maling
Ratna Komala
Jeung raina Gentrasari

Ngapung deui Gentra jeung Komala
Kira wanci tengah peuting
Pulang maling gancang
Ka nagara Erum ngungkulan
Geus nyedot kahandap deui
Putri nu dua
Geus asup baé ka bumi

Ratu Erum teu kulem sabab ngantosan
Rawuh patih para mantri

[ 300 ]

Ratu Erum kagaét barina ngandika
Dalah geuning sumping rai
Eta Ratnawulan
Tonggoy baé sasaréan
Coba Nyai sina nyaring
Nyi Ratnawulan
Ana lilir deukeut nangis

Jeung ngarontok ka ratu Erum rakana
Nyai Mayang Erum lilir
Kagaét lebet manahna
Mencrong waé gawéna
Mayang Erum teu ngalahir
Ngan dina manah
Saha anu mawa aing

Naha ieu nagara naon ngarana

[ 301 ]

(...) mah engkang ulah kajongjonan
Geus tangtu Raja Yoman
Nyusun ngarurugan
Tangtu mawa balad buta
Engkang kudu ati-ati
Masing iyatna
Sumangga candak cambeti

Ratu Erum nyungkelang duhu nu iyatna
Nimbalan ka dua patih
Nyadiakeun balad
Ponggawa rawuh gagamanana
Ratu nu salawé nagri
Jol nungtut datang
Sarta mawa pejurit

[ 302 ]

Kasigeugkeun di Erum enggeus iyatna
Kocap sang Raja Yoman
Geus buka sirpéna
Hudang juringkal buringas
Ngarérét geus euweuh putri
Reujeung anakna
(………)

Jeneng jeleng raja meni nyarékan
Ka buta sakur nu mekti
Bari turun unggah
Ti imahna ka buruan
Sosoak lemék Batawi
Raja siluman
(………)

Orang kemit nanti pukul sama gua
Ti dayeuh yang mencari
Bini sama gua
Tidak ada dengan nikah
Kapan dia orang kemit
Lu tidak guna
Barina meubeutkeun korsi

[ 303 ]

Raja dangdan geus sadia mawa gada
Sarta maréntah patih
Ngumpulkeun baladna
Buta sakabéh daratang
Kapalana buta patih
Rajana ngajerit
Beng ngapung Raja Yoman

Sabaladna pada ngambah awang-awang
Patihna nya kitu deui
Ngambah awang-awang
Buta pirang-pirang laksa
Gancangna Raja Yoman
Ka Erum datang
Barang datang nyampak baris

Balad buta rék (....) kana gagaman
Narajang pada ngabedil
Anu keuna modar
Buta reuwas geus ka handap
Ngokosan sirah perjurit

[ 304 ]

Buta ngégél ku patih ditampiling
Buta loba anu mati
Patihna siluman
Ka patih Erum narajang
Ngan tiap deukeut ki patih
Geus kokosodan
Saba patihna Yoman

Leuwih panas ana deukeut ka manusa
Patih dua Erum garing
Para ratu riab
Anu salawé nagari
Ngayonan patih Yoman
Ngan tiap datang
Para ratu sami mati

Balad Erum teu kuat ngalawan buta
Geus carem loba nu mati
Ampir kana béak
Sawaréh tinggaal kalangan

[ 305 ]

Sugan moal panas da engkang pan ngagem jimat
Kapan engkang nganggo ali
Pihatur garwana
Ratu Erum rék narajang
Patih siluman barani
Muru ngarumpak
Ku raja Erum dicameti

Patih buta kokosodan tuluy modar
Baladna raja Yoman
Geus riab narajang
Ku raja Rum dibabukan
Ku jimat cameti rukmin
Buta malodar
Bangké patumpang tindih

Balad Erum anu hirup susurakan
Ti luhur raja Yoman
Narajang ka handap

[ 306 ]

Maju deui raja Erum sor narajang
Geus deukeut raja Yoman
Barang rék diamang
Ku pecut ratu digebah
Ratu Erum mabur deui
Ana rék ragrag
Gero dua ati-ati

Ana ragrag ngénca Ratna Komala nu nyanggap
Ngatuwu ku Gentera sari
Ratu disanggapan
Geus meunang tilu pajuan
Raja Erum ngarangas sisig
Ratu ngandika ayeuna kumaha nyai

Sang Yoman coba lawan ku duaan
Engké geus ngarangas sisig
Lamun teu disanggapan

[ 307 ]

Ari pokna mangga baé majemg Engkang
Da kapan mélaan rayi
Nyai Ratna Wulan
Naha rék tinggal kalangan
Teu nyaah ka anu geulis
Nyi Ratna Wulan
Tuur anom teu aya tanding

L. PUPUH SINOM

Ratu Rum mindo ngandika
Lamun deukeut Si Yoman
Kira-kira baé Engkang
Ngamankeun ieu cambeti
Meureun disuduk ku keris
Ngan Engkang teu bisa maju
Ayeuna ku nyai lawan
Beunangkeun raja Yoman

[ 308 ]

Engkang jadi kangeunahan
Sagala miwarang istri
Ratu sagédéngeun ngandika
Ka rayina Gentera Sari
Kajeun teu kersa mah Nyai
Carék keukeuh geura mundur
Tah Engkang sok susungkunan
Garwa dua bari seuri
Barina gé Engkang mah ku sok pundungan

Tuh banyol baé rayi mah
Leresna piraku abdi
Mungpang ka kersa Engkang
Kapan gusti lahir batin
Istri mah teu aya deui
Kapan ngan pameget éstu
Moal mangéran nu lian
Ngan Engkang anu dipusti
Manah Engkang ulah waka susungkunan

Ké Nyai rék nyeupah heula

[ 309 ]

Kitu ceuk Ratna Kombala
Ari saur Gentera Sari
Aceuk hayu urang lawan
Itu si Raja Yoman
Bisi ngaruksak nu leutik
Enggalna pada maraju
Gentera Sari jeung Kombala
Geus tepung jeung Yoman
Yoman suka bungah seuseurian

Ngomong nénjo (...)
Ari pokna sang Yoman
Aduh rayina si kakang
Hiyap masih emas ringgit

[ 310 ]

Ayeuna géndong ku Engkang
Ngareuhak nyi Gentera Sari
Sareng Ratna Kombala
Putri dua nyaur bengis
Euleuh-euleuh tu si jurig
Nogtorogan nurus tunjung
Rupa kawas bangbarongan
Sihungna bijil ngarelik
Euleuh aceuk awakna ogé sisitan

Tapi rupana manusa
Leungeun sukuna kawas anjing
Kitu saur istri dua
Buncelik raja Yoman
Pok mgagebah jeung buncelik
Istri dua wani ngepung
Digebos wani ngalayang

[ 311 ]

Narajang Ratna Kombala
Ti lubur nya ger nampiling
Raja Yoman malikan
Ka Ratna Kombala deui
Sodok moro Gentera Sari
Nampiling deui ti pungkur
Balad Erum ger nyurakan
Nu geus paéh hirup deui
Sabab ratu ngagem jimat kahuripan

Nya éta Tirta Bulayat
Balad kabéh hirup deui
Ratu salawé nagara
Patih mantri pada lilir
Ngan balad raja Yoman
Nu paéh patumpuk-tumpuk
Anu hirup pada lumpat
Pada gigis dicambeti
Balad Erum nénjo putri dua perang

[ 312 ]

Pada suka susurakan
Ningali nu perang tanding
Sang Raja Erum ninggalan
Ger waé perang jeung
Pada gigis dicambeti
Balad Erum nénjo putri dua perang

Pada suka susurakan
Ningali nu perang tanding
Sang Raja Erum ninggalan

Ger waé perang jeung Yoman
Ana digebos sang putri
Kadis kapuk tuluy ngapung
Narajang Ratna Kombala
Malikan raja Yoman
Jeung ngaronjang ka Dewi Ratna Kombala
Raja Yoman digebag
Jungkel Yoman tibalik
Cengkat ngorénjat buringas

Nata deui Gentera Sari
Ka Yoman najong tarik

[ 313 ]

Datang deui Gentera Sari
Najongna raja Yoman
Ngajadi (...) mabur
Diudag ku istri dua
(...) ngaleungit deui
Jadi Mega Yoman di awang-awang
Gentera Sari jeung Kombala
Duanana jadi angin
Méga ditarajong bareng
Musuh méga geus leungit deui

Yoman Sari nu sakti
Geus kahandap jadi gunung
Istri dua jadi landak
Dikorowotan karihkil
Leungit gubung

[ 314 ]

Seuneu gedé muntab-muntab
Gentera Sari nyipta cai
Seuneu anu muntab-muntab
Dijebak ku cai banjir
Seuneu pareum baé Yoman
Sarta palid lesu ripuh
Raa rumasa kasoran
Culeluk raja Yoman
Ari pokna atuh Eulis bapa pegat

PUPUH MAGATRU

Nyimas Dewi Kombala imut sumaur
Ka sang putri Gentera Sari
Rayi hayu urang buru
Itu si Yoman palid
Gentera Sari pok ngawaler

[ 315 ]

Mangga aceuk énggalna tuluy ngubur
Pada nyekel sang Yoman
Leungeunna kénca katuhu
Digotong ku dua istri
Lir anjing ngagusur bagong

Taya polah raja Yoman digusur
Geus ampun raja Yoman
Huntu sagedé baliyung
Seug éta sihung pabeulit
Rupa kawas pisan barong

Bari dikoér ku sampéanana sihung
Kombala jeung Gentera Sari
Nyoba Yoman sia ngapung
Atawa rék nerus bumi
Da moal weléh ngaboro

Jeung ayeuna Yoman sia rék nyumput
Atawa arék ngaleungit
Rék kumaha baé atuh
Rék nerus bumi geura jig

[ 316 ]

Sang Yoman ku istri dua ngawnagsul
Bapa geus nyaho ngaleungit
Péndékna bapa téh taluk
Saba bapa beunang jangji
Baheula perjangji kolot

Lamun perang énjing istri dua punjul
Putra Sulaéman nabi
Eta gustina karuhun
Mawi bapa kawon jurit
Eling ka papagon kolot

Enya Eulis putra Sulaéman ratu
Ratu sagala kumelit
Kitu asak rama Enung
Ayeuna bapa rék ngabdi
Gentera Sari seug ngawalon

Jeung raka Ratna Kombala sumaur
Sukur mun kitu Yoman
Nyaho diasal karuhun

[ 317 ]

Ayeuna mah ngadeuheus ka raja Erum
Teu lami kebat Yoman
Diiring ku istri ayu
Anu ngaping Gentera Sari
Yoman teu dibarogot

Barang témbong ka raja Erum
Pada kagét nu ningali
(...) rama urang Erum
Rupana raja Yoman
Gilaeun sakur nu nempo

Sang Yoman cingogo payuneun ratu
Raja Erum seug ngalahir
Ka Ratna Kombala ratu
Sarewuh ka Gentera Sari
Ceuk Nyi geura parios

Gentera Sari kombala saurna kitu
Enggalna sadaya mulih

[ 318 ]

Enggeus budal pada ngaping raja Erum
Tinggalkeun ratu nu mulih
Kacatur nyi Mayang Erum
Jeung Ratna Wulan di bumi
Jeung ibu ratu Mariyam

Ari saur ibu téh éta jeung ratu
Nyai raka bisi sumping
Eta nyai Mayang Erum
Meunggeus nyai ulah nangis
Masing ngagugu ka kolot

Mayang Erum diwuruk jongjon sumegruk
Anu matak jongjon nangis
Pikirna Nyi Mayang Erum
Melang ku rama Yoman
Palangsiang bapa kojor

[ 319 ]

Ratna Wulan ngupahan ku Mayang Erum
Meunggeus Eulis ulah nangis
Bisi kasondong ku ratu
Anggur urang téh cacawis
Dangdanggulana ngarantos

PUPUH DANGDANGGULA

Ratna Wulan masing sngu kopi
Pasang méja buat haturan raja
Ari haturan nu séjén
Ka garwa pangkat kumpul
Pada masang sangu kopi
Geus pada olah popolah
Keur nyuguhan tatamu
Ari buat kuricakna
Geus sadia ti umbul ti parayayi
Sapeupeuting ngarang hayam

Mani gijrud lurah jeung patinggi
Kasomahan mundut kaolahan
Sakur nu kabagi pancén
Eunggeus puguh urang kaum

[ 320 ]

Garwa raja geus putus cacawis
Lajeng siram Eneng Ratna Wulan
Saparantos siram eneng
Ka jero bumi asup
Dilisah nyerotan luis
Jeung disalin panganggona
Cahyana ngabur
Keur geulis Nyi Ratna Wulan
Beberesih lir pendah emas disangling
Cahaya wulan purnama

Sabab putri putra raja Mesir
Car sumurup ku Néng Ratna Wulan
Kitu gancaning carios
Enggalna sang Ratu Erum
Jebul sumping ka nagari

[ 321 ]

Gentera Sari geus aya di bumi
Teu kanyahoan jeung Ratna Kombala
Ka ibu Ratu Marando
Ratna Wulan mando tungkul
Ku Ratna Kombala isin
Raja Erum énggal lenggah
Dina luhur bangku
Ratu salawé nagri
Ngadeuheus sarawuh raja Yoman
Patih Erum duanana

Enggeus pepek pangkat sami calik
Puguh jaksa rangga rawuh
Demang kanduruan jeung kalowon
Radén panghulu teu kantun
Pada marek kosib modin
Ka ratu sami munjungan

[ 322 ]

Jeung rabul nu pupundut deui
Sangu kopi ti sakabéh pangkat
Nu badé tuang ngabawis
Lajeng tuang para ratu
Ari istri pada istri
Gentera sari jeung Kombala
Sareng ibu ratu
Mayang Erum Ratna Wulan
Barang tuang ari sang raja Yoman
Luak lieuk tatanggahan

Jeung ngahuap sagala téh emih
Puguh sangu lauk eujeung lalab
Nyah dibaheuman baé
Yoman taya embung
Atah asak teu ditampik
Naon nu deukeut didahar
Ulung gé ditekuk
Dihuapkeun ngan sakétap

[ 323 ]

Hayam jago cicing sisi bilik
Ku Yoman dijéwang sapisan
Di dinya diremus baé
Jeung bulu-buluna diremus
Pada kagét nu ningali
Menggah anu teu paya mah
Dabarna teu tulus
Ningal Yoman nu dahar
Bet sarebel kasauran anu apik
Ratu Erum henteu uninga

Palangsiang mun uninga dipegih
Ngan hadean henteu kauninga
Ngan nu ninggal bengong baé
Sang raja Erum ngadawuh
Ka garwana Gentera Sari
Rawuh ka Ratna Kombala
Dawuh Raja Erum
Rayi nya kumaha nya manah
Eta istri Mayang Erum jeung Yoman

[ 324 ]

Sabab éta mangkadé istri
Raja pisan éta anu nyandak
Lain karepna ku manéh
Kitu dawuh raja Erum
Ngawalonan Gentera Sari
Sarawuh Ratna Kombala
Éta Mayang Erum
Mendak kamarah ku engkang
Mangga tikah dan éta teu wudu geulis
Geuning ari putrana mah

Kitu hatur rayi Gentera Sari
Raja Erum seug deui ngandika
Jadi kitu eyeuna téh
Rayi geusterang mah sukur
Nyi Mas Gentera Sari
Sareng Nyi Ratna Kombala
Terangna téh kitu
Anumawi engkang nanya
Haying nyaho terangna maranah nyai

[ 325 ]

Tadina mah piker engkang nyai
Mayang Erum éta sina mulang
Engkang lain henteu cocog
Ngan inggis nyai teu rujuk
Engkang lamun kawin deui
Kitu dawuhan sang raja
Gentera Sari imut
Ratna Kombala kamahan
Dawuh raka pangkituna raja rumi
Sieuneun ku Ratna Wulan

Nata deui hatur bari seuri
Ku kuring mah gambang papariksa
Sareng Gentera Sari ogé
Mawi nyai putri dibantun
Disanggakeun ku sim kuring
Sim kuring pan terang pisan
Engkang geus kamaphum
Leir seuseuneueun ku Ratna Wulan
Geus kajudi ku sang putri putri Gentera Sari

[ 326 ]

Ratna Wulan pihaturna manis
Jisim abdi ngiring kersa engkang
Sareng leresan aceuk kabéh
Engkang nikah Mayang Erum
Moal enya abdi pusing
Geus taya panginten medang
Malah sambung sukur
Sang raja lajeng nimbalan
Ku papatih pék ayeuna paman patih
Geura dangdan urang pésta

Nyalametkeun entas perang jurit
Sakalian kawula rék nikah
Geus terang ti bojo kabéh
Paman patih urus-urus
Motpng sapi eujeung munding
Camudu olah popolah
Kitu dawuh ratu
Patih dua cedok nyembah
Tuluy para ratu jeung Yoman
Ngantian timbalan raja

[ 327 ]PUPUH KINANTI

Enggalna sang raja Erum
Jeung ratu salawé nagri
Masamoan di Paseban
Radén nyuhinan Yoman
Ti lebet sadaya bubar
Anu kantun para istri

Geus caralik para ratu
Raja Erum seug ngalahir
Ayeuna téh urang nikah
Ka anak raja Yoman
Ka Mayang Erum ngaranna
Panghulu nampa maskawin

Geus putus nikah raja Rum
Nyumdut Mariyam sakali
Para ratu marunjungan
Tuluy pésta dur-dor bedil
Mayem jeung kalangtuka
Gamelan sakabéh meni

[ 328 ]

Ngaguruh di alun-alun
Nu lalajo balawiri
Pangkat-pangkat pada midang
Sadaya di sinjang batik
Patih Daud jajawaan
Patih Masruk kitu deui

Dibendo ku iket wungu
Endalna sagedé gambir
Lajeng patih Daud masang
Panganggo patih Masruk deui
Ngagobér calana komprang
Bulak-balik dua patih

Maréntah bari tutunjuk
Ka umbul ka parayayi
Nu meutakeun tatabeuhan
Jeung nu ngurus omah deui
Bisi aya kakurangan
Boh bilih awon ka gusti

Patih Masruk patih Daud

[ 329 ]

Raja Yoman nya kitu
Ti pangkéng dagal-digil
Langak-longok ka paseban
Ngilikan istri nu geulis
Diarey-arey ku barudak
Kolot mah gilaeun gigis

Ari kanjeng ratu Erum
Jeung ratu salawé nagri
Eukeur pada sukan-sukan
Sami calik dina korsi
Sarta marayunan méja
Sawaréh keur tuang kopi

Aya anu maén kartu
Nu sawaréh maén cekip
Sawaréh nu maén bola

[ 330 ]

Geus siang ku damar lampu
Raja Rum lunta tipeuting
Kira-kira bada isa
Dur nyeungeut mariyam deui
Dur tariji keur tatabeuhan
Nu lalajo heurin usik

Di lebet nyi Mayang Erum
Maridang jeung Gentera Sari
Kombala jeung Ratna Wulan
Pada nganggo sarung kali
Sanggul nagngo sisir emas
Ditarétés emas rukmin

Ti lebet sang putri lungsur
Ka pangkéng sami calik
Nyi emban paheula-heula
Pagelek-gelek nu ngiring
Upacara gulang-gulang

[ 331 ]

Garwa pangkat-pangkat kumpul
Pada calik kana korsi
Lajeng pésta barang tuang
Para ratu ningal putri
Panggeulisna Ratna Wulan
Ari sorot Gentera Sari

Jeung ratu Kombala ratu
Wantu istri dua sakti
Dangah taya kaérana
Kombala jeung Gentera Sari
Malah ka ratu siluman
Ngoconan ngucilekun ceuli

Para ratu kabéh diuk
Puguh istri pada ajrih
Ku Gentera Sari Kombala
Raja Erum seug ngalahir
Ieu geus deukeut ka beurang

[ 332 ]

Kitu dawuh raja Erum
Énggal bubar kabéh istri
Nungtut balik tatabuhan
Ronggéng nu payu mah masih
Diigelan ku barudak
Nu masak gé tilu duit

Sapeuting nepi ka isuk
Ngan meunang duit saringgit
Nyi ronggéng gé pada mundutan
Dina handapeun caringin
Panayagan saré gempar
Para ratu kabéh mulih

Ka arimah raja Erum marunjung
Ratu salawé nagri
Ti pangkéng kabéh budal
Ngan kantun raja Yoman
Gentera Sari jeung Kombala
Nu masih kénéh di nagri

[ 333 ]

Raja Yoman rék wangsul
Ka Raja Erum pék jangji
Raja lamun nyaur bapa
Nénjrag lemah dua kali
Tangtu bapa ngadeuheusan
Jeung titip éta si nyai

Anak bapa Mayang Erum
Ayeuna bapa rék balik
Raja Erum seug ngandika
Geus narima bapa kuring
Arék mulih mah sumangga
Énggalna raja Yoman

Sami raja Erum turun
Geus ka luar alak-ilik
Biur ngapung ngawang-ngawang
Ngambah ka ganda wiati
Basa ganda tengah-tengah
Wiati luhureun langit

Raja Yoman geus tepung
Luhureun satengah langit

[ 334 ]

Geus wengi seug raja Erum
Kersana sa tunggal resmi
Analoyang di padaleman
Pangantén jeung Gentera Sari
Ngalih ka Ratna Kombala
Geus ti dinya ngalih deui

Ka dén Ratna Wulan Ayu
Ti dinya pék ngalih deui
Ka Néng Erum anu anyar
Raja Ruum teu pilih kasih
Atawa sabulan séwang
Ari putri Gentera Sari

Jeung Ratna Kombala ratu
Giliran sumping pribadi
Sabab di pulo Sala tetegna
Tetegna nu dua putri

[ 335 ]

Gero dua pada matur
Ari saur Gentera Sari
Leuheung teundeut cocongoan
Engkang ayeuna jeung kuring
Meungpeung deukeut sosonoan
Mangga engkang ébog deui

Saur Gentera Sari kitu
Ari saur Nata Dewi
Cikur jangkung bahé lenjang
Engkang mun palay jeung kuring
Sumangga ébog heulaanan
Kitu saur Nata Dewi

Raja Rum mesmes ngadawuh
Da engkang gé boga sindir
Munding hideunnnng saba alas
Nyai ngadak-ngadak mulih
Daun tuhur di tangkalna
Na teu ras ka engkang Nyai

[ 336 ]

Kitu saur Ratu Erum
Gentra Sari matur deui
Ngabdi mah ngagobang ménak
Kantenan sumelang kuring
Ayeuna kuring amitan
Ka Pulo Salaka Nagari

Énggalna putri lalungsur
Ka luar ti lebet bumi
Gentera Sari jeung Kombala
Raja Erum lungsur deui
Sarawuh kabéh garwana
Jeung raja sindiran deui

Pileuleuyan sinduk kerung
Masing mindeng pulang anting
Aci tarumpang neuleuman
Ulah lila mulih deui
Lasun ringkuk ka jero darat
Lamun lami engakang pusing

Beulit cingir simpay curuk

[ 337 ]

Poa Nyai eujeung lali
Situ lembut lalab ranca
Ulah langkung tina jangji
Tarompét awi saruas
Mamanahan selang-seling

Istri dua enggeus ngapung
Sadaya sami ningali
Para emban tatanggahan
Raja Rum geus asup deui
Ngan garwana nu diluhur
Anu kantun dua istri

Ratna Wulan Mayang Erum
Neuteup ningali nu mulih
Mayang Erum sasauran
Ngalem aceuk Gentera Sari
Rawuh ka aceuk Kombala
Kuring mah narinang teuing

Enya sotéh éta maru
Asa dulur pet ku hinis
Tina kaanéhanana

[ 338 ]

Kitu saur Mayang Erum
Ngalemna ka Gentera Sari
Ari saur Ratna Wulan
Rasa bener saur Eulis
Tapi ku aceuk kacawad
Ulah resep ngalem muji

Sahadéna ogé maru
Cacakan anak salaki
Asih batan indung bapa
Anak salaki maéhan
Ulah rék samar aya piker

PUPUH ASMARANDANA

Ayeuna mah hayu Nyai
Ulah rék lami diluar

[ 339 ]

Para emban geus ka bumi
Upacara gulang
Di lawang rahu laperes
Teu acan ngadegkeun upas
Keur dina mangsa harita
Geus naléndra raja Erum
Jenengan Sang Raja Yuta

Mursada keur murangkalih
Engké jeneng nya Raja Yuta
Jenengan ramana baé
Kitu gening carita
Pangarangna Ratna Wulan
Sareng Putri Mayang Erum
Putrana raja siluman

Nu ngaran Raja Yoman

[ 340 ]

Jeung engké pisaur deui
Kuring wuruk piluangeun
Da gening asa bener gé
Ku kersa engkang kacawad
Kawantes putra siluman
Tacan nyaho tindak tanduk
Nyaluntang kirang babasan

Engké mah geulis binangkit
Keur lenjang asak panalar
Nu matak nyawad aceuk téh
Ratna Wulan ngadelekan
Ngalieus bari ngandika
Éta manah Mayang Erum
Henteu nurut omong urang

[ 341 ]

Ulah resep ngalem muji
Ngagungkeun ka anu lian
Nya sing hadé awak manéh
Ulah ngomong lalawora
Matak réa anu ngéwa
Geus puguh lamun ka maru
Marukan téh hadé éta

Puguh ka musuhan badis
Bieu omongan manéhna
Ngalem deui ka kami téh
Pagar téh ahli panalar
Geuning kitu cek manéhna
Sami ngadelék téh giruk
Omong manéh kaliwat

Mun ngomong ka Gentera Sari
Cara bieu nya pangucap
Meureun manéh dijejewét
Sabab gagabah omongan
Mudu bener ucap lampah
Mana montong ngalem batur
Nya ngurus awak manéh

[ 342 ]

Da geus takdirna yén jalmi
Perwingina béda-béda
Anu hade anu goréng
Ibarat Ratna Kombala
Geus bagiyanana gagah
Jeung Gentera Sari pinunjul
Moal beunang diturutan

Sabab takdirna pribadi
Ari ayeuna manéhna
Sing hadé pikir jeung omong
Ulah mihadé nu lian
Nya ngurus awak sorangan
Masing éling ka yang Agung
Da manéh geus jadi islam

Tanda nyaah kana diri
Kudu daék jadi islam
Tanda nyaah kana diri kudu daék sambahyang
Sambahyang gé sing nyaho
Nyaho pardu rupanana
Bisi nambahan doraka

[ 343 ]

Cilaka salah pangucap
Sakitu lahir néng putri
Mayang Erum teu ngajawab
Rakana ngupingkeun baé
Piwejang néng Ratna Wulan
Ku rakana geus ka manah

Sang putri mendek ningali
Raja Erum seug ngandika
Nya bener saur Nyai téh
Mayang Erum pék wurukan
Kana sagala urusan
Enya sotéh éta maru
Ka Enéng éta ngawula

Sumawona ngaji ngabakti
Geura ngaji tuturutan
Tuluy kitab gedé
Nyai masing tamat quran
Masing datang ka hatamna

[ 344 ]

Supaya hatam ka tampi
Ulah hatam teu katampa
Mudu tampa raos baé
Tumarima kaawonan
Tampanan rahmatna Alloh
Ulah tumarima suwung
Tumaninah teu rumasa

Sakabéh manusa doip
Éta Nyai bisa hilap
Lampah ibadah sing hade
Da urang manusa hina
Sanajan Ratna Kombala
Gentera Sari panyakitu
Sumawona engkang pisan

Mana Nyai ari muji
Ulah érék salah tékad
Kanu ngadamel urang kabéh
Lain bet muji sasama

[ 345 ]

Éta gé Nyi Ratna wulan
Ka Nyai nyaur sakitu
Sangkan gumati nya lampah

PUPUH KINANTI

Ieu carios geus tutup
Tuladanana geus abis
Teu aya deui lajengna
Aya gé tambahna dangding
Sim kuring bari diajar
Mendak tina lejar galih

Cariosna gé dilajur
Enggeus sa éling-éling
Eukeur digawé gé nyelang
Ngan kawih anu ka éling
Paculeun eukeur dilanglang
Bet weuteuh euweuh nu maling

Ari geus kolot sok linglung
Loba pisan nu ka éling

[ 346 ]

Kapalang diajar lagu
Geus henteu nyarios karugi
Turta ngararaga minyak
Taya kagableg sim kuring
Nyiru gedé pamoéan
Nu terang kuring musapir

Kebo alas saba gunung
Mendak-mendak aya patih
Méong congkok saba goah
Cing kuring atuh paparin
Piring leutik wadah uyah
Puguh isina mah kuring

Leresna ka petok bengkung
Mawi diajar ngagurit
Dempet bilik dipakuan
Rada kapépéd sim kuring

[ 347 ]

Melak lalab dina situ
Sakalangkung jisim kuring
Mubuy bedog cobék lalab
Raripuh ari nu miskin
Manuk tukung saba reuma
Ieu gé uyuhan teuing

Ranggap parat nyarung lauk
Susuganan aya milik
Tali kulitangket raga
Kuring walurat téh teuing
Surawung aya nu hilang
Aya pasiha ka kuring

Hayam tagun saba gunung
Sakitu panghégar kalih
Manuk beureum saba manjah
Sapamundut enggeus yakti
Lempah ajur digulaan
Terangna buburuh kuring

[ 348 ]

Lauk situ gepéng hulu
Ngalelewa anu nulis
Kawasna ngadeleg sawah
Lain ogoan mah kuring
Haréndong jadina dahan
Teu boga adeuh nu nulis

Ngarandu asak dipupu
Ngapur omongan nu nulis
Rampadan pérak rusa
Asa dialem nu nulis
Cau gunung ka reuma
Lelewa reueus nu nulis

Tanduk imah jangkar rasa
Lampah nu nulis lekasan
Cakung lembut saba ropet
Rucat-rocét beunang nulis
Pangapunten ka sadaya
Ka sakur anu ngaruping

[ 349 ]

Kanu anom kanu sepuh
Rék ngerewih nu ngagurit
Sumawonten ka nu maca
Hatur salam sadayana
Ka sadaya nu mayunan
Reh kuring seja amitan

Sinareng panutup saur
Ka sadaya anu maca
Sim kuring hatur uninga
Baktos jisim kuring
Di Ranca Bendem matuhna
Nu katelah Hasan Basri

Pamugi lulus rahayu
Salamet anu digurit
Sarawuh nu dicarita
Sinareng nu nulis deui
Ulah kasorang ku hama
Ti lahir ka batin

Pamugi balai jauh
Pamugi ulah kapanggih
Kasadaya neda hampura

[ 350 ]

Isina mah liwat langkung
Ningal beubeunangan nulis
Rocekl kawas tapak hayam
Bener saé da geus bukti
Nu nulis enggeus lekasan
Dikumaha da geus kitu.

Pangapunten jisim abdi
Ka sadaya anu nguping
Ayeuna ka tegal pandan
Geura samaktakeun ngopi
Cikur jangkung jahé lenjang
Geus paralay geura mulih

[ 351 ]

Tamat