Tijdschrift voor Indische Taal- Land- en Volkenkunde, LVI

[ Jilid ]

TIJDSCHRIFT

VOOR

INDISCHE

TAAL-, LAND- EN VOLKENKUNDE

UITGEGEVEN DOOR HET

BATAVIAASCH GENOOTSCHAP VAN KUNSTEN EN WETENSCHAPPEN.

DEEL LVI

BATAVIA. 'S HAGE, ALBRECHT & Co. M. NIJHOFP. 1914

[ i ]Kaca:Tijdschrift voor Indische Taal- Land- en Volkenkunde, LVI.pdf/8 [ ii ]Kaca:Tijdschrift voor Indische Taal- Land- en Volkenkunde, LVI.pdf/9 [ iii ]Kaca:Tijdschrift voor Indische Taal- Land- en Volkenkunde, LVI.pdf/10 [ 1 ]

TANGGĔRANSCHE VOLKSTAAL.

DOOR

C. M. PLEYTE.

__________

[ 2 ]

1. Ki Gandoel.

Djaman baheula aja hidji djĕlĕma, ngaranna Ki Gandoel; boga anak toedjoeh: gĕnĕp awewe, hidji lalaki.

Hidji mangsa pamadjikanana Ki Gandoel ngomel bae; beurang reudjeung peuting ngomelanana ka Ki Gandoel: "anak bae toedjoeh teu bisa maraban teu bisa makean, geusan naon anak loba-loba".

Kadjengkelan, Ki Gandoel eta anak dibawa kabeh leumpang saleumpang-leumpangna, njatoe isoek hanteu sore.

Manggih hidji leuweung gĕde, asoep ka djĕro eta leuweung, ngabakanan dangdaoenan.

Hidji mangsa katjapean eureun di handapeun tangkal kajoe gĕde.

Geus eureun tjape, leumpang deui.

Manggih hidji soemoer paeh, diragragkeun anakna kabeh satoedjoeh-toedjoehna, ditoeroeban koe kikiping padati.

Geus kitoe, ditinggalkeun anakna, poelang koe bapana.

Datang ka imah, ditanja koe pamadjikanana, Nji Gandoel, pokna: "mana eta baroedak?"

Ngadjawab eta Ki Gandoel: "teu daekeun poelang, eta baroedak keur aroelin di leuweung".

Dikira heubeul opat lima poe, eta boedak anoe lalaki ngadenge doeloerna noe gĕnĕp njĕboet lamoen lapar.

Ladjoe ieu doeloer anoe lalaki koerah-koreh di djĕro soemoer, meunang remeh sahidji.

Geus dibawa ka doeloerna, tjarek doeloerna noe lalaki: [ 3 ]"ieu remeh oelah dihakan, diteureuj; pada ngalamotan bae silih gĕnti".

Ari kĕbĕlna ngalamotan eta remeh meunang opat lima taoen, salĕgĕr kabehanana; panganggeusanana diteureuj koe noe lalaki.

Sanggeusna noe lalaki neureuj eta remeh, gagah parakosa.

Ladjoe injana njieun tangga.

Sanggeus eta tangga, ladjoe naek ka loehoer.

Datang ka loehoer, ngaboekakeun eta kikiping padati, anoe dipake noetoepan eta soemoer.

Geus taboeka koe doeloerna noe lalaki, ladjoe anoe awewe gĕnĕp tea nararaek kabeh.

Datang ka loehoer, katjapean eureun di handapeun tangkal kiara gĕde.

Ngomong djeung doeloerna di dinja noe toedjoehan tea: "oerang sih di dieu, koemaha ajeuna, deuk poelang ka mana?"

Didjawab koe doeloerna noe lalaki: "moal bisa leumpang ka mana-mana tina sabab di djero leuweung, geus teu njaho kaler kidoel".

"Pangpoelangna ogeh oerang ka imah, ĕma-bapa ogeh moal njahoeun ka oerang tina sabab ajeuna geus galĕde".

"Anggoeran oerang mah tĕtĕp-tĕtĕp bae di dieu; koedoe makekeun ati sabar, soegan bae aja pĕrtoeloengan ti Alloh".

Katjarita aja hidji radja gadoeh poetra ngan hidji-hidjina awewe.

Dikira boelan Moeloed, tanggal 14, Djoemahat, eta poetra radja ngimpi; ngimpina kadatangan hidji aki-aki, hidji nini-nini.

Ari pokna teh, meunang impianana nji poetri teh: "lamoen deuk dikawinkeun, moedoe menta ka noe boga doeloer gĕnĕp awewe, hidji lalaki; lamoen teu meunangkeun eta, alamatna, nji poetri teh, soesah. Leuih hade isoek-isoek mere njaho ka iboe, ka rama, lamoen meunang impian kitoe". [ 4 ]Sanggeusna ngimpi, poetri oendjoekan ka iboe-ramana sakoemaha tjarekna impian tea.

Geus kitoe, radja soesah; di numa aja anoe doeloerna toedjoeh sapĕrti impian eta nji poetri?

Ladjoe radja mĕsĕn ka oenggal nagara, lamoen aja anoe boga anak toedjoeh, bawa ka dieu.

Geus kitoe, teu aja anoe bisa meunangkeun, da teu aja di djĕro nagara.

Memang, eta radja geus sĕpoeh, kadjengkelan ngadenge poetri sasaoeranana kitoe.

Ladjoe radja mawa bĕdil ka hidji leuweung gĕde.

Barang keur bĕbĕdil, kapĕndak djeung boedak anoe toedjoeh tea keur paririoeng.

Disampeurkeun koe radja, pokna radja teh nanja: "keur nararaon, baroedak?"

Eta boedak ngadjawab: "keur oelin bae".

"Anak saha sia teh?" tjek radja.

"Koela teh anakna Ki Gandoel," tjek boedak.

Tjek radja: "aja keneh ĕma-bapa sia?"

Tjarek boedak: "tjan poegoeh aja djeung euweuh, tina sabab koela mah geus heubeul kabalangsak di ieu leuweung".

Tjek radja: "koemaha, lamoen maraneh diadjak ka imah koe aing, daek atawa hanteu?"

Tjek boedak: "daek".

Toeloej dibawa poelang koe radja.

Datang ka imah radja, dipakean koe radja sakabeh eta baroedak.

Sanggeusna dipakean, ditendjo koe radja djeung nji radja beurang peuting.

"Ieu boedak teh araloes, geuning," pokna radja.

Ingĕt ka impian anak, ngomong ka nji radja: hajang njaho, tanja eta poetri, lamoen dikawinkeun ka ieu boedak noe meunang moeloeng, daek ta hanteu? Lamoen daekeun, kawinkeun bae". [ 5 ]Tjek nji radja: "poegoeh bae koela mah ngan noeroet", nja ditjaloekan poetri tea.

Barang dititah nendjo eta poetri ka eta boedak beunang nimoe tea, ladjoe bogoheun bae eta poetri teh.

Ditanja koe radja eta poetri: "daek dikawinkeun ka eta boedak?"

Tjarek nji poetri teh: "poegoeli bae daek mah tina sabab geus meunang impian tea".

Ti dinja toeloej dikawinkeun.

Sanggeusna dikawinkeun, dipasrahkeun eta karadjaän teh ka minantoe, tina sabab radja mah geus kolot.

Geus ajeuna mah minantoena kawasa djadi radja, ladjoe minantoe ngatoer ka ponggawa-ponggawana dititah njiar ngaran Ki Gandoel, lamoen aja, soepaja ditangkĕp bawa ka dieu.

Hidji mangsa kapanggih koe hidji mantri: ditalian, dibawa ka radja.

Datang ka radja, ditanja: "saha ngaran, aki?"

Djawab aki-aki teh: "ngaran koela teh Ki Gandoel".

Tjek radja: "naon, Ki Gandoel teh, boga anak atawa hanteu?"

Tjek Ki Gandoel: "beu, toean radja, dja koela mah boro moen anak teu boga naon-naon sakali".

Tjek radja: "naha sabĕnĕr-bĕnĕrna, Ki Gandoel teh, teu boga anak?"

Tjek Ki Gandoel: "hanteu".

Tjek radja: "aki teh, oelah sok ngabohong sabab koela manggih boedak toedjoehan di djĕro leuweung".

Ditanja eta boedak, pokna: "anak Ki Gandoel".

Tjek Ki Gandoel: "menta ampoen bae, toean radja, koela mah oelah dikoemaha-koemahakeun?"

Tjek radja: "moal".

"Lamoen kapanggih ajeuna djeung anak, katĕngĕt atawa hanteu?"

Djawab Ki Gandoel: "tjan poegoeh, da geus heubeul". [ 6 ]Laju ku raja dititah ka luar dulurna anu gĕnĕp awewe tea.

Barang ka luar, teu katahan awewe ieuh ñeueung ĕma-bapa, tuluy gabrug bae ditubruk ku nu gĕnĕp anakna, careurik.

Kaget Ki Gandul jeung pamajikanana. Ñi Gandul, ditubruk ku gĕnĕp anak awewe tea.

Cek raja: "Ulah careurik di diña, leuih hade ajak ka jĕro."

Ki Gandul teh teu daekeun tina sabab ka imah raja tea.

Carek raja: "Ulah sieun ña ieu anak ĕma jeung bapa teh, anu diragragkeun ka jĕro sumur tea."

Ti diña Ki Gandul jeung ewena atoh sarta sĕnang; jeung dimumule ku anakna. [ 7 ]Kaca:Tijdschrift voor Indische Taal- Land- en Volkenkunde, LVI.pdf/20 [ 8 ]Kaca:Tijdschrift voor Indische Taal- Land- en Volkenkunde, LVI.pdf/21 [ 9 ]Kaca:Tijdschrift voor Indische Taal- Land- en Volkenkunde, LVI.pdf/22 [ 10 ]

Ki Marsim jeung Minantuna

Jaman baheula aya hiji jalma ngaranna Ki Marsim. [ 11 ]Pagaweanana tani, boga kĕbo dua puluh, sapetak kĕbon cabe. Boga anak hiji awewe.

Dina hiji mangsa ngomong ka pamajikanana: "Hayang boga minantu santri."

Ti diña manehna leumpang ka hiji kiai, ña ku kiai dibere hiji santri arek dipulung minantu.

Eta santri teu boga indung-bapa.

Eta santri daek dipulung minantu, tapi manehna talek ka bakal mitoha.

Lalakina ditaña koe bakal mitohana: "Talekna kumaha?"

"Talekna, bapa ulah marah, lamun marah, bapa ku kula dijual."

Ditarima ku bakal mitohana, lalakina talek kitu, tapi bakal mitohana talek deui.

Cek bakal minantuna: "Kade, ku kula ditrima; bapa rek talek: talekna kumaha, bapa?"

Cek bakal mitohana: "Minantu ogeh, lamun diparentah ku bapa, ulah marah; minantu, lamun marah, ku bapa ogeh dijual."

"Hade, ayeuna dikawinkeun."

Sanggeusna dikawinkeun, minantuna hanteu dibere reujeung jeung ewena, dititah hees di kandang kĕbo mani isuk.

Isuk-isuk ditaña ku mitohana, pokna: "Kĕbo teh aya kabeh; aya sabaraha siki?"

Cek minantuna: "Aya dua puluh siki."

Cek mitohana: "Kumaha, teu loba reungit?"

Cek minantuna: "Loba, bapa."

Cek mitohana: "Naon, minantu teu marah?"

Jawabna: "Ah, hanteu."

Tuluy eta kĕbo titah diangon ku minantuna.

Barang diangon di bubulak, kapanggih jeung tangkulak; dijual ku minantuna eta kĕbo sapuluh.

Sorena balik ngandangkeun eta kĕbo; bebeja ka mitohana eta kĕbo geus dikandangkeun, ku mitohana ditaña, pokna: "Aya kabeh eta kĕbo?" [ 12 ]Ngajawab minantuna: "Kĕbo dijual sapuluh siki ka tangkulak."

Ditaña ku mitohana: "Mana duitna?"

Ngajawab minantuna, pokna: "Duit beak, dipake bobogohan. Naon, bapa marah?"

Ngajawab mitohana: "Hanteu."

Geus kitu, peutingna titah meuting deui di kandang kĕbo.

Isuk-isuk ditaña deui ku mitohana, pokna: "Geunaheun sare di kandang kĕbo?"

Ngajawab minantuna: "Teu ngeunaheun, da loba reungit."

Cek mitohana: "Naon, minantu marah?"

Jawabna: "Ah, hanteu."

Tuluy eta kĕbo dititah diangon deui.

Barang diangon, wañci lohor datang deui tangkulak. Eta kĕbo dijual deui kabeh, tuluy balik.

Ditaña ku mitohana, pokna: "Ku naon balik beurang-beurang?"

Ngajawab minantuna: "Kĕbo dijual deui kabeh."

Cek mitohana: "Mana duitna?"

Cek minantuna: "Dipake beak."

Cek mitohana: "Pake naon?"

Cek minantuna: "Pake bobogohan. Naon, bapa marah?"

Cek mitohana: "Ah, hanteu marah."

"Ayeuna, minantu, kĕbo geus beak, ayeuna jaga di kĕbon cabe, mawa karung sĕmbari ngala cabe jualeun ka pasar."

Ingĕtanana minantu ti barang mĕntas kawin, ĕñcan ñorang papanggih jeung pamajikan.

Ari ĕnggeus ingĕtanana kitu, minantuna ngala cabe.

Biasaua eta cabe sokan diteundeun di jĕro pangkeng.

Mitohana can deuk datang, asup ka jĕro karung minantuna; laju nuruban maneh ku cabe sabakul.

Barang sore ditoöng ku mitohana, euweuh minantu di kĕbon cabe.

Mitohana ngomel ka minantuna: "Lamun aya, ku aing dijual minantu kurang ajar." [ 13 ]Minantu cicing bae di jĕro karung.

Laju ditalian karungna, dititah bawa pulang eta cabe dina karung. Digotong ku bujangna duaan; diteundeun di jĕro pangkeng anakna.

Barang hiji mangsa peuting, bapana ĕmana heës ari anakna, teu bisa heës, mikiran salakina euweuh.

Geus kitu, ngagĕrokeun ti jĕro karung ka pamajikanana.

Cek pamajikanana: "Saha, nu gĕgĕroan?"

Jawab salakina: "Ulah gandeng, bisi kadenge ku bapa; bukakeun ieu karung."

Barang dibuka ku ewena salakina.

Barang isuk, dikira pukul opat, hudang.

Cek salakina: "Ieu cabe eudeuk dibawa ka pasar, lamun bapa nañakeun, bejakeun mun cabe dibawa ka pasar."

Isukna dibejakeun ka bapana satitahan salakina.

Cek bapana: "Ari kitu, di mana salaki sia, manan isuk-isuk geus mawa cabe?"

Jawab anakna: "Ja keur peuting aya di jĕro karung cabe."

Cek bapana: "Ari geus, koemaha kañahoanana?"

Cek anakna: "Ngagĕrokeun ka kula."

Cek bapana: "Geus dibukakeun di jĕro karung, di mana heësna?"

Ngajawab anakna: "Jeung kula reujeung."

Teu kĕbĕl pulang minantuna ti pasar mĕntas ngajual cabe.

Ditaña ku mitohana: "Mana duitna?"

Jawabna: "Beak, dipake kabeh, pake bobogoban. Naon, bapa marah?"

Ngajawab bapana: "Hanteu, teu marah."

Cek minantuna: "Lamun marah, dijual ku kula."

Cek bapana: "Ayeuna mah meuting di pangkeng jeung pamajikan sia. Isukan, isuk-isuk, mawa karung deui ka kĕbon cabe, geusan jualeun ka pasar ngala cabe." [ 14 ]Ingĕtanana mitohana rek nurutan tingkah-laku minantuna.

Minantuna can rek hudang, mitohana miheulaän mawa karung ka kĕbon cabe, ngala cabe.

Meunang sabakul, mitohana asup ka jĕro karung nuruban maneh ku cabe sabakul.

Minantuna ñusul ka kĕbon cabe, mitohana euweuh, ngomel minantuna di kĕbon cabe.

Da ñahoeun minantuna mah, mitohana aya di jĕro karung da diïntip, ku minantuna tuluy ditalian eta karung.

Ñalukan tukang gorobag, titah dipuatkeun ka gorobag.

Barang dipuatkeun, cena: "Beurat amat ieu si cabe."

Mitohana cicing bae.

Dibalangkeun bae ka gorobag, eta cabe sorana kek bae.

Deus kitu, minantuna naek ka gorobag, didiukan eta karung.

Tĕrus dibawa balik.

Barang datang ka imah, ti luhur gorobag diturunkeun; dibantingkeun bae nurunkeunana, mani sorana kek bae ngabanting.

Isuk-isuk dibawa ku minantuna ka pasar, eta cabe laju ku minantuna digulingkeun bae ka cai, dikumbah, dibañjuran ku tudung cĕtok.

Geus kitu minantuna ngomong sorangan bae, pokna: ieu si cabe mantas dikumbah, beurat amat; leuih hade dipiceun bae ka cai."

Geus kitu, mitohana ngadenge rek dipiceun ka cai, ngagĕrokeun mitohana ti jĕro karung: "Minantu, bapa di jĕro karung."

Tuluy dibuka ku minantuna.

"Atuh ku naon, bapa aya di jĕro karung?"

Cek mitohana: "Aing ngala cabe kapanasan, matak aing aya di jĕro karung."

"Geus bapa teu marah?" cek minantuna.

Ngajawab mitohana: "Teu." [ 15 ]"Lamun marah ku kula dijual."

"Geus ieu cabe teu laku da geus layu, piceun bae ka cai, da teu aya nu daek meuli."

Tuluy balik jeung minantuna.

Barang peuting ngomong mitohana ka minantu: "Hek, ayeuna aing geus beak, dijual kabeh ku minantu, ayeuna heës bae, geus isukan, urang ngaramat ka hiji tangkal kayu gĕde, kayu caringin, menta-menta ka kai buyut, hayang pulang deui eta kĕbo anu dua puluh."

Barang isukna, mitohana can rek hudang, minantuna dangdan, leuih heula leumpang ka tangkal kayu gĕde, naek ka luhur tangkal kayu caringin.

Datang ka luhur minantuna muka pakean merong maneh ñekot di luhur.

Teu lila datang mitohana menta-menta ka kai buyut.

"Asalamu alaikum, kai buyut."

Minantuna ngajawab ti luhur: "Alaikum salam, rek hajat naon ka dieu?"

"Kula hajatna, rek menta ka kai buyut, kĕbo kula nu dijual tea ku minantu, hayang datang deui?"

Ngajawab ti luhur: "Hade, balik bae, ĕngke ogeh, eta kĕbo nu dijual ku minantu, datang deui."

Laju pulang.

Barang geus pulang, minantuna geus turun balik.

Barang datang ka imahna, ditaña ku mitohana: "Minantu tas ti mana; disiaran euweuh, rek diajak ngaramat."

Minantuna teu jawab.

Geus kitu, mitohana ngadenge beja, lamun minantuna anu nembalan ti luhur tangkal kayu gĕde.

Geus kitu, ingĕtan mitohana rek nurutan tingkah-laku minantuna, ka manehna lemek: "Isukan ulah ka mana-mana, urang ngaramat deui."

Carek minantuna: "Heuëuh."

Barang isuk-isuk, minantuna can rek hudang.

Leumpang ti heula, mitohana talatah di imah: "Lamun minantu hudang, titah ñusul ngaramat ka tangkal kayu gĕde." [ 16 ]Datang ka ditu, mitohana naek ka luhur tangkal kayu caringin.

Datang ka luhur, mitohana muka pakean merong maneh, ñekot di luhur.

Datang minantuna menta-menta ka kai buyut: "Kĕbo anu dijual ku kula, kĕbo mitoha anu dua puluh, hayang datang deui?"

Ngajawab ti luhur: "Hade, ayeuna pulang bae, ĕngke ogeh, kĕbo datang deui."

Cek minantuna: "Tapi kula panasaran; lamun bĕnĕr mujur ieu kai buyut, ku kula deuk dipanah."

Ngadenge rek dipanah ku minantu, eta mitohana isakeng-asekeng bae. Sieun dipanah ku minantu: "Keuna pĕlerna!" ngagĕro; laju turun.

Barang turun ditaña ku minantuna: "Ku naon bapa, mapan aya di luhur tangkal gĕde, can ku kula dipanah. Naon, bapa marah?"

Jawabna: "Marah ayeuna, ewa boga minantu kitu, sih."

"Mara? Teu ingĕt ka talek? Mun marah ku kula dijual."

Mitohana teu ngajawab.

Tuluy bae baralik. [ 17 ]Kaca:Tijdschrift voor Indische Taal- Land- en Volkenkunde, LVI.pdf/30 [ 18 ]Kaca:Tijdschrift voor Indische Taal- Land- en Volkenkunde, LVI.pdf/31 [ 19 ]Kaca:Tijdschrift voor Indische Taal- Land- en Volkenkunde, LVI.pdf/32 [ 20 ]Kaca:Tijdschrift voor Indische Taal- Land- en Volkenkunde, LVI.pdf/33 [ 21 ]Kaca:Tijdschrift voor Indische Taal- Land- en Volkenkunde, LVI.pdf/34 [ 22 ]Kaca:Tijdschrift voor Indische Taal- Land- en Volkenkunde, LVI.pdf/35 [ 23 ]

3. Ki Moksel.

Djaman baheula aja hidji djalma mararat, ngaranna Bapa Moksel, djeung pamadjikanana Amboe Moksel; katjida teu bogana nĕpi njatoe sore hĕnteu isoek.

Hidji mangsa Pa Moksel leumpang ka pasar.

Datang ka pasar, papanggih djeung hidji Tjina keur moëkeun bibit waloeh.

Tjina nanja ka Pa Moksel: „aih, Moksel, loe maoe pigi ka mana?”

Djawab Pa Moksel: „tida, Bah, maoe djalan-djalan hadja, kĕpengen mĕlantjong ka pasar.”

Tjek Tjina: „Moksel, apa loe kaga ada pĕkĕrdjaän di roemah; kapan kaga ada kĕrdja, lĕbih bai tanĕm ini waloeh di kĕbon atawa di hoema. Kaloe maoe, nanti goeah kasi ini bibit”.

Djawab Pa Moksel: „bai, Bah, trima kasi, kaloe Bah soeka kasi itoe bibit, nanti saja maoe tanĕm di kebon”.

Geus kitoe, toeloej Pa Moksel dibere saraoe siki waloeh, dititah, dipĕlakkeun.

Ti dinja, toeloej Pa Moksel balik mawa bibit waloeh.

Ana datang ka imahna, tjarita ka ewena moen dibere waloeh koe Tjina.

Ewena atoheun bari toeloej arindit ka boeboelak rek mĕlakkeun bibit waloeh tea. Prak dipĕlakkeun sakalian.

Sasalsena mĕntas mĕlak waloeh, toeloej poelang.

Barang geus opat poeloeh poë diteang eta waloeh: geus baroeahan sarta galĕde.

Dina hidji poë Pa Moksel djeung ewena leumpang ka kĕbon waloeh, mawa karandjang. Prak waloeh teh diala meunang sapikoelan.

Amboe Moksel nanja ka Pa Moksel, tjekna: „uih. Bapa Moksel, ieu waloeh rek dibawa ka mana?”

Pa Moksel ngadjawab: „rek dibawa ka pasar, Iamoen aja anoe meuli rek didjoeal, Iamoen aja anoe menta rek dibikeun”, bari toeloej manehna indit nanggoeng waloeh rek ka pasar. [ 24 ]Barang nĕpi ka satĕngah dalan, papanggih djeung hidji tangkoelak; nanja ka Pa Moksel, pokna: „nanggoeng naon eta?”

Tjek Pa Moksel: „mawa waloeh, rek dibawa ka pasar”.

Tjek tangkoelak: „koe dewek bae dibeuli saperak”.

Koe Pa Moksel toeloej bae dibikeun sabab pikirna: soemawonna dibeuli, nadjan dipenta ogeh, rek dibikeun bae.

Geus kitoe, ditampa doeitna noe saroepia; waloehna disĕrahkeun ka noe meuli.

Toeloej manehna balik, tapi teu djalan deui kuna oeroet tadi, motong djalan ka boeboelak.

Barang datang ka boeboelak, Pa Moksel nendjo boedak angon toedjoehan marawa toengkĕt djeung batoe keur ngaroedag-oedag oraj.

Pa Moksel gantjang njampeurkeun bari njarek neunggeulan oraj, pokna: „eh, baroedak, eta oraj oelah dipaehan koe dia, ning kasihan djasa”

Toedjoeh baroedak pagon, maksa rek maehan oraj, koe Pa Moksel toeloej baroedak teh dibagi doeit noe saperak ladang waloeh tea, soepaja eta oraj teu toeloes dipaehan.

Baroedak toeloej arindit ngarangon deui kĕbona; teu toeloes maraehanana oraj. Dĕmi Pa Moksel tĕroes balik.

Ana datang ku imahna, njarita ka Amboe Moksel moen meunang doeit saperak ladang waloeh. „Tapi” pokna, „dibikeun ka baroedek angon dipake oepahan soepaja teu nareunggeulan oraj”.

Djawab Amboe Moksel: „alhamdoelillah, noehoen, asal oraj teu toeloes dipaehan, koela geh watir”.

Katjarita barang nĕpi kana waktoe magrib, Pa Moksel djeung pamadjikanana sĕmbahjang.

Sanggeusna sĕmbahjang, di loear kadenge aja noe mamaäpan.

Ana ditendjo koe manehna, bĕt aja oraj njangheuj di toengtoeng golodog.

Ditanja koe Pa Moksel, pokna: „aih, oraj, dia arek ka mana bĕt aja di tangga imah kami?” [ 25 ]Oraj ngadjawab: „noe matak koela datang ka dieu, rek malĕs tarima kasih ka sampean, tapi teu mawa naon-naon. Ngan pamenta koela, ajeuna, Pa Moksel, koedoe miloe ka koela djeung Ma Moksel oelah marah ka koela pedah Pa Moksel dibawa”.

Ti dinja Pa Moksel seg dangdan. Toeloej leumpang noeroetkeun oraj bari njĕkĕIan kana boentoetna.

Asoep leuweung ka loear leuweung, tapi koe pangawasana oraj, Pa Moksel teu teurak koe tjoetjoek-tjoetjoek atjan.

Bras nĕpi ka sisi hoetan, oraj nanja ka Pa Moksel, pokna: „koemaha, ajeuna koela arek toeroen ka laoet, naha sampean rek miloe ta hĕnteu?”

Djawab Pa Moksel: „rek miloe bae, sanadjan ka mana-mana ogeh, koela mah rek noetourkeun”.

Geus kitoe, toeloej Pa Moksel dibawa teuleum koe oraj ka djĕro Iaoet.

Ana datang ka dasar Iaoet, beh manggih nagara agreng katjida, ari radjana eangna oraj tea.

Oraj njarita ka eangna, moen manehna geus ditoeloengan koe Pa Moksel tina balaina, datang ka bisa hiroep waloeja.

Djeung deui: „noe matak dibantoen ka pajoeneun eang, koering hajang moelang tarima ka manehna”.

Ti dinja Po Moksel koe eangna oraj dibere hidji djimat paranti dagang.

Sanggeusna toeloej balik; ingĕt-ingĕt, geus di daratan.

Barang datang ka imahna, pruk njarita ka pamadjikanana moen dipaparin djimat koe eang oraj paranti dagang.

Pamadjikanana miloe atoh kabina-bina, pikirna, soegan bae eta djimat aja hasiatna.

Barang dina hidji mangsa Pa Moksel njaba ka Batawi, dĕmi djimatna disĕlapkeun lebah boedjalna.

Ana datang ka Batawi, kapanggih koe hidji toean toko. Tĕroes ditanja koe eta toean toko ngomong malajoe: „he, man, kwe maoe ka mawa, lagi apa di sini?”

Djawabna: „kaga toean, saja maoe malantjong hadja, tjoeman barangkali aja pakoelian”. [ 26 ]Toean toko nanja deui: „apa kwe bisa dagang of tida. Kapan bisa, nanti goea kasi modal”.

Djawabna Pa Moksel: „bĕlon tĕntoe, toean. Kapan toean pĕrtjaja, boleh tjoba-tjoba hadja. Apa jang saja misti dagangin?”

Toean toko seuri bari pokna: „eh, roepa-roepa barang dong; apa jang kwe soeka djoeal, boleh bawa dari sini, nanti goea kasi apa jang ada”.

Gantjangna, prak bae koe toean toko dibere barang-barang dagangan lima ratoes perakeun, dititah didjoeal.

Pa Moksel toeloej indit balik.

Barang nĕpi ka satĕngah djalan, papanggih djeung hidji soedagar.

Toeloej nanja ka Pa Moksel, pokna: „maneh mawa barang ti mana, saha noe boga, djoealeun ta lain?”

Pa Moksel ngadjawab: „ieu barang bogana toean toko, dititah didjoeal koe koela; koedoe lakoe lima ratoes perak”.

Soedagar hĕnteu pĕrtjajaeun, eta barang dihargaän sakitoe, sabab katjida araloesna djeung lobana. Lamoen didjoeal keteng, kira-kira doea rewoeun, sakoerang-koerangna lima-blas ratoeseun perak.

Tjek soedagar: „ajeuna kieu: da maneh koedoe boga bati, ieu barang dibeuli bae koe koela sarewoe perak”.

Koe Pa Moksel dibikeun, troes dibajar koe soedagar sarewoe perak, teu koerang sapeser. Barangna ditrima.

Ana geus narima doeit, poerat-perot Pa Moksel balik deui ka toean toko, seng njarita, moen barangan geus didjoeal sarewoe roepia ka soedagar. Sok dipasrahkeun ka toean toko.

Ari koe toean toko doeit noe sarewoe teh ngan ditarima lima ratoes roepia, dĕmi noe lima ratoes deui, dibikeun ka Bapa Moksel itoeng-itoeng batina djeung pamĕrĕsen.

Sok deui dibere barang-barang djoealeun, harga sarewoe roepiaeun; sina didjoeal deui koe Pa Moksel.

Pa Moksel toeloej balik ka imahna bari mawa barang dagangan. [ 27 ]Barang nĕpi ka imahna, njarita ka pamadjikanana sakoemaha noe geus dilampahkean koe manehna sarta nembongkeun doeit lima ratoes roepia pamere toean toko tea.

Ma Moksel soeka katjida atoh doemeh salakina meunang doeit gĕde djeung dibere dagang rosa koe toean toko.

Ti waktoe harita Pa Moksel toeloej moeka warueng sorangan di lĕmboerna, dĕmi modalna nja djadi ngalanggan djeung toean toko di Batawi. Sagala barang-barang pamentana Pa Moksel diberean; dagangna Iakoe katjida.

Lila-lila, katjarita, nangkoda datangna ku waroengna Pa Moksel karĕpna arek balandja pidaganganeun.

Sabot keur balandja, nangkoda nanja ka Pa Moksel, pokna: „koemaha djalanna noe matak sampean bisa moeka waroeng sakieu gĕdena, barang-barang mani eujeub djeung araloes, toeroeg-toeroeg lakoe katjida. Naha, sampean boga naon djimatna?”

Pa Moksel toeloej njarita satĕroes-tĕrungna ka nangkoda moen manehna boga djimat dagang paparin ti eang oraj; tĕroes ditembongkeun djimatna ka nangkoda.

Nangkoda pĕrtjajaeun pisan ka Pa Moksel, toeloej bae ngadjak baseroe modal sarta bĕrsobat.

Koe Pa Moksel ditarima sakoemaha pikarĕpeunana nangkoda di rĕmpoegan; geus badami nangkoda toeloej balik.

Gantjangna, Pa Moksel djeung nangkoda geus prak baseroe modal, dĕmi nangkoda dagangna ka laoet ngadjoeal barang ka oerang kapal, ari Pa Moksel tĕtĕp dagang di waroeng sorangan.

Sanggeusna Pa Moksel moeka waroeng sarta beunghar, pamadjikanana aja kahajang, menta dipangneangkeun oetjing djeung andjing ingoeëun. Pokna: „hajang boga andjing hidji, oetjing hidji keur tjotjoöan”.

Koe Pa Moksel dipangmeulikeun oetjing hidji, andjing hidji, araloes katjida.

Prak dipiara, dipikanjaäh písan koe Ma Moksel, diwarah penggal poe oenggal peuting, soepaja djinĕk djeung itjeus.

Eta doea sato, andjing djeung oetjing, aritjeus katjida [ 28 ]sarta naroeroet kana parentah doenoenganana kawas tata djĕlĕma bae.

Lila-lila, katjarita, nangkoda moenna dagangna di laoet teu pati lakoe, toeloej leumpangna ka waroeng Pa Moksel karĕpna ngindjeum djimatna.

Ana datang geus tĕpoeng djeung Pa Moksel, nangkoda njarita moenna dagangna di laoet teu pati lakoe.

Tjarekna: „sapedah ajeuna oerang geus baseroe modal, dĕmi koela dagang di kapal koerang lakoena, tjing eta djimat koe koela diïndjeum heula sakĕdap. Mangke geus doea tiloe poë, koe koela dipoelangkeun deui ka sampean.”

Gantjangna, koe Pa Moksel eta djimat dibikeun ka nangkoda.

Ana geus meunang djimat, nangkoda tĕroes balik.

Ti waktoe harita sanggeusna ngindjeum djimat, tara datang-datang ka waroengna Pa Moksel, toeroeg-toeroeg manehna djadi teu kira lakoe dagangna, ngan Pa Moksel roegi bae.

Pa Moksel njarita ka pamadjikanana, pokna: „koemaha, oerang sanggeus djimat diïndjeum koe nangkoda, dagangan oerang teu pati lakoe, roegi bae; koemaha njoesoelna eta djimat?”

Djawab pamadjikanana: „disoesoel ogeh, lamoen koe djalma mah tjoemah bae, tara beunang deui, sabab pikiran nangkoda teh djahat, tangtoe ngalawan padoe atawa djaoeh keneh ogeh geus njingkir, ajeuna mah taja deui ngan koedoe disoesoel koe oetjing djeung andjing oerang.”

Ti dinja, sanggeusna badami, toeloej eta andjing djeung oetjing piaraän teh ditjaloekan, dititah njaroesoel nangkoda tea njokot djimatna.

Oetjing djeung andjing toeloej laleumpang.

Ana datang ka sisi laoet, toeloej nendjoan kapalna nangkoda tea.

Teu lila geus kapanggih, oetjing ngomong ka andjing, pokna: „sia noe ngodjaj, mangke aing noe noempakan.” [ 29 ]Andjing pek ngodjaj ditoempakan koe oetjing.

Ana datang ka kapal nangkoda, oetjing tĕroes naek dĕmi andjing toenggoe dina tangga kapal.

Toeloej oetjing njiaran djimat kana kantong-kantong djamangna nangkoda, tapi wĕleh teu kapanggih.

Geus kitoe, oetjing toeroen deui ti kapal. Njampeurkeun ka andjing, andjing nanja ka oetjing, pokna: „mana djimat teh, beunang?”

Tjek oetjing: „euweuh, diteangan koe aing wĕleh, hĕnteu kapanggih.”

Omongna andjing: „aing mah ĕmboeng poelang ogeh ka imah, lamoen djimat teu beunang mah, sieun dimarahan koe doenoengan oerang. Ajeuna koedoe disiaran deui koe dia mangka beunang.”

Oetjing toeloej indit deui djeung pikirna panasaran; prak disiar deui, koekoelilingan di djĕro kapal.

Hanteu lila beh manggih hidji pĕti gĕde katjida, pikiranana oetjing eta djimat aja di dinja, ngan manehna teu bisa asoepna, hese.

Barang oetjing keur aja di dinja, kabĕnĕran torodjol aja hidji beurit liwat.

Koe oetjing ditoebroek; beunang.

Beurit gogoakan, sieun dipaehan, sieun dihakan.

Tjek oetjing: „moen dia bisa noeloengan ka aing, mo rek dihakan koe aing, tapi ieu pĕti geura kĕret koe dia mangkana toblong, sing rek njiran djimat.”

Beurit gantjang daek; prak pĕtina dikĕret, datang ka toblong samontjor oetjing.

Sanggeus ngĕret, beurit loempat sieuneun.

Oetjing bloes asoep ka djĕro pĕti.

Teu lila, djimatna geus kapanggih, tĕroes dibawa loempat.

Njampeurkeun ka andjing, andjing nanja ka oetjing, pokna: „mana djimat teh, beunang?”

Tjek oetjing: „aja; ieu, koe aing dibawa.” [ 30 ]Tjek andjing: „kadieukeun, koe aing bawa; ari koe dia mah, kawatir leungit deui.”

Toeloej dibikeun djimat teh ka andjing, ari manehna prak toempak andjing deui, arek baralik.

Pek andjing ngodjaj.

Barang nĕpi ka sisi laoet, djimat teh ragrag ka tjai koe andjing, sabab andjing kabengbat nendjo hakaneun.

Djimat disantok koe laoek gĕde.

Oetjing ngambĕk ka andjing nĕmpoehkeun, gĕr pasea.

Tjek andjing: „dia tong waka marah-marah ka aing, keun bae, aing ogeh sanggoep njiaran,” bari toeloej andjing leumpang ka noe bala.

Nĕpi ka noe bala, beh manggih sero sahidji; gabroeg bae koe andjing dirontok.

Sero gogoakan, sieun dihakan.

Tjarek andjing: „dia tong gogoakan, teu ditĕlĕn koe aing, tapi aing toeloengan koe dia pangnjiarkeun hidji laoek noe gĕde roepana beureum, sabab boga dosa ka aing maling djimat tina soengoet aing. Ajeuna koedoe tjokot koe dia tina beutenngna.”

Sero sanggoepeun. Toeloej bae laleumpang djeung andjing ka laoet.

Hanteu lila djimat geus beunang, tĕroes dibikeun ka andjing; sero balik.

Oetjing djeung andjing tĕroes paroelang ka doenoenganana.

Datang-datang, eta djimat dipasrahkeun koe andjing djeung oetjing ka doenoenganana; geus katarima.

Katjarita Pa Moksel dagangna tambah-tambah roegi bae, sabah eta djimatna geus loemah, meh datang ka malarat deui.

Oenggal-oenggal poë sok pasea djeung pamadjikanana, nĕpi ka pamadjikanana menta disĕrahkeun, ngadjak pĕpĕgatan di hareupeun pangoeloe.

Koe Pa Moksel ditoeroetkeun sakoemaha karĕpna pamadjikanana, toeloej arindit ngadeuheus ka pangoeloe. [ 31 ]Ana datang ka tĕmpat pangoeloe, pangoeloe kaget ningali Ma Moksel saking kageulisanana.

Pangoeloe, kagoda koe geulisna, pek nanja: „rek kamarana Pa Moksel djeung pamadjikan bĕt daratang ka hareupeun oerang?”

Ma Moksel njarita moen rek menta pĕpĕgatan djeung salakina.

Ari Pa Moksel koe pangoeloe teu koengsi dipariksa deui, toeloej bae dititah balik.

Waktoe harita nji pangoeloe teu aja, leumpang ka pasar.

Ari Ma Moksel koe pangoeloe dititah asoep ka dapoer, omongna: „tah, ajeuna mah maneh geus pĕpĕgatan djeung salaki maneh, malah koe oerang Pa Moksel geus dititah balik, pek, maneh ajeuna tjitjing heula di ditoe di dapoer bari ngadagoan nji pangoeloe.”

Ma Moksel toeloej asoep ka dapoer pangoeloe.

Teu lila koeroenjoeng pangoeloe njampeurkeun ka dapoer ngadjak badami ka Ma Moksel moen manehna mangke bada isa rek datang ka imah Ma Moksel, sarta pangoeloe mere pĕrĕsen ti heula ka Ma Moksel sapoeloeh ringgit.

Ma Moksel atoheun kabina-bina, nampa pĕrĕsen ti pangoeloe, toeloej manehna poelang.

Barang nĕpi ka djalan, papanggih djeung patih.

Patih kaget, manahna kabongroj ningali kageulisanana Ma Moksel. Toeloej mariksa: „poelang ti mana, maneh?”

Ma Moksel ngadjawab, pokna: „meuntas ti pangoeloe, tas pĕpĕgatan djeung salaki.”

Patih ngabadamian, pokna: „mangke kami kira-kira geus bada isa arek ka imah maneh, poma oelah euweuh,” bari sok patih mere doeit doea poeloeh ringgit.

Ti dinja Ma Moksel toeloej leumpang deui, karĕp rek balik.

Teu lita, tatjan rek tĕpi ka imahna, gok deui papanggih djeung kapitan, sarta nja kitoe kapitan teh bogoheun ka Ma Moksel. [ 32 ]Djeung eta kapitan ngadjak, pokna: „mangke, kira-kira poekoel dalapan kami rek datang ka imah maneh, bari sok mere pĕrĕsen tiloe poeloeh ringgit.”

Tjek Ma Moksel: „mangga, arek soemping mah, taja halangan.”

Tatapi sadjĕroning manah, Ma Moksel sabil hatena. Karoenjaeun ka salakina heubeul, Ma Moksel ngomong dina pikirna, pokna: ah, bareto aing geus mararat djeung Pa Moksel, geus ngarasa beunghar djeung Pa Moksel, anggoeran ieu doeit gĕnĕp poeloeh ringgit rek dibikeun ka Pa Moksel.

Geus mikir kitoe, toeloej bae manehna balik deui njampeurkeun ka Pa Moksel.

Tjek Pa Moksel: „koe nahaon maneh bĕt balik deui ka dieu?”

Ma Moksel njarita hajang tĕpoeng deui ka Pa Moksel sarta toeloej bebedja, moen manehna meunang doeit gĕnĕp poeloeh ringgit bari sok diselehkeun ka salakina.

Pa Moksel atoheun pisan dibawakeun doeit sakitoe lobana koe bikangna, pok nanjakeun: „ti mana maneh meunang doeit loba teuing.” Ma Moksel tjatjarita ka salakina moen eta doeit ti pangoeloe, ti patih djeung ti kapitan pĕrĕsen. Kitoe deui eta anoe tiloean bakal datang mangke peuting kira-kira sabada isa.

Tjek Pa Moksel: „na koemaha atoeh aing; sieun koe pangoeloe, koe patih djeung koe kapitan.”

Pokna Ma Moksel: „montong sieun-sieun, mangke di mana waktoe daratang, maneh koe oerang dipĕtakeun, tapi oelah ĕmboeng, soepaja salamĕt sarerea oerang.”

Djawab salakina: „nja koemaha pamĕtakeun maneh bae arina kitoe mah.”

Ti dinja Ma Moksel toeloaj ka pasar balandja; meuli poepoer, minjak seungit, bakioan, gengge djeung toengkĕt.

Ana datang ka imahna geus peuting.

Salakina dibaloeran, diborehan koe poepoer djeung koe bakioan; ditjoelang-tjaleng awakna dĕmi soekoena djeung leungeunna digengean. [ 33 ]Toeloej disina naek ka loehoer para bari didjangdjian koe Ma Moksel, pokna: „mangke, lamoen geus datang djalma noe tiloean, maneh koedoe toeroen ti loteng make toengkĕt ari leumpangna kieu: kĕtoek-gĕndjring, kĕtoek-gĕndjrin.”

Pa Moksel toeloej naek ka loteng njoempoet, dĕmi pamadjikanana dimandi bĕbĕrĕsih, prak njisiran, dipoepoer, diminjak, tĕroes dangdan njadiakeun semah anoe rek daratang tea.

Katjaritakeun ki pangoeloe. Barang reup peuting ngoempoelkeun sakabeh amil dititah ngadjaga, „karana”, pokna pangoeloe, „arek ngaronda peuting ieu bisi aja djĕlĕma datang lantoeng tamboeh ka pakarangan oerang djanari, tĕngah peuting, koe maraneh paehan bae, montong rek ditanja deui. Lamoen kami datang, tangtoe katara, sabab make delman.”

Wangsoel amil-amil: „soemangga”, bari toeloej karĕmit sapeupeuting.

Toeloej pangoeloe bral miang.

Patih nja kitoe deui. Geus koempoelkeun ponggawana, tjoetuk-tjoetak djeung oepasna, ngadjangdji kawas pangoeloe: „moenna aja noe datang loenta-lanto ti peuting koedoe dipaehan bae, montong ditanja deui, sabab lamoen aing datang mah, katara, make bendi.”

Patih toeloej indit.

Kapitan geus ngoempoelkeun soldadoe, nja kitoe dititah djaga djeung ngadjangdji sakoemaha koe parentah pangoeloe djeung patih atoeranana ngan pokna: „lamoen aing datang, katara, make kareta.”

Enggalna tjarita, barang geus kira poekoel dalapan pangoeloe datang ka imah Ma Moksel toempak delman.

Sadatangna tĕroes ngadjak ka ĕnggonna.

Tjek Ma Moksel: „sae, tapi panganggo koedoe ditjoetjoelan, kait-kaitkeun kana kastop.”

Pangoeloe toeloej moeka pakean; tĕroes ka ĕnggon.

Ana datang koe Ma Moksel digosokan awakna koe bakioan, datang ka hideung djadi hidji kos loetoeng. [ 34 ]Barang keur kitoe, kira-kira geus poekoel satĕngah salapan, aja noe ngĕtrokan panto, menta oenggah.

Pangoeloe ngoredjat kaget bari nanjakeun: „njai, eta saha noe menta oengguh djeung ngĕtrokan panto?”

Tjek Ma Moksel: „sorana mah, sada sora djoeragan patih.”

„Ajeuna, djoeragan, geura njoempoet bae heulaän ari inggis mah, tapi koedoe njoempoet di djoeroe bari ieu lampoe soehoen, soepaja kapindingan.”

Toeloej pangoeloe loempat ka djoeroe bari njoenjoehoen lampoe, ngadĕdĕmpes di djoeroe.

Geus kitoe, Ma Moksel toeloej moekakeun panto mapagkeun patih.

Sadatangna patih, taja tempo deui; tĕroes bae ngadjak Ma Moksel ka ĕnggonna.

Koe Ma Moksel digoegoe bari dilaän; panganggona sok disimpĕn kana kastop.

Tĕroes patih ka ĕnggonna.

Ana datang, koe Ma Moksel dioelasan salirana koe bakioan kos pangoeloe tadi, datang ka hideung kawas mohong.

Barang keur kitoe, aja deui noe ngĕtrokan panto menta dilaän toelak.

Patih nanjakeun: „saha eta noe ngĕtok panto menta dilaän toelak?”

Tjek Ma Moksel: „doeka, da soarana mah sada soara toean kapitan.”

Patih bingoengeun, sieun kawiwirangan.

Toeloej koe Ma Moksel disina njoempoet ka djoeroe bari dititah njoehoen kĕnap leutik deukeut lampoe. Damarna dipareuman poëk.

Ma Moksel toĕloej moeka panto mapagkeun kapitan.

Kapitan asoep, tĕroes ngadjak ka kamarna.

Ma Moksel nja kitoe deui eta Kapitan diboekaän deui pakeanana tjara noe ĕnggeus-ĕnggeus, toeloej dibawa ka ĕnggon. [ 35 ]Ana datang ka ĕnggon, prak digosokan koe bakiaon nĕpi ka hideung awakna kapitan teh kos gagak.

Barang keur kitoe, Pa Moksel toeroen ti loteng barina ngĕtroekkeun toengkĕtna, soekoena ngagĕndjring djeung leungeun da digenggean: kĕtoek-gĕndjring, kĕtoek gĕndjring.

Pangoeloe teu kawawa koe sieun ngagĕro ti djoeroe bari njoehoenkeun lampoe rek leumpang.

Patih kaget, ngababoek kĕnapna kana lampoe; brong-brang pareupeus; seuneuna geus pareum.

Kapitan goegoep koredjat, bĕrĕbĕt bae loempat.

Bawaning reuas, tjoel pakean, tjoel kareta, saleuleugeundjeur balik ka imahna.

Patih djeung pangoeloe nja kitoe deui, pada laloempatan satarandjang, ngan tinggal tjalana bae. Papakean kataringgaleun katoet bendi patih djeung delman pangoeloe.

Ana daratang kana satĕmpat-tĕmpatna, pada koe djaga-djagana dipaehan, maroekan djalma rek maling sabab satarandjang djeung harideung, djadi eta noe tiloean tjarilaka koe pamolahna sorangan.

4. Ki Djadoel djeung Ki Djasa.

Djaman baheula aja doea djĕlĕma sosobatan ande. Noe hidji ngaranna Ki Djadoel, noe kadoea Ki Djasa. [ 49 ]Hidji poë, Ki Djadoel njaba ka imahna Ki Djasa. Ladjoena Ki Djadoel njarita, pokna: „dina poë rĕbo bareto, koela leumpang mantjing ka leuwi sipatahoenan, mawa bĕkĕl sapikoel. Ladjoena pantjing koela diberean eupan, tĕroes dialoengkeun ka tĕngah tjai; tjĕmploeng.”

„Barang teu lila, eta pantjing disanggoet koe laoek, koemoenoed; tilbe kali koemoemoedna.

Barang disĕbĕroetkeun, maso Allo! katjĕpanan raweuj lobana ti doea poeloeh siki laoek lobana.”

Barang Ki Djasa ngadenge tjarita Ki Djadoel, bĕngong; kira satĕngah djam hanteu bisa ngomong naon-naon tina heran. Pikirna Ki Djasa: di mana napĕlna eta laoek doea poeloeh pantjing sahidji; ladjoe Ki Djasa nanja ka Ki Djadoel: „heran amat koela mah katjarita maneh pantjing sahidji, sakali sĕbĕroet, meunang doea poeloeh laoek, di mana napĕlna eta laoek?”

Ladjoe Ki Djadoel ngadjawab: „eta maneh oelah heran sabab koedĕrat iradatna Allo; kapan Allo mah kawasa.”

Ki Djasa hanteu ngomong deui.

Hidji poë Ki Djasa njaba ka imah Ki Djadoel tina rĕsĕp ngadenge tjarita ki Djadoel; kabĕnĕran Ki Djadoel, keur aja di imah.

Ladjoe Ki Djadoel nanja ka Ki Djasa: „arek ka mana maneh?”

Djawab Ki Djasa: „hĕnteu, koela rek oelin bae ka imah maneh, rĕsĕp koela njarita maneh. Boga deui tjarita maneh?”

Djawab Ki Djadoel: „boga, malah ieu leuih aneh.”

„Tjoba,” pokna Ki Djasa, „njarita deui.”

Ki Djadoel tĕroes njarita, kieu pokna: hidji waktoe koela leumpang mantjing ka laoet, mawa hidji pantjingdjeudjeurna awi bitoeng talina bĕnang, Mantjingna dina parahoe digajoeh ka tĕngah laoet.

„Nĕpi ka tĕngah laoet, eta pantjing dibalangkeun; talina ka tjai, djeudjeurna ditjĕkĕlan.” [ 50 ]„Barang hanteu lila disanggoet koe laoek, koemoenoed; koemoenoed tiloe kali.”

„Barang diangkat, beurat katjida; moenggah mĕlĕndong djeudjeur pantjing, dipaksa diangkat kana parahoe, ana beunang laoek pepetek sagĕde doeit benggol.”

„Ladjoe koe koela dibebek benteungna, ari boerial peudjitna ka loear saparahoe datang ka miring, eudeuk kalĕboeh saking koe gĕdena eta peudjitna djeung loba.”

Barang Ki Djasa ngadenge tjarita Ki Djadoel, ngahoelĕng; salila-lila hĕnteu ngomong mikiran eta laoek pepetek sakitoe leutikna bĕt gĕde peudjitna.

Ladjoe Ki Djasa ngomong: „bĕnĕr aneh eta tjarita maneh, Bapa Djadoel, koela heran amat laoek pepetek leutik gĕde peudjitna.”

Pokna Ki Djadoel: „oelah sok heran, Bapa Djasa, ka koedĕrat iradatna Allo, pan Allo mah kawasa.”

Ki Djasa hĕnteu ngomong deui.

Hidji waktoe Ki Djadoel njaba ka imah Ki Djasa keur aja di imah.

Ladjoe Ki Djasa nanja ka Ki Djadoel: „rek ka mana maneh?”

Djawab Ki Djadoel: „hĕnteu, rek oelin bae, geus lila oerang hanteu papanggih.”

Ladjoe doeaän pada ngomong.

Ki Djasa nanja ka Ki Djadoel, pokna: „boga keneh maneh tjarita anoe aneh?”

Djawab Ki Djadoel: „boga; ari maneh hajang mah, oerang njarita.”

„Poegoeh bae,” tjarek Ki Djasa, „hajang mah, tapi anoe aneh.”

Tĕroes Ki Djadoel njarita; kieu njaritana.

„Hidji tempo koela leumpang mantjing ka laoet toempak parahoe mawa bĕkĕl kedjo sabakoel. Ladjoe parahoe digajoeh ka tĕngah laoet.”

„Barang datang ka tĕnguh laoet, ladjoe pantjing dilĕpas, eupanana ogeh daging moending toedjoeh kati.” [ 51 ]„Geus tiloe poë lilana, karak koe laoek disanggoet, dibawa ka tĕngah, boesoesoet; boesoesoet toedjoeh kali.”

„Parahoe teh kabawa koe laoek beurang peuting, lilana pat poeloeh poë, opat poeloeh peuting.”

„Koela geus teu ingĕt kaler-kidoel, maso Allo, tjek rasa dina ati, asa mohal kapanggih deui djeung indoeng baroedak.”

„Waktoe harita hanteu dahar, hanteu nginoem, manggih balangsak kabina-bina.”

„Barang ingĕt, ngaragap ka loehoer; diragap teh bĕje-bĕje, horenganan eta noe bĕje teh langit.”

Ki Djasa ngahoelĕng bĕngong, salila-lila hĕnteu ngomong.

Barang geus lila, ladjoe Ki Djasa nanja ka Ki Djadoel, pokna: „ari kitoe, langit teh kawas parioek ari di sisi mah handap?”

Ki Djadoel ngadjawab: „eh, Ki Djasa, maneh oelah sok heran ka koedĕrat iradatna Allo, pan Allo mah noe kawasa, anoe loehoer didjieun handap.”

Ki Djasa hĕnteu ngomong deui.

Hidji waktoe Ki Djasa njaba ka imah Ki Djadoel; kabĕnĕran Ki Djadoel keur di imah.

Ladjoe Ki Djadoel nanja ka Ki Djasa: „arek ka mana maneh?”

Djawab Ki Djasa: „hĕnteu, koela rek oelin bae ka imah maneh, hajang njaho koemaha ajeuna, rĕsĕp keneh kana mantjing?”

Ngadjawab Ki Djadoel: „poegoeh bae masih rĕsĕp, ngan ajeuna oerang rada njĕri kana diri, sabab oerang diarah maoeng djeung diarah boehaja.”

Ki Djasa toeroet nanja: „ajeuna koemaha pikiran maneh?”

Ngadjawab Ki Djadoel: „oerang mah ajeuna ngadoekeun, paroentoengan bae koemaha takdir Allo bae.”

„Isoekan oerang eudeuk leumpang-deui mantjing, pikir oerang, moestahil manoesa eleh akal koe satona. Oerang eudeuk njieun ajoenan ditalikeun kana areuj di sisi tjai, koe maoeng oelah kahontal, koe boehaja oelah kadjantra; mawa golok anoe seukeut.” [ 52 ]Ĕnggeus ngomong, Ki Djasa pamitan balik ka imahna.

Barang isoekna, Ki Djadoel toeloej dangdan, mawa pantjing, njoren golok; toeloej bral leumpang mantjing.

Hĕnteu lila nĕpi ka ĕnggon mantjing, toeloej Ki Djadoel naek ka ĕnggon mantjing. Eta ajoenan tea ditalikeun kana areuj, beunang dikatĕngahkeun beunang dikasisikeun.

Hanten lila datang maoeng di sisi tjai njampeurkeun Ki Djadoel.

Koe Ki Djadoel ajoenan dikatĕngahkeun.

Barang Ki Djadoel neuleu ka handap, aja boehaja.

Ki Djadoel atina soesah, mikiran koemaha akalanana djadi salamĕt.

Si maoeng samingkin marah nĕlik lagana Ki Djadoel, poendĕlak-poendĕlik matana bari roendat-rindat halisna.

Ki Djadoel samingkin tĕlik matana nĕlikkeun lagana maoeng, sieun gĕbroeg, sieun gĕbroeg.

Geus kitoe, si maoeng teu tahan sabar, ladjoe gĕbroeg dibĕbĕroek bari dihontal hanteu kahontal, garoeboeg ragrag ka tjai si maoeng, nimpah kana boehaja.

Boehaja kaget bari ngarontok; patarik-tarik toengtoengna, toeloej pasea.

Geus lila, Ki Djadoel soesoerakan bari njaboet golok.

Njaboet golok eta, leungeun ka loehoer barina soerak, teu kadeuleu golok seukeut naradjang kana areuj tali ajoenan; bĕset, pĕgat.

Ki Djadoel toeloej ragrag ka handap nimpah maoeng noe keur pasea.

Maoeng kaget, boehaja kaget; maoeng naek, boehaja teuleum.

Ki Djadoel leuih balangsak ngarandang ke loehoer ka sisi, pakean tjiproek baseuh, ngadaregdeg datang ka loehoer, Jeumpang poelang eureun-eureunan sabab tina baloeas tea.

Katjarita Ki Djadoel geus sĕgĕr.

Ladjoe dangdan, make badjoe, djas, tjalana sontog, tjĕkĕl toengkĕt, toedoeng make dipengpĕlekkeun; ngalaga tjara noe gagah, leumpang ka imah Ki Djasa. [ 53 ]Barang tĕpi ka imah Ki Djasa, kabĕnĕran Ki Djasa eukeur njihaneut; ladjoe bae njihaneut reudjeung.

Ladjoe Ki Djasa nanja: „koemaha, bareto mantjing meunang laoekna?”

Ngadjawab Ki Djadoel: „laoek mah, hanteu meunang, ngan oerang koe Allo diberean gagah, oerang ogeh noe boga diri, hanteu njana diri oerang gagah.”

Ladjoe Ki Djasa nanja: „koemaha gagahna?”

Tjek Ki Djadoel: „kadang maoeng noebroek ka oerang, oerang kĕlid, hanteu keuna oerang ditoebroek; maoeng ragrag ka sisi nimpah kana boehaja, ladjoe pasea djeung boehaja.”

„Geus lila pasea euweuh noe eleh, euweuh noe meunang, oerang teu tega. Ladjoe oerang toeroen dipisahkeun; maoeng ditjĕkĕl koe leungeun katoehoe, boehaja ditjĕkĕl koe leungeun kentja, ladjoe papisah.”

„Maoeng loempat ka leuweung, boehaja loempat ka djĕro tjai; maneh tangtoe mohal wani.”

Djawab Ki Djasa: „poegoeh bae oerang mohal wani, ngan soekoer bae beunang koe Allo boga doeloer gagah.” [ 54 ]Kaca:Tijdschrift voor Indische Taal- Land- en Volkenkunde, LVI.pdf/67 [ 55 ]Kaca:Tijdschrift voor Indische Taal- Land- en Volkenkunde, LVI.pdf/68 [ 56 ]Kaca:Tijdschrift voor Indische Taal- Land- en Volkenkunde, LVI.pdf/69 [ 57 ]Kaca:Tijdschrift voor Indische Taal- Land- en Volkenkunde, LVI.pdf/70 [ 58 ]

5. Peutjang djeung Landak.

Katjaritakeun dina hidji goenoeng aja hidji ratoe landak boga anak parawan sahidji. [ 59 ]Mangsa harita koe indoeng-bapana rek dilakiankeun ka bangsana deui, ngaranna Landak sarab.

Barang piïsoekaneun rek dipangantenkeun, datang hidji peutjang ngaganggoe ka pipanganteneun, dipaling koe peutjang, dibawa ka noe soeni, datang ka beunang diparawanan.

Bapana djeung piminantoeëunana ngarambĕk ka peutjang.

Gĕr pada ngĕpoeng, pada ngoedag djeung sabatoer-batoerna; si peutjang rek pada maehan.

Si peutjang sieuneun, loempat sakaloempat-lampet; meh kasoesoel koe landak.

Tina bakating koe sieun, si peutjang loempatna, katalandjoer bras bae ka sisi waloengan gĕde, anoe loba boehajana.

Ana datang ka dinja, tjampĕgo bae ngahoelĕng bawaning tjape. Arek meuntas, hanteu bisa; ari rek balik deui, sieun koe landak.

Barang keur mikiran pidjalaneun, pĕntjĕngkoel boehaja, moentjoel di hareupeun manehna pisan.

Si peutjang kaget djeung goemĕtĕr mani noroktok, ngadegdeg reuas nendjo boehaja gĕdena kabina-bina, tjalawak rek njantok ka manehna.

Si peutjang ngomong bari njĕntak pokna: „hih, boehaja, maneh oelah njingsieunan ka aing, mangke rek dibere kahakanan noe matak seubeuh koe kami. Ajeuna soekoer kabina-bina kami bisa papanggih djeung maneh, eukeur mah didago-dago ti tadi.”

Boehaja ngadjawab basana: „naha sia ngomong kitoe, arek naon ngadago-dago ka aing, da aing mah di dieu soteh keur neangan hakaneun.”

„Malah ajeuna aing atoh pisan, lapar ti kamari hajang barang hakan, teu manggih anak monjet-monjet atjan hakaneun. Bĕt kabĕnĕran aja maneh, ajeuna maneh tangtoe dihakan koe aing, geus nĕpi ka djangdji manĕh koedoe djadi milik aing.”

Peutjang ngadjawab sĕmoe manis djeung ngolo-ngolo pokna: „ih, mas boehaja, lain kitoe, koedoe manahan heula [ 60 ]koe andjeun noe leuih pandjang, oepama sampean dahar kaoela, dirasa-rasa noe matak warĕg karana awak kaoela teh sakieu leutikna, boro-boro bisa mahi djeung keur batoer- batoer sampean, andjeun ogeh hamo warĕg, tangtoe hajang keneh.”

„Ari noe matak kaoela ka dieu, satĕmĕn-tĕmĕnna dioetoes koe kangdjĕng radja nja eta dipiwarang ngoempoelkeun sakoelawarga sabatoer-batoer sampean koedoe beunang itoenganana. Sabaraha reana boehaja noe aja di lĕbah dieu, koe kaoela rek dibilang, mangke lamoen geus kaitoeng, koe kangdjĕng radja bakal dibagi dahareun noe boeat tjoekoep matak seubeuh ka sampean djeung ka batoer-batoer sampean.”

„Malah ajeuna ogeh, kangdjĕng radja ker miwarang meuntjitan sapi djeung kĕbo, nja eta keur baris parab sampean djeung sabatoer-batoer sampean.”

„Ajeuna mah, anggoer geura prak koempoelkeun sabatoer-batoer sakoer noe aja di lĕbah dieu, koe kami arek dibilang laporkeuneun ka radja, da kami teu meunang lila di dieu.”

Djawab boehaja: „ah, naha ĕnja, mas peutjang, lamoen estoe mah sasaoer sampean kitoe, kaoela atoh katjida, malah ajeuna pisan koe kaoela rek dikoempoelkeun batoer-batoer soepaja djogo kabeh di hareupeun sampean.”

Tjarekna peutjang: „hih, kami mah tara bohong kakapeungan, hamo ĕnja ngabobodo ka maneh.”

Sanggeusna kitoe, boehaja pĕrtjajaeun pisan ka si peutjang, samaroekna ĕnja.

Ti dinja lĕkĕtĕp bae si boehaja teuleum.

Hanteu koengsi lila geus tingparĕntjĕngkoel boehaja, sapirang-pirang koempoel ngaberes di hareupeun si peutjang.

Tjarek si peutjang: „mangka beres djadjaranana, sing lĕmpĕng nĕpi ka sisi ti ditoe, oelah anggaresol, koe kami arek dibilang.”

Ti dinja, tjleg si peutjang atjleg-atjlegan laloentjatan dina hoeloe boehaja bari poera-poera milang pokna: „satoe, doea, tiga, ampat, lima,” satoeloejna. [ 61 ]Barang geus nĕpi ka noe pangsisina, djlĕng tĕrĕlĕng bae si peutjang loempat barina soesoerakan soesoembar pokna: „hojah, hojah si boehaja beunang dibobodo koe aing, aing mah milang soteh hajang meuntas.”

Boehaja tingkalĕtjĕboer, arambĕkeun dibobodo koe si peutjang aroepatanana kieu: „keun bae sia dikalakkeun koe aing, diarah saooemoer-oemoer sapiriroempi, saänak intjoe sia.”^[1]

Ti dinja si peutjang tĕroes loempat ka leuweung; geus salamĕt tina bahlana ti boehaja djeung landak.

Barang nĕpi ka leuweung, prak manehanana ngeureunan tjape di gigireun tjatang gĕde.

Dĕmi eta tjatang di tĕngah-tĕngahna gorowong, aja liangan samontjor peutjang.

Ari manehna keur njarande ngioehan kana tjatang, bĕt nendjo anak maoeng doea lalĕntik keneh noe keur aroelin: koe indoengna ditinggalkeun keur balangsiar.

Toeloej koe si peutjang disampeurkeun anak maoeng teh bari ditanja pokna: „keur naon sia, baroedak, di dinja, ka mana indoeng sia?”

Djawab anak maoeng: „teu sing, kami mah keur oelin bae, naha, rek naon nanjakeun indoeng kami?”

Djawab si peutjang: „hanteu, tadina, lamoen aja rek ditjawenean koe aing.”

Anak maoeng teh arambĕkeun ka si peutjang, tapi teu waranieun ngalawan wantoening laleutik keneh.

Ari omongna: „hag, sia, mangke lamoen indoeng aing geus datang, rek dibedjakeun.”

Si peutjang harita ngaleos ka leuweung.

Hanten koengsi lila, torodjol indoengna maoeng teh datang njampeurkeun ka anakna bari rek njoesoean.

Anak maoeng aralewoh bebedja ka indoengna moen aja [ 62 ]peutjang rek njaloentang, rek ngoenghak ka indoengna.

Indoeng maoeng ambĕkeun katjida ka si peutjang bari ngatak-ngatakkeun pokna: „keun sia, mangke, lamoen datang deui, koe aing rek dikĕrĕwĕs, dihakan; ajeuna rek diïntip.”

Ti harita si peutjang ditoenggoe-toenggoe koe indoeng maoeng, tapi teu datang.

Leos deui bae indoeng maoeng teh, njaba deui njiar hakaneun.

Hĕnteu lila, djol si peutjang datang deui njampeurkeun ka anak maoeng; tĕroes nanja deui kawas noe geus kalampahan kamarina.

Didjawab koe anak maoeng moen indoengna teu aja, keur balangsiar.

Si peutjang nja kitoe deui bae omongna: „lamoen aja, indoeng sia rek dipake pamadjikan koe aing.”

Anak maoeng beuki poesing bae, ambĕkeun ngan teu wani ngalawan.

Si peutjang geus ngaleos, goeroedag indoengna datang; baroedakna barebedja deui sĕmoe arambĕkeun pisan.

Indoengna nja kitoe deui.

Sanggeusna kabedjaän koe anakna mani tikakĕrĕkĕt, hoentoena garĕgĕteun bawaning keuheul ambĕkna ka si peutjang, mani hajang ngĕrĕwĕs ngahakan.

Isoekna manehna teu njaba deui, sapoë tjitjing dina roengkoen ngintip si peutjang.

Barang kira-kira tĕngah poë, datang sipeutjang njampeurkeun deui ka anak maoeng pok deui kos sasari.

Ari tjek anak maoeng: „euweuh ĕma, keur balangsiar.”

Tjek si peutjang: „handjakal, oenggal-oenggal aing ka dieu sok njampak soewoeng; moen aja mah, koe aing rek ditanjaän, rek dibawa kana paroengpoeng.”

Barang si peutjang keur ngomong kitoe, didodoho koe indoeng maoeng bari ditĕgor pokna: „hajoh, sia beunang koe aing, ajeuna mah rek dikĕrĕwĕs.” [ 63 ]Si peutjang pintĕr ngĕdjatna, tĕroes loempat; dioedag koe maoeng dibĕbĕrik.

Barang rek kasoesoel, boeloeboes manehna asoep kana gowok liang tjatang tea, koe maoeng toeloej dikorowot kana liangna, tapi wĕleh teu bisa asoep, ngan sasĕmĕt hoeloena djeung leungeunna asoep ka djĕro liang teh, ari boedjoerna mah maoeng teh nonggeng ka loear. Geus manehna oekal-oekel, rek asoep teu bisa sĕrĕg: rek bidjil, hese, kawantoe leutik liangna.

Si peutjang gantjang loempat ka loear ti toengtoeng tjatang wantoening liangna tĕroes.

Toeloej moeroe malikan ti toekangeun maoeng, prak ditĕmah, datang ka beunangna.

Sanggeus kitoe, maoeng teh ngahoelĕng ngaraos lĕsoe; dĕmi si peutjang sanggeusna nĕmah, loempat deui ka leuweung.

Ana bidjil maoeng tina gowok tjatang, loeak-lieuk nendjoan si peutjang ka gigir ka toekang, tapi geus teu aja.

Toeloej bae balik deui njamperkeun ka anakna.

Ari tjek anakna: „tah geuning ĕma geus datang. Mana, ĕma, peutjang teh, beunang? kaoela menta hoeloena.”

Indoeng maoeng ngadjawab, pokna: „his, baroedak, oelah kitoe, pamali; oelah sok poetjang-peutjang, da peutjang bapa eje tjia.”

Anakna sareuri; teu bisa pandjang tjarita sieuneun indoengna eraeun.

Djadi ieu tjarita seëp.

Si maoeng tĕtĕp deui teu aja ambĕkna, si peutjang salamĕt tina bahlana, sĕnang tjitjingna di leuweung, teu aja karingrang kasieun.

Hartina: eta peutjang beunang ogeh dipitjonto koe djĕlĕma dina kapintĕranana, sabab bisa njieun akal pakeun kasalamĕtan dirina, nĕpi ka bisa itjal tina bahlana ti landak, ti boehaja djeung ti maoeng. [ 64 ]Kaca:Tijdschrift voor Indische Taal- Land- en Volkenkunde, LVI.pdf/77 [ 65 ]Kaca:Tijdschrift voor Indische Taal- Land- en Volkenkunde, LVI.pdf/78 [ 66 ]Kaca:Tijdschrift voor Indische Taal- Land- en Volkenkunde, LVI.pdf/79 [ 67 ]Kaca:Tijdschrift voor Indische Taal- Land- en Volkenkunde, LVI.pdf/80 [ 68 ]Kaca:Tijdschrift voor Indische Taal- Land- en Volkenkunde, LVI.pdf/81 [ 69 ]

6. Ki Miskin Jadi Ratu.

Kocapkeun waktu keur jaman baheula aya sahiji jalma malarat, tukang menta-menta.

Geus sababaraha poe balangsiarna teu jasa beubeunangan, datang ka tujuh poe tujuh peputing ngalalu teu baranghakan.

Barang nĕpi ka hiji kampung, kabĕnĕran aya nu mere gula sakerek ti tukang nyadap.

Ki miskin atoheun kacida meunang eta gula, tapi ku manehna hĕnteu didahar sabab kareueut teuing jeung manehna teu boga sangu.

Ari pikiranana sugan bae eta gula mangke aya nu meuli, duitna keur meuli sangu sabab saya pisan nu mere sangu atawa kahakanan anu sejen.

Eta gula tuluy bae ku Ki miskin dibubungkus dikakandung.

Ana dibuka rek dihakan tina kalangkung laparna, gulana digĕmbrong sireum.

Gula leëh, wantu gula rada ngora godog.

Tuluy ku manehna dipoëkeun dibĕbĕrĕsihan; sireumna geus paraeh geus dipiceun tĕrus gulana dibungkus deui, teu tulus dihakan. [ 70 ]Barang nĕpi ka hiji jalan, beh papanggih jeung nu dagang bacang. Gulana ditukeurkeun, meunang bacang sahiji, tĕrus dibawa leumpang deui bari dicoö-coö.

Tapi Ki Miskin teu wanieun ngahakan bacang, sabab tacan pisan manggih sangu, sieuneun nyĕri beuteung.

Ti dinya tuluy bae indit deui ari karĕpna eta bacang rek ditukeurkeun kana sangu atawa dijual kana duit, sugan aya nu meuli.

Barang nĕpi ka hiji lĕmbur, kabĕnĕran aya hiji awewe nu keur nyiram. Eta bacangan Ki Miskin dijual opat duit ka anu keur nyiram.

Ari geus meunang uang opat duit, Ki Miskin tuluy bae leumpang deui.

Barang geus jauh leumpangna, beh manggih deui hiji lĕmbur.

Di dinya manehna nenjo jĕlĕma nu keur nareunggeulan oray paeh.

Ku Ki Miskin geuat diburu bari gĕgĕroan nanya, pokna: "Aya naon, aya naon?"

Jawabna nu keur nareunggeulan oray teh: "Ah, maneh tatanya teuing. Naha, teu kadeuleu ku maneh, ieu, oray, nu keur diteunggeulan ku kami teh. Naha, rek naon?"

Tjeuk Ki Miskin: „aih, lain kitoe. Koemaha lamoen koe koela dibeuli bae doea doeit, tapi oelah toeloes dipaehan sabab karoenja djasa; soegan reugeudjeug deui.”

Djawab noe keur neunggeulan oraj: „aih, nja, seug teuing atoeh ari rek dibeuli mah, tong dibeuli ogeh, koe kami mo tilok dibikeun da di kami mah taja pĕrĕloena ieuh.”

Geus kitoe, koe Ki Miskin toeloej dibajar doeit, dĕmi orajna ditjokot, diwadahan dina roeas make tjai, soepaja eta oraj tiïs di djĕro roeas.

Ti dinja Ki Miskin toeloej leumpang deui, doeitna ngan tinggal doea doeit deui.

Barang nĕpi ka hidji waroeng, manehna njampak toekang waroeng ngoedag-ngoedag anak monjet. Dibĕbĕrik rek [ 71 ]dipaehan sapedah sok malingan tjaoe djeung sagala kahakanan dagangan ti waroengna.

Datang ka beunang anak monjet teh djeung rek dipaehan, Ki miskin loempat njampeurkeun bari nanja, pokna: „eh, agoes, koe naon, dosana noe mantak eta monjet rek ditjĕkekan? Aloek si koe koela bae dibeuli doea doeit, tong dipaehan, njaäh, koe koela rek diingoe”.

Dawab toekang waroeng: „top bae lamoen rek dibeli mah. Tadina rek dipaehan koe kami, sabab djahat; ilok malingan dagangan ti waroeng kami mani rek beak, kami mah pagon gĕmĕs ka eta monjet teh.”

Geus kitoe, prak dibajar koe Ki miskin doea doeit.

Monjetna seug ditarima, diais koe samping manehna. Toeloej bae leumpang deui ngais monjet; tĕroes sakaleumpang-leumpang hanteu aja noe disĕdja.

Katjarita eta Ki miskin leumpangna kasasar ka leuweung anoe djaoeh ka pilĕmboeran.

Di dinja gĕr hoedjan gĕde, gĕlap dor-dar, reup datang ka peuting.

Manehna ngioehan di handapeun tangkal kiara djeung monjet, katiloe orajna.

Barang isoekna, braj beurang. Roeas orajna diboeka dikaloearkeun eta oraj geus tjageur deui, djagdjag, tanginas kawas biasa sasari.

Ki miskin oelin di handapeun kiara bari ngoesapan monjetna djeung njoö oraj, pok ngomong kieu: „tjing, sia sing araja pasanggoepan, sing aja moenat pedah rek paraeh, koe aing geus ditoeloengan, didjait tina balai”.

„Ajeuna aing hajang njaho, naon pasaranggoep sia ka aing, sapedah aing ajeuna keur dina djĕro sangsara”.

Oraj teh ngadjawab, tjara djĕlĕma pokna: „beu, djoeragan, koela tarima pisan reh geus ditoeloengan koe adjĕngan didjait tina balai, datang ka bisa waloeja deui. Tatapi koela teu bisa moelang tarima naon-naon, ngan ieu gadoeh jimat doea siki, saroepa siki waloeh djeung siki samangka”. [ 72 ]„Mangga, ieu koela ngahatoeranan pakeun djimat adjĕngan”.

Toeloej bae dioetahkeun koe oraj tina tikorona.

Pok deui oraj: „dĕmi hasiatna: eta siki waloeh geura pĕlak koe adjĕngan. Dina djĕro toedjoeh poe toedjoeh peuting, tangtoe boeahan sahidji, ari eusina di djĕro nagara saraoeh sapangeusina hĕnteu aja kakoerangan”.

„Siki samangka nja kitoe deui koedoe dipĕlakkeun. Di djĕro toedjoeh poe toedjoeh peuting, lamoen geus boeahan, eta eusina doenja barana, kajaning: ĕmas, intĕn djeung sagala roepa-roepa pĕrmata katoet sapanganggo karadjaän, djeung naon bae sapamenta oerang, di dinja geus sadia, taja kakoerangan”.

„Kitoe deui koering wĕwĕling, mangke isoek djaganing pageto, adjĕngan manggih kasoesahan gĕde, geura nendjrag lĕmah bae tiloe kali, tan wande koela datang djeung sabatoer-batoer koela, karana satĕmĕnna bapa koela teh radja oraj di dasar lĕmah noe katĕlah Nagagini”.

Djawab Ki miskin: „beu, doeloer, atoeh noehoen katjida jen kaoela dipaparin djimat anoe sakitoe ahengna”.

Toeloej koe Ki miskin diboengkoes dina toengtoeng ikĕtna.

Sanggeus kitoe, oraj teh amit balik, sarta koe Ki miskin dileupaskeun.

Geus ngaleor, hanteu kanjahoan losna.

Ti dinja Ki miskin malik nanja ka monjet tjara ka oraj.

Ari djawab monjet: „hih, ari koela mah noe rek moelang tarima ajeuna, mangke bae dina waktoe sampean aja karĕrĕpĕt soesah katjida, tangtoe koela moelang tamba, sapĕrti aja pĕrang rame atawa begal rantjana, eta mah koela noe baris nanggĕl, sabab bisi sampean hajang oeninga, bapa koela teh ratoe siloeman djeung ratoe sakabeh monjet”.

„Dĕmi ajeuna sampean montong hawatir, mangga bae, ka mana anoe rek disĕdja koe sampean, koela sĕdja ngiringan, rek bela toemoetoer”.

Tjarekna Ki miskin: „beu atoeh soekoer nakĕr ari maneh [ 73 ]goemela mah, tapi ajeuna oerang koedoe wajahna, tangtoe sangsara, sabab teu aja barang tĕdaeun”.

Djawab monjet: „teu naha-naha da koela mah gampang ieuh loba boeah kai keur hakaneun”.

Barang ti dinja, Ki miskin teu lila deui, djeung monjetna toeloej bae arindit sakaparan-paran.

Ana toeroen ka beh lĕbak, gok manggih hidji imah nĕnggang di sisi djalan leutik, ari eusina eta imah sahidji ewe randa ĕnggeus kolot.

Ki miskin toeloej mamaäiipan, menta eureun.

Nji randa kolot nĕmpo ti djĕro imah barina moekakeun panto, pok nanja: „aih, koela mah reuas, agoes teh anoe ti mĕndi, mana sisinarieun seba sampeur ka tĕbeh dieu? Koela mah ilok hareungeukeun teuing ki agoes, naha, rek aja bedja naon ka ĕma, ti mana nja padoekoehan, djeung ĕma anjar pinanggih”.

Djawabna Ki miskin: „tilok ĕma, koela rek menta eureun bae, tjape mĕntas njaba. Djeung soegan aja pangasih, koela sĕdja menta dahareun, pedah ti kamari tatjan manggih madang”.

„Kitoe ogeh njampak di ĕma, ari lĕmboer djaoeh, koela ti tanah sabrang, dĕmi ngaran, katĕlah Ki miskin bae, sadajana geus pada njaho ka koela”.

Nji randa kolot karoenjaeun pisan ka Ki miskin, ladjoe gapioek njoegoehan saäja-aja, sangoe poĕ djeung beuleum boled teu make oejah-oejah atjan.

Omong Nji randa kolot: „agoes, sawawi geura madang, tapi wajahna bae sangoena tiïs da sangoe kamari djeung keur noedjoe soewoeng djasa, taja rewangna, taja sambĕl, taja oejah-oejah atjan, ngan ieu djeung beuleum boled kĕrĕsa. Tapi hajang, ĕma tong waka ingkah heula pagon mangke oerang njanggoe deui lamoen hajang anoe haneut mah”.

Djawab Ki miskin: „tarima djasa, ĕma; sakieu ogeh noehoen”.

Prak manehna njanghareupeun kana sangoe, tapi teu [ 74 ]didahar da sangoena tiïs, toeroeg-toeroeg sangoe beureum. Ari beuleum boled rada atah keneh, kamandjon, di loearna hipoe di djĕronn teuas, keur meudjeuhna hoemitoet; sok bae dibikeun ka monjetna sina dihakan.

Nji randa kolot ngomong deui ka Ki Miskin, pokna: „agoes, koemaha, lamoen kieu: montong teuing moelang deui agoes ka tanah sabrang.”

„Ari taja kabeurat mah, leuih hade oerang di dieu bae djeung ĕma diadjar kĕbon, karana ĕma teu pisan boga anak. Bisi agoes tani ngĕbon atawa ngahoema di dieu, teu kakoerangan lahan pĕlakaneun pakahoeripan oerang.”

Djawab Ki Miskin: „atoeh hade djasa, lamoen ĕma daek kaäntjikan koe noe batan kieu malaratna, meureunan oeing mah ngan poerah njatoe bae sabab taja pangabisa.”

Tjarek Nji randa kolot: „kadjeun teuing, soepaja ĕma bae dibatoeran arah aja batoer ngomong pakihikeun.”

Gantjangna tjarita, Ki Miskin katoet monjetna dipiara, dihade-hade, ditĕmpatan.

Sanggeusna Nji randa kolot koe Ki Miskin aja sakadar mahi, teu koerang koe dahareun, koe pakeëun djeung ngaraksoek pĕpĕlakana sagala aja.

Toenda heula tjarita Nji randa kolot djeung Ki Miskin.

Katjatoerkeun noe boga nagara, djĕnĕnganana pĕrĕboe Linglang boeana, kagoengan poetra sahidji istri, djĕnĕnganana njai poetri Majang woelan, geulisna kawanti-wanti, endah taja noe nandingan.

Dina mangsa harita eta poetri kira oemoer dalapan wĕlas tahoen keur meudjeuhna roemadja poetri, geus loba pisan radja-radja noe nanjaän, tapi noe ditjatoerkeun radja noe toedjoeh nagara djĕnĕnganana: hidji Radja Kahoeripan, kadoea Radja Boerda Nagara, katiloe Radja Anggara Joeda, kaopat Radja Soekra Ningrat, kalima Radja Dano Raspati, kagĕnĕp Radja Toempĕk Wadja djeung katoedjoeh Radja Djohar Manikam. [ 75 ]Eta para radja noe sakitoe mararoendoet, kabeh pada marantjoeh koe roepa-roepa panganggo istri raoeh oeang sapĕrti: ĕmas intĕn djeung lian ti dinja. Tatapi koe kĕrsana pĕrĕboe Linglang Boeana hĕnteu atjan dipasihkeun ka dieu-dieu ogeh karana tina rea teuing anoe nanjaän, manahna pĕrĕboe, lamoen dipaparinkeun saoerang tangtoe djadi karoesoehan sisirikan. Toeroeg-toeroeg datangna soerat-soerat pananjaän barĕng pisan taja noe heula pandeuri djadi mohprok.

Toengtoengna pĕrĕboe teh bingoeng ngamanahan radja-radja sakitoe rarongkahna toer djaroegala, lain radja djore-djore, sami gagah pĕrkosana, hĕnteu kakoerangan balad djeung sarakti.

Enggalna tjarita, pĕrĕboe badami sarĕng prameswari raoeh den patih, lahirna: „ki patih, ajeuna eta pĕrkara soerat-soerat panglamar ti para radja nanjaän si njai koedoe ki patih walonan, dĕmi maksoedna dina djĕro eta soerat oerang ngaembarakeun nji poetri. Karana, lamoen koe kami dibikeun ka saoerang, tangtoe djadi karoesoehan soemawonna koe kami moen teu dibikeun, tangtoe pisan mangkena ngaroeroegan pĕrang ka nagara oerang.”

„Ari ajeuna, patih, geura nitah ka ponggawa eta djimat oerang, manoek titiran poetih noe sakĕmbaran, geura sina dikĕlat dina loehoer tjaringin koeroeng. Mangkana saha-saha noe bisa mĕntang koe panah sarta keuna kana panon eta manoek, nja eta pidjodoëunana poetri djeung koe kami tangtoe didjĕnĕngkeun ratoe, di nagara ieu didamĕl radja anom.”

Raden patih sanggeusna nampi timbalan ti pĕrĕboe, Iadjĕng bae ngadamĕl toedjoeh soerat pangwalon baris koe toedjoeh radja, oengĕlna, ditjarioskeun, sakoemaha timbalan pĕrĕboe tea.

Toenda tjarita den patih noe keur njieun soerat walonan.

Katjaritakeun deui Ki Miskin djeung indoeng poeloengna, nja eta nji randa tea.

Ki Miskin ngomong ka indoengna pokna: „ĕma, ai oeing [ 76 ]ngadenge bedja etjes pisan, moen kangdjĕng pĕrĕboe kagoengan poetra istri geulis katjide, pikiran oeing, ajeuna, lamoen diparĕngkeun boga ewe ka poetri poetrana radja, oeing meureun bisa djadi radja, ĕma ogeh tangtoe miloe sĕnang disĕboet ratoe sĕpoeh.”

„Koe sabab kitoe, tjing, ma ajeuna geura indit ka nagara, ngadeuheusan ka goesti hajang njaho oeing, koe ĕma pangnanjaänkeun, soegan bae eta poetri koe iboe-ramana dipaparinkeun ka oeing: Los, ĕma, ajeuna koedoe indit, masing diandĕlkeun, koe oeing dipĕrih pati sing aja kabeubeunangan poetri teh, masing daekeun.”

Ari djawab nji randa bari kaget: „boesoet si agoes, ilok koe geuraheun, pinoeh koe mĕnding, kami mah teu irakeun teuing, ieuh, lelewa si agoes make hajang boga geureuha ka poetri bĕt kami mah boro-boro datang ka wani nanjaän poetri. Papanggih ogeh ngimpi diangir mandi, tjek babasan tea mah, koe tatjan loedag-ladog ka nagara teh djeung salawas ngeundeuk djagat bet tatjan ieuh di roepana radja.”

„Djeung deui, agoes, oelah kitoe paomongan, pamali, ari pĕrĕboe mah matak doraka. Oelah satjoemplang-tjoempleng, bisa aja noe ngadenge. Koemaha moen aja noe ngabedjakeun? Ĕma mah inggis.”

Tjeuk Ki Miskin: „ih, ari ĕma, oeing mah saĕnjana, lain omong babanjolan basa sombong. Geura bral ajeuna, ĕma, koedoe leumpang ka nagara ngadeuheus ka radja geura nanjaän poetri mangkana beunang.”

Nji randa kolot gĕgĕbes bae, teu daekeun indit, omongna: „sangeuk, kami mah isin, teu irakeun, bĕt teu poepoegoeh, rek ngawiwirang ka kolot, koeriak teuing, ditangkĕp meureun ĕma tjilaka.”

Gantjangna, pakeukeuh-keukeuh noe nitah djeung noe dititah.

Tjarek Ki Miskin: „eh, ĕma, kadjeun ari teu daek mah, tapi oeing mah lain omong bĕbĕnjon.

Lamoen ĕma teu poeroen leumpang ka nagara ngadeuheus ka radja, tangtoe oeing mo aja di dieu, rek balik ka lĕmboer oeing.” [ 77 ]Nji randa kolot reuaseun pisan, sieuneun ditinggalkeun koe anakna djawabna: „boesoet djaloe, oelah kitoe. Kadjeun, ajeuna ĕma rek ngeureujeuh, ari keukeuh kĕdeuh mah koedoe ngadeuheusan ka radja arek wajahna bae isin-isin ogeh.”

Ari isoekna nji randa kolot toeloej indit leumpang ka nagara.

Barang datang ka babantjong aloen-aloen, hĕnteu tatanja heula, tĕroes bae ka lĕbĕt padalĕman.

Gĕr bae pada nangkĕp, goelang-goelang djeung oepatjara disanggakeun ka pajoeneun pĕrĕboe.

Nji randa kolot ngadegdeg djeung doemareuda tjeurik tina bawaning sieun djeung isin.

Barang kitoe kaoeninga koe pĕrĕboe aja nini-nini direreang dibawa ka pajoeneunana, pĕrĕboe kaget bari ngalahir saoerna: „nini-nini ti mana ieu dibawa ka pajoeneun aing, nahaon dosana mana ditangkĕp?”

Djawab goelang-goelang: „noen, daoeh goesti, teu atjan diparios koe djisim abdi; anoe mawi ditangkĕp rek torodjog tampa larapan ka lĕbĕt.”

Pĕrĕboe malik mariksa ka nini lahirna: „nini rek naon kita mana asoep ka padalĕman?”

Nji randa kolot ngadjawab djeung tjeurik, pokna: „poegoeh oeing teh didjoeroengkeun koe Ki Miskin ngadeuheus ka goesti soegan katampa sarĕng dipaparinkeun. Dititah nanjaän toeang poetra, njai poetri, pokna: poen anak, Ki Miskin, arek didjieun bodjo pedah manehna tatjan boga pamadjikan.”

„Sakitoe geh oelah bĕndoe, goesti, ka oeing, da oeing ieuh darma soekoe, samboeng leumpang, biwir samboeng lemek ngalakoekeun titahan.”

Radja goemoedjĕng raoeh garwana, lahirna: „adoeh, njai, anak oerang bĕt boga milik aloes-aloes teuing, geus poegoeh ing para radja pada nanjaän. Eta indoeng Ki Miskin dititah nanjaän koe anakna anoe lain pantĕsna lain pĕrnahna, eta mah koemaha karĕpna si njai bae ngadjawabna mah ka amboe Ki Miskin.” [ 78 ]Barang radja keur sasaoeran kitoe, sĕmpal goejoer djeung iboe poetri, poetri oendjoekan ka ramana di hareupeun amboe Ki Miskin, pioendjoekna: „soemoehoen, ama, ari tjara diri abdi mah, soemawonna pangkat radja sanadjan Ki Miskin ogeh, teu djadi sawios-wios, ngan soepados tiasa ngalaksanakeun kana saembara ama tea.”

„Sarĕng panĕda abdi ka poen Miskin, lamoen manehna ngajakeun nagara anjar raoeh sapangeusina sarĕng djalanna dikeusik koe pĕrmata kajaning djambroet, angkik sarĕng lain ti eta nĕpi ka nagara oerang, eta soemangga pisan oelah bon siang sanadjan wĕngi koe abdi kantĕnan ditampi pisan.”

Radja ngalahir ka Nji randa kolot daoehanana: „tah, geuning amboe Ki Miskin, kadenge koe maneh kitoe eta pamoendoetna anak kami, teu koengsi dipariksa deui koe aing, geuning geus djawah sorangan. Djig, maneh geura balik, bedjakeun ka anak maneh, moen aing ajeuna saembara, mangke lamoen anak maneh bisa meunangkeun manoek djimat roepa titiran sakĕmbaran noe dikĕlat di loehoer tjaringin koeroeng sarta koedoe katiïr matana koe panah, eta pasti koe aing dipoeloeng mantoe djeung didjĕnĕngkeun radja di nagara ieu.”

„Tapi moen anak maneh teu bisa njaosan kana saembara aing, tangtoe dihoekoem djeung awak maneh, sabab maneh lantjang koemawani nanjaän ka anak ratoe.”

„Los, ajeuna geura balik, bedjakeun ka anak maneh sakoemaha pamentana anak aing.”

Ti dinja Nji randa kolot toeloej indit barina tjeurik, pikirna sieun katjida diteukteuk beuheung Iamoen teu bisa katjaosan sapamoendoetna poetri raoeh radja.

Tĕroes balik ka imahna.

Barang datang, prak njarita ka Ki Miskin bari doemareuda tjeurik, kabeh sakoemaha daoehanana pĕrĕboe ratoe sarĕng poetri.

Ki Miskin seuri bari ngomong pokna: „hih, ĕma, montong sieun-sieun teuing karek sakitoe bae mah. Oeing mah teu gimir ieuh, keun bae oeing sanggoep.” [ 79 ]Sanggeusna kitoe, isoekanana Ki Miskin toeloej indit ka kĕbonna mĕlakkeun djimatna siki waloeh djeung samangka tea.

Barang ĕnggeus toedjoeh poë lilana, njata pisan waloeh djeung samangka teh geus baroeahan sarta galĕde pisan, tatapi ngan satangkal sahidji boeahna, nja eta waloeh sahidji, samangka sahidji.

Toenda tjarita Ki Miskin.

Katjaritakeun radja noe toedjoeh nagara tea. Sadajana geus pada narampa soerat pangwalon ti pĕrĕboe Linglang Boeana, oengĕlna geus pada ngartos moen eta radja bade ngadĕgkeun saembara.

Para radja sadajana sami pada boengah hate, sabab lamoen hĕnteu dikitoekeun, tangtoe sami sisirikan.

Gantjangna tjarita, radja-radja anoe toedjoeh nagara geus pada marĕpĕk balad, sarta tĕroes masing-masing ngadjoegdjoeg ka nagara Linglang boeana.

Sadongkapna geus pada marasanggrahan di sirah nagara.

Enggal bae, pĕrĕboe ratoe nimbalan ka raden patih miwarang ngoempoelkeun bala tantara.

Para boepati, pramantri saraoeh para ponggawa geus pada koempoel sadajana.

Sanggeus koempoel, ladjĕng miwarang nabeuh tanggara. nakol bĕnde di aloen-aloen ngoearkeun saembara tea.

Barang isoekna, dĕr pesta; njeungeut mariĕm tangara mangkat saembara.

Para radja geus prak pada marĕntangkeun panahna kana manoek titiran bodas noe aja di loehoer tjaringin koeroeng.

Sigeug anoe keur rame saembara.

Katjaritakeun Ki Miskin.

Barang kira-kira geus tĕngah peuting, manehna toeroen ka boeroean njampeurkeun monjetna bari ngomong, pokna: „sakadang monjet, koemaha ajeuna? Oerang geus nĕpi kana woekoena, karĕp koela isoekan hajang miloe asoep kana balabar kawat reudjeung saembara tea; koemaha, sanggoep sampean?” [ 80 ]Djawab monjet: „ih, montong soesah, keun bae koemaha kaoela. Mangke, lamoen sampean keur mĕntang, kaoela rek naek kana tangkal tjaringin deukeut eta manoek, djamparingna koe kaoela rek disanggap, ditjotjogkeun kana mata manoek. Tapi djamparing andjeun koedoe ditjirian, soepaja kaoela awas djeung soepaja oelah pahili.”

Tjek Ki Miskin: „noehoen atoeh ari kitoe mah, tapi koela masih soesah keneh, sabab tatjan aja panahna.”

Tjarek monjet: „hih, tahi tjeuli katjang damen, gampang teuing sakitoe-kitoe bae mah. Ajeuna dagoan koe sampean sakeudeung, kaoela rek njokot heula panah ama, djimat nagara; kaoela geh mo lila.”

Barang geus ngomong kitoe, monjet toeloej loempat.

Hĕnteu lila, kira-kira sadjongdjongan, geus datang deui mawa panah katoet djamparingna ngan hidji; sok dipasrahkeun ka Ki Miskin.

Ari ĕnggeus braj beurang, Ki Miskin bebedja ka indoeng poeloengna moen rek laladjo saembara.

Tjek Nji randa kolot: „hade rek laladjo saembara mah, didoa’keun pisan koe ĕma masing beunang, sabab lamoen agoes teu meunang, mangke tangtoe oerang dihoekoem koe radja.”

Djawab Ki Miskin: „nja, menta doa’na ĕma bae, moega-moega masing meunang, oelah datang ka loepoet.”

Bari toeloej manehna indit djeung monjetna tea.

Gantjangna tjarita, Ki Miskin geus prak miloe kana balabar saembara.

Dĕmi para radja noe toedjoeh nagara tea, teu aja noe bisa meunangkeun kana manoek titiran tea, mĕntangna taja noe keuna wantoening manoek djimat, toeroeg-toeroeg Iain pidjodjoeunana ka poetri.

Enggalna, barang Ki Miskin keur mĕntang panahna, teu kanjahoan koe noe sedjen, terekel bae monjet teh naek; geus aja di loehoer tangkal tjaringin, tjitjing di toekangeun koeroeng manoek tea, tapi teu aja noe bisa ningal, kawantoe monjet siloeman. [ 81 ]Barang bĕlĕsat djamparing Ki Miskin ka loehoer, disanggap koe monjet, tĕroes ditjotjogkeun kana mata manoek tea; geus kapanggang doeanana.

Geus kitoe, katingali koe pĕrĕboe ratoe sarĕng garwa, poetrana ti papanggoengan saraoeh paraponggawa, tetela manoekna ĕnggeus kapanggang koe djamparing, ngan tatjan sidik anoe gadoeh djamparingna.

Ti dinja gĕr bae pada saroerak, sadajana balad-balad rame katjida mani eundeur sanagara.

Ari pangira wadia balad sadaja djamparingna para radja noe keuna kana manoek teh.

Ana disidikkeun koe para radja raoeh pĕrĕboe ratoe saponggawa, bĕt mana horeng djamparingna Ki Miskin noe mĕnĕran kana panon manoek teh.

Di dinja para radja noe toedjoeh teh, pada kawiwirangan kabeh, tĕroes maloendoer harita ti medan saembara maroelih ka pasanggrahan.

Katjaritakeun Ki Miskin harita keneh disaoer koe pĕrĕboe ratoe; diïringkeun koe patih, para ponggawa, dideuheusan ka pajoeneun ratoe.

Lahir ratoe: „ieu noe meunangkeun manoek titiran bodas teh, saha ngaran maneh, djeung ti mana nja asal, bĕt datang ka bisa meunangkeun titiran djimat nagara? Tjoba, maneh geura nĕrangkeun, hajang oeninga.”

Djawab Ki Miskin: „soemoehoen, ari asal djisim abdi rorompok ti pagoenoengan, doepi ngaran katĕlah Ki Miskin, anak Nji randa kolot.”

Lahir radja: „hade pisan, ajeuna, da geus milik awak maneh, koedoe djodo djeung nji poetri, tapi kami mo waka wani ngawinkeun, Iamoen tatjan boekti mah sapamentana anak kami, nja eta hajang nagara katoet eusina. Koemala, maneh sanggoep ta hĕnteu?”

Djawab Ki Miskin: „moegi njoehoenkeun djiadna dampal goesti bae. Djisim abdi ajeuna bade njoehoenkeun widi moelang heula, margi teu atjan sajagi.”

Lahir ratoe: „hade, bral, geura moelang.” [ 82 ]Sanggeusna oendjoekan, tĕroes Ki Miskin moelang.

Barang datang ka imahna, prak bebedja ka indoeng poeloengna moen saembarana meunang, sĕrta katampi koe radja.

Nji randa kolot atoheun pisan, soekana kabina-bina, omongna: „hĕnteu njana ngabogaän anak sakti.”

Ti dinja Ki Miskin toeloej toeroen ka boeroean bari mawa waloeh djeung samangka tea; prak dibeulah.

Ana braj waloeh ditarok, bĕt teu kanjahoan deui, Ki Miskin djeung indoengna geus aja di djĕro gĕdong anoe sakitoe aloesna djeung agrengna kawas gĕdong karadjaän.

Seug samangkana dibeulah deui.

Ana braj samangka ditarok, bĕt teu kanjahoan deui, ĕnggeus eujeub gĕdong teh pinoeh koe doenja barana, sapangeusi imah, tatangga soemawonna djalma-djalma pasoeliwĕr pangiling gisik anoe asoep noe ka loear rame di djĕro gĕdong. Boeroeanana dikeusik koe roepa-roepa pĕrmata; djalan gĕde kitoe deui geus sajagi sapamoendoetna nji poetri tĕroes ka aloen-aloen nagara Linglang boeana.

Ki Miskin, barang ningal geus sadia, gantjang bae njokot panganggona karadjaän.

Prak dianggo, geus tjakĕp sĕrta soeroep sapĕrti radja bae.

Nji randa kolot pou kitoe deui; ĕnggeus disalin pakean, salin roepa, ngora deui kos poetri parawan bae; asal peot djadi peungkeur deui.

Barang geus kitoe, Ki Miskin njaoer ka monjet nitah ngoempoelkeun ponggawa, balad-baladna.

Sanggeus karoempoel sadajana, ladjĕng ngalandi ngaran koe andjeun saoerna: „ajeuna kami saksian koe sarerea, ieu nagara dingaranan nagri babakan Kalinglang, dĕmi kami anoe boga nagara, ngaran pĕrĕboe Mangkoening rat, ari ĕma, eta indoeng poeloeng kami, ditĕlahkeun iboe ratoe, nja eta kami poetrana koedoe njaho sarerea.”

„Ari ieu doeloer kami, njeta monjet soesoeroepan, koe kami ditĕtĕpkeun djĕnĕng papatih di nagara ieu, dĕmi djĕnĕnganana koedoe nĕlah Patih Kalangan kanoman; sakitoe bentara kami ka sarerea.” [ 83 ]Sanggeus radjana nimbalan kitoe, gĕr bae pada saroerak, sami-sami ngiring soeka sadajana.

Barang geus pĕpĕk sadia, enggal bae, radja anom miwarangan ka den patih, njaoeran opat ponggawa noe baris ngabantoen sĕrat ka ratoe sĕpoeh Linglang boeana, oengĕl ing sĕrat ngoeningakeun moen geus sajagi sapamoendoet agan poetri.

Gantjangna tjarita, geus sadia sĕratna djeung opat ponggawa noe baris miang; tĕroes ditimbalan, indit harita ngadeuheus ka ratoe sĕpoeh,

Hénteu ditjatoer di djalanna ; katjarios opat ponggawa, geus dongkap ka padaléman, téroes ngadenheus ka ratoe sĕpoeh.

Ratoe Linglang boeana, barang nampi sĕrat ti ratoe anom, oengĕlna geus kamanah, kaget pisan ningal salĕbĕt ing sĕrat, Iahirna: „hanteu njana soegan teh miskin loemajan, malarat noe saĕnjana, mana horeng miskin soteh sasanglingan mararat noe poepoelasan.”

Njatana mah sangratoe anoe keur njamoer, dewata noe njamar akal, nja noehoen sarewoe bae si njai aja milikna meunangkeun pitjarogeëun anoe sakitoe saktina leuih ti radja noe rea.

Enggalna, harita keneh ratoe sĕpoeh geus miwarang njajagikeun kareta baris toengganganeun saraoeh para ponggawa, pramantri koedoe ngiring sadajana bade djĕngkar ka nagri babakan Kalinglang.

Sanggeusna sadia kareta baris titihan, ratoe ladjĕng djĕngkar harita; paramantri djeung ponggawa sadaja taroenggang koeda.

Raden patih, anoe djadi palatoekna, nitih koeda daoek roejoeng, angkat pajoenan, kareta diaping opat bopati djeung dalapan oepatjara.

Teu ditjatoer di djalanna; geus soemping ka nagri babakan Kalinglang.

Barang soemping ratoe sepoeh, raka-rai kalangkoeng kaget ningali kasaktianana radja anom sagala ĕnggeus sajagi taja pisan kakoerangan. [ 84 ]Ratoe anom barang ret ningali, ngagenat loengsoer saraoeh djeung papatihna ka latar mapag ka pamĕrtoeaeun, ladjĕng njioem ka dampal sampeanana.

Waktoe harita, ratoe sĕpoeh sagarwa-poetra tĕtĕp di babakan nagri Kalinglang, keur meudjeuhna boengah manah sadajana.

Hanteu ditjarios pandjang dina hal karameanana.

Ladjĕng bae poetri ditikahkeun ka ratoe anom, pesta mo liwat ti kitoe bae sakoemaha adat biasa, tata nagara, aloer ka poengkoer, loeang ka toekang.

Di dinja ratoe sĕpoeh tĕroes masrahkeun nagara Linglang boeana katoet taloekan-taloekan sadaja sakoer erehan andjeunna. Prak diĕmbarkeun sakali ka sakabeh wadia balad, soepaja pada njaho sarta tĕroes koemaoela sapĕrti ka andjeunna.

Dĕmi andjeunna aja manah hojong ngabagawan bae tina roemaos geus sĕpuh bari ngadjoengdjoeng ngadjaring poetra djeung mantoe.

Toenda tjarios anoe keur saroeka manah mĕrtoea sarĕng mantoena anoe aja di karaton.

Katjarios para radja anoe toedjoeh nagara tea.

Sadaja pada badami-badami baris ngaroeroegan pĕrang, malah geus rĕmpoeg sadaja.

Dĕmi ngaroepatna kieu: „ajeuna orang oelah kapalang da baralik era, balad-balad geus sadia, isoekan mah leuih hade, oerang bĕrĕg roeroegan pĕrang bae ka nagarana, sabab eta ratoe paloeng, hĕnteu boga wiwaha, hanteu aja tĕmah wadina boga anak poetri geulis dibikeun ka djalma mararat hanteu aja kagablĕgna. Ajeuna mah teu poeas bae lamoen tatjan dibasmi kabeh mah ditjatjar bolang.”

Sanggeus rĕmpoeg badamina, isoekna dĕr mapak bala toedjoeh nagara dihidjikeun.

Nagara Linglang boeana geus kakĕpoeng koe balad toedjoeh nagara.

Katjarios ratoe anom Mangkoening rat geus miwarang ka patih Kalangan kanoman njadiakeun bala tantara, tapi teu sakoemaha lobana wantoening balad tjiptaän. [ 85 ]Gantjangna, raden patih ngaleungit ti nagara ngadjoegdjoeg ka ramana, menta toeloeng soepaja disajagikeun balad-balad siloeman djeung sasatoan.

Enggalna, ĕnggeus sadia; baladna mangjoeta-joeta, teu aja bilanganana tina kareaänana.

Harita geus baroeboel, koempoel kabeh ka nagara Linglang boeana.

Kotjapkeun isoekna gĕr ngadĕgkeun tangara pĕrang; moesoeh sarĕng lawan sami wanina, geus pada ngadĕg bandera beureum.

Gĕr pĕrang rame katjida; balad pada balad geus tjampoeh, taja hinggana.

Dĕmi palatoekna djago pĕrang ti nagri Kalinglang, nja eta anoe gagah pĕrĕkosa raden patih Kalangan kanoman, monjet soesoeroepan tea.

Katjarios ramena pĕrang.

Lawan raoeh moesoeh, balad mangjoeta-joeta, mangkĕti-kĕti geus tjampoeh, teu poegoeh atoeranana.

Moenggah ear:

soerakna ambal-ambalan,
bĕdilna kawas borondong,
mariĕm taja hinggana,
awang-awang moenggah poëk,
poëk koe haseup bĕdilna,
boemi alam asa gendjlong,
koe mariĕm djeung noe soerak.

Medan pĕrang geus djadi sagara gĕtih tina loba anoe tatoe djeung paëh.

Kakotjapkeun bala-bala radja noe toedjoeh nagara ampir seëp, tinggal satĕngahna deui, sabab rea anoe paëh djeung noe maboer.

Ari balad ratoe anom sasiki taja noe mati, kawantoe balad tjiptaän djeung siloeman, ngan loba noe paëh teh balad sasatoan tjandakna patih Kalangan kanoman. [ 86 ]Enggalna tjarita, kabeh balad geus pada paloendoerkeun, radja-radja noe toedjoeh geus lĕbĕt ka medan pĕrang.

Hĕnteu lila dipadjoe koe raden patih. Dĕr pĕrang tandingan patih Kalangan koe toedjoeh radja.

Katingali koe ratoe anom tĕroes mĕntangkean panahna.

Barang sĕmproeng teu kanjahoan koe para radja anoe toedjoeh geus tingkaringkoek keuna koe panah rante.

Sanggeus kitoe, para radja tararobat, pokna: „nĕda hiroep bae, sĕdja soedjoed koemaoela.”

Ti dinja toeloej diboekaän rantena, sarta eta para radja ditjandak moelih koe ratoe anom ka pasanggrahan, diiringkeun koe patih Kalangan.

Barang soemping ka pasanggrahan kaoeninga koe ratoe sĕpoeh, kalangkoeng boengah manehna rehna para radja noe sakitoe pĕrĕkosana geus pada taloek sadajana.

Ari wĕngina dĕr pesta, saroekan-soekan mestakeun meunang pĕrangna djeung ngadjamoe bojongan toedjoeh nagara.

Dĕmi isoekna para radja geus kaidinan, pada maroelih masing-masing sanagara, ngan saban taoen koedoe lapor oepĕti ka nagara Linglang boeana.

Sanggeus bĕrĕs pĕpĕrangan sarĕng pesta, dĕmi ratoe sĕpoeh moelih ka karaton heubeul tĕtĕp ngabagawan.

Ari mantoe, ratoe anom, raoeh garwa tĕtĕpna di nagri Kalinglang kota anjar, ari karaton heubeul mah ngan dipake ngendjeng bae minangkana dajeuh kolot. [ 87 ]Kaca:Tijdschrift voor Indische Taal- Land- en Volkenkunde, LVI.pdf/100 [ 88 ]Kaca:Tijdschrift voor Indische Taal- Land- en Volkenkunde, LVI.pdf/101 [ 89 ]Kaca:Tijdschrift voor Indische Taal- Land- en Volkenkunde, LVI.pdf/102 [ 90 ] of overmorgen in groote moeilijkheden zijt geraakt, dat ge dan slechts driemaal op den grond te stampen hebt en zonder feil ben ik daar met mijn makkers, want inderdaad is mijn vader koning van de slangen en houdt hij verblijf op den bodem van een plek genaamd Nagagini".

De arme betuigde: ,hartelijk dank, makker, dat ge mij met zulk een prachtige amulet begiftigd".

Daarop borg de bedelaar ze in een slip van zijn hoofd-doek.

Vervolgens vroeg de slang haar afscheid en de bedelaar liet haar gaan.

Ze verdween; waarheen ze ging, is onbekend.

Nu richtte hij zich tot den aap op dezelfde wijze als tot de slang te voren.

Deze antwoordde: neen, thans zal ik u mijn dank nog niet betoonen, later als ge in de verdrukking zijt gekomen en groot leed hebt, dan zal ik u helpen, bijv. als er oorlog komt of wel roovers u belagen, dan zal ik voor u pal staan,want gij wetet, mijn vader is den vorst der onzichtbare kabouters en van alle apen". Wees op 't oogenblik nu maar niet bekommerd; waar u heen gaat, volg ik a, ik wil uw lot deelen".

Dat doet me groot genoegen", sprak weer de bedelaar, dat ge mij ter zijde blijft, doch wij moeten 't nu maar nemen zoo als 't is, ik ben altijd nog in ellende, daar ik niet te eten heb".

De nap hervatte: dat is niets, dat zal ik wel opknap-pen, daar er hier veel eetbare vruchten zijn".

Niet lang daarna trok de bedelaar met den aap weer verder. Toen ze in een vlakte afdaalden, troffen ze een eenzame hut aan, aan den kant van een paadje, die bewoond werd door een reeds bejaarde weduwe.

De bedelaar vroeg om binnen te mogen komen en uit. te rusten.

Naar buiten glurend, dan de deur opendoend, vroeg de [ 91 ]weduwe: ,wel, ik schrok, van waar zijt ge, jongmensch, dat heden voor 't eerst dezen kant uitkomt. Ik sta heele- maal versteld, wel, kerel, wat heb je moeder te zeggen, van waar kom je, moeder ziet je nu voor 't eerst".

De bedelaar antwoordde: nergens van daan, ma, ik verzoek maar wat te mogen uitrusten, daar ik moede ben van de pas gemaakte wandeling. En wellicht hebt u deernis met mij, ik zou wel wat te eten willen vragen, daar ik sedert gisteren niet gegeten heb".

„Ik ook ontmoet ma voor 't eerst, mijn dorp is ver weg,het ligt over de zee en mijn naam is de arme, onder dien kent ieder mij'.

De oude weduwe kreeg groot medelijden met den bedelnar en beijverde zich om hem, wat zij in huis had voor te zetten, 't was rijst van den vorigen dag en gepofte bolted 1), alles zonder zout.

Dan sprak zij: ,kerel, kom, tast nu maar toe, en duld dat de rijst koud is, want die is van gisteren en vind goed, dat deze geheel zonder toespijs is, want ik heb niets om er bij te voegen, noch sambel, noch zont, neem dus deze boled voor lief. Verlang je echter iets warms, wacht dan dan ga ik eerst even heen om rijst te koken".

De bedelaar hervatte: 't is uitstekend zoo, ma, hiervoor dank ik u ook al ten zeerste".

Meteen zette hij zich voor het maal maar at er niet van wijl de rijst, bovendien roode rijst, koud was. De boled was nog wat jong, ongaar, van buiten week en van binnen hard, juist om winderig van te worden, daarom gaf hij deze maar aan den aap en gelastte hem ze op te eten.

De weduwe sprak daarna andermaal tot den bedelaar en zeide: ventje, wat zou je ervan zeggen indien ik je dit voorstelde: 't is niet noodig dat je naar den overwal teruggaat. Zoo je er niet tegen opziet, dan is het beter, dat je bij mij blijft en probeert te tuinieren, want ik ben volslagen kinderloos. Zoude je er in slagen een

______________ [ 92 ] tuin of een hoema hier aan te leggen, daar er geen gebrek aan grond is, dan kon de opbrengst tot ons levensonderhoud strekken".

Dat moeder, iemand zoozeer berooid als ik een onderkomen wil verschaffen, vind ik nitstekend en dit zal slechts als kostganger wezen daar ik nog niets ken", zeide de bedelaar.

Dat komt er niet op aan", hervatte de weduwe, op dat ik maar gezelschap heb en iemand om voor mij te zorgen".

Om kort te gaan, de bedelaar en zijn aap kregen een verblijf en werden goed verzorgd.

Van het oogenblik, dat de bedelaar bij haar in huis gekomen was, had de weduwe voorspoed in alles, 't ontbrak haar noch aan voedsel, noch aan kleeren en de aanplant gedijde voortreffelijk.

Staken wij thans een wijle het verhaal van de weduwe en den bedelaar.

Nu verhalen wij van den landsvorst, genaamd koning Linglang boeann, dat hij een eenige dochter had, prinses Majang woelan geheeten, wier schoonheid en lieftalligheid buitengemeen en zonder weerga waren.

Op dit tijdstip was de prinses ongeveer achttien jaar oud en dus op den leeftijd gemalinne eens konings te worden; dies hadden dan ook verscheiden vorsten bereids hare hand gevraagd, doch van dezen noemen wij er slechts zeven, te weten: den koning van Kahoeripan, den koning van Boerda nagara, den koning van Anggara joeda, den koning van Soekaning rat, den koning van Dano raspati, den koning van Toempek wadja en den koning van Djohar manikam.

Al deze koningen hadden hun huwelijksaanzoek van ver- lovingsgeschenken in geld en edelgesteenten vergezeld doen gaan. Doch de eerwaarde vorst van Linglang boeana had zijn dochter nog geen hunner vergeven, want, was zijn overweging, daar er meerderen zijn, komt er ongetwijfeld krakeel uit jaloezie, als ik haar een hunner toewijs. Bovendien waren alle haar ten huwelijk vragende brieven op hetzelfde [ 93 ] oogenblik aangekomen, zoodat geen den voorrang boven den ander had, maar alle gelijke rechten konden doen gelden.

Het slot was dat de koning ten einde raad werd, aangezien alle vorsten even geducht als vermogend waren; 't waren geen minwaardige heerschers, daar alle over gelijke dapper- heid, onversaagdheid en machtige krijgsbenden beschikten.

Om kort te gaan, de koning overlegde met zijne gemalin en rijksbestierder en zeide: waarde rijksbestierder, de brieven tot aanzoek om de hand van onze dochter moet u beant woorden, en wel in die brieven zetten, dat onze dochter de prijs van een wedstrijd zal zijn. Want geven wij haar aan een van de vorsten dan komt er zeker twist en geven wij haar niet, dan zal dit hun zeker aanleiding worden om ons land den oorlog te verklaren".

„Dus, rijksbestierder, beveel den hoofden thans voort onze talismanvogels, het koppel witte tortels, flaks op te hangen in den middelsten waringin. Hij, die in staat zal blijken de vogels met een pijl in het oog te treffen, is de aanstaande der prinses en zeker zal ik hem tot koning verheffen, door hem tot vicekoning aan te stellen.

Nadat de rijksbestierder den last zijns konings ontvangen had, stelde hij zeven brieven tot antwoord aan de zeven vorsten op, luidend volgens het gekregen bevel.

Wij laten den rijksbestierder aan ' schrijven van zijn brieven.

Er wordt weer verhaald van den bedelaar en zijn aange nomen moeder, dat is de oude weduwe.

Hij zeide tot haar: ma, ik heb hooren zeggen, en wel zeer duidelijk, dat de koning des lands een zeldzaam mooie dochter heeft, hetgeen mij doet overwegen dat zoo mij gegeven wordt die vorstendochter tot vrouwe te bezitten, ik onge twijfeld koning zal worden, waardoor ma zonder fout in dit genot zal deelen en koningin moeder zal genoemd worden

Daarom ga gij, ma, thans fluks naar de hofstad uw opwachting hij den koning maken, ten einde voor mij de [ 94 ]prinses ten huwelijk te vragen, ik verlang te weten of haar onders haar willen geven. Ga na, ma, en zorg dat gij haar verkrijgt, ik verlaat mij op u en uw leven is met hare verwerving gemoeid, dat zij dus wil".

Onthutst antwoordde de weduwe: almachtig, kerel, hoe kom je daar bij, moge je de volheid van gezondheid genieten, ik durf dat heelemaal niet, wat een houding neem je aan met een prinses tot vrouw te verlangen, en ik zou de driestheid moeten hebben haar ten huwelijk te gaan vragen. Stel dat ik haar al ontmoette, dan zou het mij gaan als hadde ik gedroomd mij de haren te moeten reinigen en mij te baden, zooals het spreekwoord zegt, door wie nog onbe kend is met naar de hofstad te gaan en altijd maar over de wereld hobbelt, wordt gansch niet gekend het vorstelijke gebruik".

En verder, jongeling, spreek zoo niet, dat leidt tot onheil en zal door den vorst voor strafbaar gehouden worden. En praat er nu niet verder over, men zou er van kunnen hooren. Wat dan als iemand het den koning overbracht? Moeder is bevreesd",

De bedelaar sprak weer: foei, ma, ik spreek in ernst en geenszins schertsende, holle woorden. Ga thans dadelijk stadwaarts en maak uw opwachting bij den koning om de prinses ten huwelijk te vragen en dat ge haar verkrijgt".

De weduwe, onwillig, begon te snauwen: ik vertik 't, ik ben bang, ik durf niet, 't is al onzin en een oud mensch zich te schande laten maken, ik ben te bang en word ik gevat, dan raak ik zeker in gevaar".

In 't kort, hij die beval bleef met klem aandringen, zij die bevolen werd, even beslist weigeren.

Toen zeide de bedelaar: als ge dan niet wilt, laat het, doch ik verkoop geen praatjes. Durft gij den tocht naar de stad niet te ondernemen, dan blijf ik niet langer hier en keer naar mijn dorp terug",

De oude vrouw vreesde ten zeerste door haar aangenomen zoon verlaten te zullen worden en antwoordde: boesoet [ 95 ] djaloe, ¹) dat niet. 't Zij zoo, ik zal 't er op wagen, st je er op dat ik naar den koning ga, dan zal ik dit doen mijn grooten angst ten spijt".

Den volgenden ochtend ging de weduwe op weg.

Toen zij den koepel op de aloen-aloen bereikt had, ging zij regelrecht zonder vragen het paleis binnen.

Meteen werd zij door de piekeniers en wachters gegrepen om voor den koning te worden gebracht.

De onde vrouw sidderde en weende, snikkend van vrees en schrik.

Toen den koning werd medegedeeld, dat men een onde vrouw voortsleurde om haar in zijn tegenwoordigheid te brengen, onstelde hij en sprak: ,van waar is dit oudje, dat men hier brengt, afkomstig, wat heeft ze misdaan, dat men haar in verzekerde bewaring nam?"

Dat hebben wij niet onderzocht", antwoordde een der wachters, wij namen haar gevangen, dewijl zij zonder ken- nisgeving het paleis binnendrong".

De koning zich daarop tot de oude vrouw wendend, vroeg: moedertje, wat wilt ge, dat ge mijn paleis zijt binnengegaan?"

Weenend antwoordde de weduwe: metterdaad ben ik door den bedelaar tot u gezonden in de hoop dat hij aan- vaard en beschonken zou worden. Hij droeg mij op uwe dochter, de prinses, ten huwelijk te vragen, zeggend, ik zal haar tot vrouw nemen, aangezien ik nog geen echtgenooteheb".

Zoo is het, heer, en wees nu niet boos op mij, daar voor zooveel mij betreft, de voet den gang en de lip het woord volgde ter vervulling van mijn boodschap".

De koning en de koningin lachten, en de koning zeide: gunst, vrouwtje, mijn dochter wacht een schitterende be- stemming, tal van vorsten hebben haar reeds tot gemalin. [ 96 ]gerraagd. Eu nu wordt die moeiler yan den bedelaar bevolen door haar zoon, die duartoe noch gesehikt is noeh in aanmerking komt, hetzelfde te doen, we zullen eehter zien wat onze doehter zelee u ter zake te antwoorden heeft".

Terwijl de koning aldus sprak, en met de koningin sehertste, antwoordde de prinses haren. vader ten ovérstaan van des bedelaars moedér: .met uw verlof, vader, wat mijn gevoelen aangaat, zij hij koning of den bedelasir, dutis mij om 't even, mits hij weet te overwinnen in den door u nitgresehreven wedstrijd”'.

,Verder verlang ik van den biedelaar dat hij zorgt voor een nieuwe stad met hnar inwoners en een weg daarheen, begrind met juweelen anls: smaragden, sardonix, euz; van af onze hofstad, kan hij dat dan zal ik, zij 't bij dag zij 't bij nacht, hem als eehtgenoot aanvaarden".

,Welnu”, sprak weer de koning tot de weduwe, seij hebt thans het verlangen van mijn dochter vernomen; daur zij zelf gesproken heeft, heb ik me niet langer met u bezig te houden”.

,Keer dus maar direct huiswasarts én zeg aan uw zoon dat wanneer ik wedstrijd laat bouden en hij er in alaagt de djimat-vogels, het paar witte tortels die in den midden waringin Opgehangén zijn, te bemachtigen door dezen de Oogen met een pijl te doorbooren, ik verklaar hem tot sehoongzoon te zullen nemen en koning des rijka te maken”.

,Maar indien hij zieh niet besehikbuar houdt voor mijn Wedatrijd, dan zullen hij én gij met den dood geatraft worden, omdat gij de lichtvaardigbeid en verwaandheid gehad hebt een koningsdoehter ten huwelijk te vragen".

,Vertrek thans dadelijk en ga aan uw zoon het yerzoek van mijn dochter kenbaar maken”.

Daarop ging de weduwe al weenend haars Wweegs; met sehrik daeht zij aan bet onthalsd worden, zoo niet te voldoen zoude ziju san de verlangens van den koning en de prinses.

Regelrecht ging zij huiswaarts. [ 97 ]Luid weenend deelde zij dén bedelaar de opdraehten van den koning en zijn dochter mede.

De bedelaar Ischte en zeide: ,kom, moedertje, wees niet zoo beangst, wordt dat maar verlangd !

't Drukt mij in 't minst niet, laat 't maar aan mij over”.

Na dit gesprek ging de bedelaar den volgenden morgen naar den tuin om de wonderpitten, die van den pompoen en de watermeloen te planten.

Zeven dagen later droegen deze werkelijk al groote vruchten, maar iedere plant slechts één.

Wij laten het verhaal van den bedelaar thans rustén.

Wij vertellen nu wéer yan de zéveh koningen,

Allen hebben der: brief van den koning van Linglang boeana ontvangen, meldend dat hij een wédstrijd wenseht te doen houden, en dit begrepen.

Zij zijn hierover zeer verblijd, daar, ware de zaak niet aldus geregeld, de een op den ander jaloersch zou wexen.

Zoo dan, hebben zij hun legers verzameld én zijn opge broken naar Linglang boeana.

Na aankomst hebben zij de voor hen bestémdé kwartieren bij de bovenstad betrokken.

Ook de vorst van Linglang boeana heeft den rijksbestierder gelast de krijgsmaeht bijeen te trekken.

Regenten, ministers en hoofden zijn allén reeds bijeen.

Daarna heeft de koning bevel gegeven, het sein te doen sehallan door het bekken te slaan op de aloen-aloen om den wedstrijd aan te kondigen.

's Morgens daarna is men gaan feestvieren en donderde het gesehut ten teeken van het begin van den prijskamp.

Alle vorsten hebben reeds gesehoten op de tortels in den waringinboom.

Wij zwijgen over den opgewekten wedstrijd.

Er wordt verhaald van den bedelaar.

Omstreeks middernneht ging hij nasr het erf om dén aap op te zoeken en zeide tot hem: ,makker, wat nu?

Tijdsehr. v. Ind. Tz.-, L.- en Vk., deel LVI, ad. 1 en 2. 7 [ 98 ]Mijn tijd is thans gekomen, morgeuochtend wenséh ik in het krijt te treden om nan den wedstrijd deel te nemen, wel wat doet grij thans ?”

Maak u daarover niet ongerust", hernam de aap, laat dat maar aan mij over. Zoodra u sehieten gaat, klim ik in den waringinboom en plaats mij dicht bij de tortels, ik vang uw pijl op en steek dien dwars door de oogen der vogel",

Maar u moet uw pijl mérken, opdat ik dien onderkennen kan en niét met de anderen verwar”.

De bedelaar hervatte; dank je wel voor dien rand, doeh ik ben nog in verlegenheid, omdat ik geen boog heb”.

Och tai tjeuli damen katjang” 1), dat is nl heel gemak kelijk”, antwoordde de aap. ,Wacht u maur even, ik zal mijns vaders boog, een rijkssieraad, gaan halen en blijf maar 'n oogenblik weg”.

Daarop spoedde de nap zich heen.

Een weinig later al, ke-rdé hij térug met den boog en één pijli, dien hij den bedeluar gaf.

Toen de morgen gedaagd was, deelde deze xijn stiefmoeder mede dat hij den wedstrijd ging bijwonen.

Goed", antwoordde zij: .en ik zal vurig bidden voor je overwinning, want slaagt gij niet, dan worden wij beiden zeker door den koning terecht gesteld".

Best, moeder, bidt u maar dat ik overwinnen moge eu niét mijn doel mis”.

Vervolgeng vertrok hij met den aap.

Ter bekorting van het verhaal diene. dat de bedelaar aan den wedstrijd heeft deel genomen.

Wat de zeven vorsten aangaat, geen bunner was er in geslaagd de tortels te treffen, in do eerste plaats niet wijl deze wonderyogels waren en ten tweede niet, omdnt de prinses niet voor hen bestemd was.

Toen de bedelaar zijn pijl aanlegde, wist niemand dat de aap in den boom klom; hij bévindt zieh thans in den top, [ 99 ]stilgezeten achter de vogelkooi, maar men kon hem niet zien, daar hij een zich onzichtbaar kunnende makén aap was.

Op 't oogenblik dat de bedelaar naar boven schoot, ving de aap zijn pijl op en stak dien door de oogen der vogels; zij Waren als aan 't spit geregen.

De koning, de koningin, de prinses en alle hoofden die in den schouwkoepel waren, zagen dat de vogels doorboord waren, doch door wiens pijl was niet duidelijk.

Allen juichten en ieder leger was zoo luidruehtig, dat de stad ervan sehudde op haar grondvesten.

En ieder heir was in de meening dat het zijn vorst was, die de vogels had getroften.

Toen door den koning en de vorsten onderzoek daarnaar werd gedaan, bleek echter des bedelaars pijl in de oogen der vogels te stekeu.

Hierover ten zeerate besehaamd, trokken dezeven vorsten zieh nit het strijdperk terug naar hun kwartier.

De bedelaar werd op hetzelfde oogenblik bij den koning ontboden; de rijkabestierder en alle hoofden geleidden hem.

De koning sprak: ,deze is het die de tortels getroffén heéft, hoe i8 je naam en van waar ben je afkomatig, jij die er in slnsagde de beschermvogels dér stad te treffen”.

Toe, zeg dat eens gauw, ik verlang het té weten".

De bedelnar antwoordde: .met uw verlof, ik woon in het bergland en mijn naam is de bedelaar, ik ben de zoon van de oude weduwe”.

Uitstekend”, hervatte de koning, thans, waar dit zoo over je beschikt is, wordt je de prinses toegezegd, maar ik durf haar nog niet uit te buwelijken, omdat aan haar begeer nog niet is voldaan, te weten zij verlangt een stad met de in woners. Neem je duaraan te voldoen op je of niet?"

De bedelaar hernam: zij het mij vergund uwer majesteits voorbede te vragen. Uw dienaar vrangt thans verlof voor- loopig huiswaarts te mogen gaan, daar een en ander nog niet gereed is". [ 100 ],,Ga dan voort derwaarts", besloot de koning.

Na dit onderhoud ging de badelaar naar zijn woning.

Aangekomen, vertelde hij man zijn stiefmoeder dat hij den wedsirijd gewonnen had en door den koning als sehoonzoon aanvaard was.

De oude vrouw was uitermate verheugd en vol blijdschap zeide zij: ik vermoedde niet dat ik een met wondergave toegerusten zoon bezat".

Thans ging de bedelaar naar bet erf met den pompoen en de watermeloen en spleet die.

't Lichtte toen de pompoen werd gekloofd en zonder te weten wat er gebeurde, bevonden de bedelaar en dé weduwe zieh in een steenen huizing even mooi en vol personeel als een vorstelijk paleis.

Vervolgens kliefde hij de waterineloen.

Er was een schijnsel toen de wuterrelen open ging en ineens was 'E paleis gévald met allerlei schatten; menschen liepen in en uit en kruisten én verdrongen elkaar bij 't binnentreden en heengaan; "t was er stampvol.

En bét érf was begrind met édelgesteenten évenals de er heen voerende weg van dé aloeun-aloen van Linglang boeana, zooals de prinses verlangd had.

Toen de bedelaar zag dat alles gereed was, stuk hij zich in koninklijk gewaad, waardoor hij géheel het voorkomen van een vorat kreeg.

Inusgelijks deed dé onde weduwe en na van kleeren ver- Wisseld te hebben, was zij tevens verjongd tot een maagdelijke prinses van stevig postuur.

Een enander zoo zijnde, beval de bedelaar den aap, hoofden en onderdanen bijeen te roepen.

Toen zij opgekomen waren, sprak hij, nadat hij zijn naam veranderd had: ,,thans neem ik u allén tot getuigen, dat deze stad geheeten is de nieuwe vestiging Kalinglang, ik bén de vorst ervan, heet koning Mangkoening rat en moeder, mijo stiefmoeder, zal den naam dragen van koningin [ 101 ]moeder, ik besehouw mij als Iaar zoon, zoo worde thans door een iegelijk géweten”.

En deze hier, mijn makker, dis de gestalte van een aap aannam, heb ik een plaats bereid als rijksbestierder over deze stad en zijn naam zal wezen Patih Kalangan kanoman ; aldus zij een ieder door ons meilegedeeld”.

Nadat dit alles gerégeld was, droeg de jonge vorst den patih op, viér hoofden eén brief aan den koning. van Linglang boeana te doen brengen, meldend dat aan bet verlangen der prinsés was voldaan.

Dus deed de patih en toen de brief gereed was, gelastte hij den hoofden meteen te vertrekken tot het maken van hun opwaehting bij dén koning.

Vun hun reis wordt niet verteld; ze zijn aangekomen en tot den ouden koning toegelaten.

Toen koning Linglang boeana den brief van den jongen koning ontvangeu en de inhoud daarvan overwogen had, was hij zeer ontdaan en in den brief kijkend, zeide hij: ,ik dacht niet dat een zoo arme bedelaar, die toch werkelijk behoeftig leek, alleen maar (als mom) met armoede over- trokken en met berooidhbeid ingewreven was”.

,,'t Blijkt nu dat hij een verkapte koning en vermomde godheid was, en ik gevoel duizendvoudig dank, dat der prinses deze zoo begaafde, die meer waard is dan de anderen, tot eoehtgenoot besehoren word”.

En op hetzelfde oogenblik gaf hij bevel het rijtuig in te spannen, daar hij met zijn geheele hofhouding en gevolgd door ministers en hoofden, naar Kalinglang wensehte te gaan.

Toen alles gereed was bésteeg de koning de koets, terwijl hoofden en ministers te paard volgden.

Voorop reed de rijksbestierder gezetén op een grauwen sehimmel, achter hem kwam het rijtuig, ter weerszijden begeleid door vier regenten met acht voorrijders.

Van den toeht verhalen wij niet; wij melden slechta de aankomat.

Bij de ontmoeting ontstelden de oude koning zoowel als [ 102 ]de koningin hevig bij het zien van het niterlijk des jongen konings, die alles zoo voortreffelijk en zonder gebreken géregeld had.

Op 't oogenblik dat de oude koning uitstapte, daalde de jonge vorst, gevolgd door zijn rijksbestierder, af naar het voorerf ter begroeting van zijn aanstaanden schoonvader en bracht hem den voetkus.

Dun leidde hij hem binnen, en de oude koning met gemalin en dochter voelden zich uiterst behanglijk te Kalinglang.

We zullen niet uitweiden over de genoegens, die zij daar simaaktén.

Vervolgens werd de prinses met den jongen koning in den echt verbonden; de bruiloft had op de gebruikelijke wijzee, zooals deze van ondsher gegolden heeft, plaats.

Duarop deed de onde koning afstand van de régeering en droeg het rijk met zijn onderhoorigheden, zoover zijn schepter reikte, over aan zijn sehoonzoon.

Dan deelde hij dit aan zijn legerseharen mede, opdat zij den jongen koning zouden gehoorzamen gelijk hemzelf.

Voor zooveel hemzelf betréft, gaf hij er de voorkeur aan asceet te worden wegens zijn hoogen leeftijd en zich door zijn dochter en schoonzoon te latén éeren en bewaken.

Zwijgen wij thans van de ouders en de kinderen, die in het paleis een aangenaam leven leiden.

Er wordt nu weer gesproken over de vorsten van dé zeven rijken.

Allen hadden met elkaar het verklarén van den oorlog besproken en wuren ter zake tot censtemmigheid gekomen,

Aldus hadden zij afgeproken; laten wij ons nu niet doen weerhouden, daar wij' beschaamd huiswaarts zouden gaan, en onze legers siagvaardig zijn, morgen den oorlog te beginnen, want die oude vorat is een dwans zonder verstand, 't was toch te gek zijn mooie dochter aan een bedelaar te geven, die niets bezit. Wij zouden niet voldaan zijn [ 103 ]zonder allen vernistigd en in le pan gehakt te hebben”.

Na aldus afgeproken té hebben, vereenigden zij hun legers.

De stad Linglang boeana is bereids duardoor omsingeld.

Er wordt verhaald dat de jonge vorst Mangkoening rat aan den rijksbestierder Kalangan kanoman opgedragen heeft het leger samen te trekken, wel cs grootte niet te sehatten is, daar het een bovennatuurlijk: krijesmacht was.

De rijksbestierder was daartoe uit de stad verdwénen en tot zijn vader gegaan met verzoek een leger van onziecht- bare geesten en wilde dieren te versochaffen.

Dus deed deze; het leger telde millioenen en nog éens millioenen manschnppen, kortom hun aantal was ontelbaar.

Dan trok het op en verzamelde zich in Linglang boeana.

Den volgenden dag klonk het sein tot den aanval; vijand en verdediger waren even dapper én beiden hadden roode vlaggen ontplooid.

. Hévig werd er gestreden; het handgemeen nam geen einda.

Aan dé spits van het Kalinglangsehe leger weerdé de rijksbestierder, te weten de aap van voorheen, zich als een haan.

Tegenpartij en vijand, millidenen én tienduizendtallen tellend, hadden zieh op elkaar geworpen; 't was éen chaos.

En het geluid dat ten hemel steeg was: een aanhoudend gejuiceh, de geweren knalden als 't poffen van koekjes, de kanonnen kwamen met tot zwijgen, én de damp daarvan verduisterde den hemel, en maakte dezen donker met den rook der geweren, het hieelal sehudde, door den knal van de vuurwapeuen en het gesehreeuw.

Het krijgsveld werd een xee van bloed door de gewon den en gesneuveklen.

De troepen der zeven vorsten werden bijkans vernietigd, slechts de helft bleef over, daar de rest over de kling géjaagd of gevlueht was. [ 104 ]Het legér van den jongen koning verloor geen man, daar het uit onziohtbare geesten bestond, slechts het dierenheer, aangevoerd door den rijkabestierder Kalangan kanoman, leed ernstige verliezen.

Daarop trokken de strijdmachten terug en betraden de zeven vorsten het slagveld.

Hun tegenover stelde zich alleen de rijksbestierder; hij werd overweldigd.

Toen de jonge koning dit zag, schoot hif een pijl af.

De vorsten zagen dezen niet nankomen en werden in elkaar gewrongen, want 't was 'n kettingpijl.

Dan vroegen zij om vergiffenis, zeeggend: .wij smeeken om lijfsbehoud en wensehen ons te onderwerpen”.

Vervolgens maakte de jonge vorst den ketting los en voerde de vorsten met zich naar een tijdelijk verblijf, daarbij gevolgd door den rijksbestierder.

Aldaar aangekomen deed hij den ouden koning kond doen van zijn overwinning en uitermate was deze verheugd; dat zulke dappere vorsten zich hadden overgegeven.

Met het vallen van den avond, begon een luisterrijk feest om dé overwinning te vieren, waarbij ook de krijgsgevangenen terdege werden onthaald.

Dangs danrna kregen de vorsten verlof naar hun staten terug te keeren, maar jaarlijks moesten zij schatting aan Linglang boeana opbrengen.

Na afloop van den krijg en het feest, trok de oude koning zijn in zijn vroeger paleis terug en verblecf daar als heilige.

Zijn sehoonzoon en gemalin vestigden zich eehter in het nieuwe Kalinglang; dé oude vestiging gebruikten zij om ér eens een poosje te verwijlen, dienende deze tot onde hoafdstad,

___________

Aldus de vertellingen, die waar een inhondsopganf déze vergezeldt, weinig toelichting meer vragen. [ 105 ]Uitteraard zjjn de vijf eersten, daar zij bijna geheel nit samenspraken bestaan, voor de kénnis van het Tanggéransehe volksidioom het belangrijkst, doch ook het Iaatste verhaal, hoezeer meer in deftigen vertelstijl gehouden, vertoont woorden eu zinswendingen, die de aandaeht vragen.

Vergelijking met Banténsehé litteraire producten zal doen zien, dat het Tanggéranseh het Bunténseh zeer na stant en gelijk dit, nog een sterke familietrek met het Badoejsch verrasult.

Dit Soendaseh, dat wij kortheid-halve Banténseh Soen-daseh zullen noemen, heeft zoover mij thans bekend, een vrij seherp algebakend verbreidingsgebied, te weten Midden- Bantén als kern, met zich al sterker wijrzigendé tongvalle naarmate men de oostergrenzen van Djasinga en Tanggéran nedert. Bantén zuidkust volgt de Preangervolkstaal, terwij! in Tjaringin weér een in vele opzichten afwijkende spraak bestant.

Zoo vindt men dus in een klein bestek meerdere patoiz, hetgeen voor de Soendalanden niets bizonderz is, aangezien aldaar om zoo te zeggen geen twee dorpen gevonden worden, waarin men précies hetzelfde praat. Dit schijnt allerwegeu ten platte lande voor te komen.

Om een yoorbeeld te noemen, dut mij évenzeer uit eigen waarneming bekend is: een Katwijk aan Zeeér spreekt anders dan iemand van Katwijk aan dén Rijn, en deze weer anders dan eén Rijusburger eng, hoezeer genoemde dorpen nauw lijks een halfuur gaang van elkander liggen.

Gelijk ten onzent, besehikt men ook in dé Pasoendan over een algeméene omgangstaal, waarvan het Iaatste verhaal een specimen geeft.

Behoudens een paar woorden wonlt dit door iederen Soendances verstaan.

Dit is evenzeer het geval met de gewone apreektaal ont- daan van lokale uitdrakkingen. Ook daarmede komt men in geheel West-Java terecht en dikwijls is het alleen de [ 106 ]intonatie, welke de sprekers als uit versehillende streken geboortig aanwijst.

Het bewijs hierroor leveren de volksverhalen; de gewone dorper, van waar hij ook nfkomstig is, kan dén inhoud daarvan génieten en meestal blijkt hem de beteekenis van een in zijn omgeving niet gebruikelijk woord wel uit het zinsverband, daar de opzet der vertelling geheel binnen den kring van zijn gedaehtengang valt, en yoor 't overgroote deel ziju moedlertral volgt.

lutuitie vult duarbij aan wat aan kennis ontbreekt.

Dit is niets bizonders en doet zich bij alle sehepselen ten Opzichte van hun moedertanl voor, zoodat daarbij niet langer behoeft te worden stilgestaan.

Opgemerkt zij evenwel dat dit Soendaseéh volstrekt niet hetzelfde is als de ontwrichte, gemaniereerde taal, die in eukele Préangerhoofdplaatsen de sprake der ,upper ten" werd en als model van beschnafd Soendaseh werd aangenomen.

Die taal, doorspekt met Jasanismen en Arabisehe woor- deu, nog eens door omzetting van klinkers en lémseering verfijud, is niet anders dan een paskwil waarover allen die het wel meenen met het Soendaseh het hoofdsehudden.

Niettemin gaat dit zoogennamde verfraaiingsproces nog altijd door en maakt geleidelijk onkenbaar wat éigelijk Soendaseh is.

Met te meer instemming moet daarom gewezen worden op de thans door bemiddeling van de zoo actieve Commiéssie voor de Volkslitteratunr openbaar gemaakte lotterkundige producten, omdat bij de betore sehrijvers een te waardeeren streven mérkbaar wordt om hun sehoone en rijke taal zuiver te honden van allerhande vreemde elementen, waaraan zij voor bet dagelijksche leven niet de minste behoefte heeftk.

Natuurlijk sluipt er nog wel eens een ketterken door, doeh het toezicht is daar om dit in den vervolge te voor komen. [ 107 ]Meer zal ik ter zake van dit punt niet zeggen; ieder, die in de Soendalanden bekend is, weet tot welke zotte qui pro guo's het léméseeren uit oyerdreyen hormantisme dikwijls leidt.

Thans nog een enkel woord over de verhalen zelf.

Van den aanvang van de eersté vertelling, vindt men een variant in bet begin van het sprookje Ratna Intén in Garoetseh dialect 1). No. 5 werd in Banténsehe redactie événeens reeds vroeger bekend gemaakt onder den titel van Sakadang peutjang *).

Ki Marsim en zijn sehoonzoon komt mij voor een sterk lokaal gekleurde variatie op de bekénde fabel van de twee bedriegers te wezeu, terwijl ik ter vergelijking van de snoeverijen van Ki Djadoel alleen naar de avonturen van den Baron von Minchhausen kan verwijzen, daar mij, zoover mijn kennis van de Indonesisehe volkssprookjes gaat, geen parallel daarvan bekend is.

Ki Moksel en Ki Miskin daaréntegen vindt men in een groot aantal varianten bij Soendaneezen en Javanen en buiten Java 0. a. bij de Tontemboan': *) én Bataks *) en wellicht nog eldera in den Indisehen Arehipel.

Over deze Iaatste wvertellingen daarom nog eén korte besehouwing.

Nabetrachting over het sprookje van de talisman.

Opmerkelijk is, dat het vertelsel volgens hetwelk Inatstgencemde verbalen zijn gemodelleerd, een niet onbelangrijken strijd heeft uitgelokt tussehen twee bekende folkloristen, die daarbij lijorecht tegenorer elkander staan.

Omstreeks het midden van het vorige jaar werd hier Ontvangen een zeer knap gescbreren en door heldere beknoptheid uitmuntend, gesehriftje getiteld: Die Indischen Miirehen und ibre Bedeutung fiir die vergleichende Miirchenforsehung"

_______________ [ 108 ]Sehrijver daarvan is Dr. Alfred Forke, hoogleeraar in het Chineeseh nan het Orientalisehes Seminar te Berlijn.

Bij de kritische behandeling van het nitgebreide materiaal, doet Forke zich voortdurend kennen als volbloed voorstander van de theorie der polygenese van de sprookjes, terwijl hij vooral met beirekking tot de parallellen daarin, groote waarde aan het toeval toekent.

Dusdoende maakt hij regelrecht front tegen den Finsehen folklorist Antti Aarne, die in zijn ,Vergleichende Miirehen forsehungen” de monogenese van het sprookje tracht te hawijzen 1).

Tot pro en contra wordt door génoemde sehrijvers o. a. de vertelling van dé talisman aangehnald, ons verhaal van Ki Moksel; waarvan Aarne het raamverhaal als volgt typeert.

,Ein Knabe hat einen Hund, eine Katze und eine Sehlange vom Tode befreit. Aus Dankbarkeit folgen sie ihrem Wohltiiter,

,Der Vater der Sehlange sebenkt ihm einen Stein, der ihm Erfillung aller seiner Wilusche verleiht.

,Der Knube sehadfft sich dadureh Rejohtiimer und ein Schlosz und heiratet eine Prinzéssin.

,Der Stein wird ihm aber gestohlen, und zngleieh versehwindet das Schlosx und die Prinzessin dureh zauber maeht,

,Hund und Katze machen sich auf, den Zauberstein wieder zu erlangen.

,Der Dieb, der jenseits éines grossen Wasserg wohnt, triigt ihn aber im Munde.

,Da zwingt die Katze eine Mans, des Naehts die Lippen des Diebes mit ihrem Sehwanze zu beriihren.

,Der Dieb speit den Stein anus, er fill zn Boden und Wird von der Katze fortgetrngen. [ 109 ] ,Beim Durehsehwimmen des Meeres, wobei die Katze auf den Rdeken des Hundes sitzt, wiihrend dieser dén Stein im Maule triigt, liszt der Hund den Stein ins Meer fallen.

,Éin Fiseh versehluckt ihn. Von diesem erlangen die beiden Tiere ber den Stein zuriiek und bringen ihn ihrem Herrn, der dann mit Hilfé des Steins sich das Schlosz und die Prinzessin zurilekzaubert”.

Waar nu van dit sprookje in het Oosten talrijke goed bewaarde varianten bleven voortleven, doch het in West-Europa nagenoeg onbekend is, besluit Aarne dat de bakermat ervan in het Oosten gezoeht moet worden en wijst Indié als vaderland er vau aan.

Hiermede kan Forke zich ook niet vereenigen, eenedeels niet om dat hij Aarne's argumenten voor den Indischen oorsprong van de vertelling niet voldoende krachtig acht om die afkomst boven twijlel te stellen, anderdeels niet omdat hij vérwoed anti-indinnist is.

Ik wenseh mij in deze géen partij te stellen daar Aarne's betong mij niet toegankelijk is, maar Wil niéttemin uitdruk-kelijk de aandacht vestigen op het feit dat ons Indonesiseh materinal in zake de filintie dezér vertelling zeer zeker ten gunste van Aarne's opvatting pleit en wanncer men in stede van Indié, Centraal-Azié satelt, men zieh daarmede wellicht beter zal kunnen vereenigen.

Ten eimde ook mijn steentje tot voortzetting vau het onderzoek naar het vadersehap van het verhaal te leveren, laat ik hier de mij geleidelijk geworden Soendasche varianten in compresso volgen 1). [ 110 ]

a.Si-Tjaang.

Djampang-koelon

Een doodarme kerel, bovendien nog belast met dé zorg voor een gebrekkige moeder, tracht als daglooner in beider onderhoud te voorzien.

Dit lukt niet, want men betaalt hem, partij trekkend van zijn armoede, steeds te min.

Deswegen baloorig geworden, staakt hij dit bedrij£ om dakbedekkingen te gaan maken.

Het geluk dient hem deze voor aeht baroe te kunnen verkoopen.

Met dit geld huiswaarts gaande, treft hij een troep kar- bouwjongens nan, die een slung willen doodslean.

Hij redt dit dier het leven door het hen voor twee baroe af te koopen.

Op dezelfde wijeze doet hij dit een kat, wégens haar snoepzncht naar het leven gestaan, en een hond, die niet jageun wil.

Deze dieren torsend, bereikt hij geleidelijk het Zuider-strand.

Daar gekomen, deelt de slang hem mede, dat zij een betooverde prins van Nocesantara is, destijds door zijn vader, den koning, naar Soenda gezonden.

Om Tjaiing haar dankbasrheid voor hare redding tekunnen betoonen, verlangt de slang thans, dat hij op haar rug zal stijgen om dwars door de zée naar Noesantara gebracht te worden.

Zoo doet hij en neemt de kat en den hond mede.

Op Noesantara wordt hij vorstelijk ontyanugen, doeh na eenigen tijd aldaar in weelde te hebben doorgebracht, krijgrt hij heimwee nuar zijn moedur en wil terug.

De prins raadt hem daarop van zijn vader den gouden talisman te vragen, welken deze in de huig draagt.

Na eenige aarzeling spuwt de koning-slang dit voorwerp, dat den vorm van een gouden ei heeft, uit en geeft het hem [ 111 ] onder mededeeling dat déze amulet hem alles wat hij in de toekomst zou mogen wenschen, versohaffen zal.

Na afseheid genomen te hebben, voert de prins Tjaiing naar de kust van Noesantara terug, gelast hem de oogeu een oogenblik te sluiten en dan weer te openen.

Dus doet onze Tjaiing; de oogen opslaande, ziet hij zich naar de oude plek op het Zuiderstrand verplnatst.

Van daar ijlt hij naar zijn moeder, die hij in de diepeste ellende aantreft, doeh dadelijk, door haar van het noodige te voorzien, uit haar leed verlost.

Zoodra zij op haar verhnal gekomen is, draagt Tjaing haar op tot den koning des lands te gaan en dezen voor hem de hand van zijn dochter te vragen.

Het sehunnige bestje maakt een vergeefscha reis én vlucht, door de puleiswaeht nagezet, huiswaarts,

Tjaiing troost haar, beveelt haar zieh te badenen toovert haar inmiddels in een sehoone jonge maagd om.

Dan moet zij audermaal naar den koning en mu is iedereen even welwillend tegen de mooie jeugdige vrouw.

Ook de koning ontvangt haar uiterst minzaam, en vrangt belangstellend naar haar afkomst en begéeren.

Hevige woede bevangt hem als hij verneemt dat zij de moeder van den armen Tjaling is én dat dezaomziju dochter vrnagt.

Alvorens huar weg te jagen, zegt de koning echter dat waar het sanzoek gedaan is, hij de prinses nochtans nan Tjuiing ral geven zo0 deze in etnat is in zeven dagen een kostelijken bureht te maken, voorzien yan alles en dooreen breeden weg met het voratelijke paleis varbonden. Kan hij dat niet, dan hébben béiden hét leven verbeurd.

Doodelijk versehrikt, keert de moeder tot haar zoon terug, Deze glimlacht, stelt haar gerust én gnat dun héen om éen gesehikte plek voor zijn slot te zoeken.

Zoodru hij dézé gevonden heeft, stelt hij zijn amulet in werking en onmiddellijk is het kasteel met alles wat duarbij behoort daar. [ 112 ]Dan keért hij hujewaarts, meldt dit zijn moeder én déze guat den koning daaryan kond doen.

Na persoonlijk eén en ander in oogensehonw genomen te hebben, geeft de koning ziju toestemming tot ket huwelijk en 'Tjaing vertrekt met ziju vrouw ngar ziju verblijf onder den naam Yan Sanghjang netra.

Een jaar na dato, drangt de oudé koning zijn doehter op, den jongen vorst diens nmulet te ontfutselen. Dit lukt eehter niet.

Eenigeu tijd daarna guat de jonge vorst een reis door ziju gebied muken en bergt zijn tulisan, op 't oogeublik van ziju vertrek, in de geldkist, waaryan hij desleutels san ziju Yrouw ter hand stelt.

Even ma zija vertrek, ontrangt deze bezoek van een koop- man in juweelen; z1j betanlt dé gekochte sieranden met den haar Onbekende talismuan, daar zij het geld in de kistniet durit nunspreken.

Nauw is de koopman daarmede vertrokkeén of éon onover- komelnke mutheid bekruipt den op reis zijuden ryorst, welke hem noodzaakt huiswaurts te keeren.

De onigering van zijn slot vindt hij uitgestorven, doeh daarbinnen guat alles den gewonen gang.

"Peinzend over dit hem randselachtig versehijusel, xet hij sich neder; dun komen de hond en dé kat hem deoorzaak daarvan verklaren.

Het gevolg hieryan is, dat de svorst hun opdrangt de talisman te gaan op:4poren.

Zoo doen zij en gaan daartoe dudelijk nuar het huis yan den koopman.

De kat sluipt binnen, de hond houdt buiten da waeht.

In het slaapvertrek van den koopman staat een ijzeren kist, bewaukt door een Wwitte muis.

De kat grijpt dé muis, die verrandt dat de talisman in de kist is en belooft, z00 huar het leyen gewaarborgid wondt, het voorwerp eruit te bhalen.

Aldus gesehiedt: Danrmede buiten gekomen, wordt de [ 113 ]talisman haar eéhter door den hond ontrukt, die ér mede wegrent om hem aan 'zijn meester té brengen en daardoor bij dezen in de pas te komen.

Bij een breede rivier gekomen, ziet de hond een kreng voorbij drijven. Zijn vraatzucht niét meester, pakt hij dit en laat daardoor de talisman in 't water vallen, die vervolgens door een viseh wordt opgeslokt.

Versehrikt neemt de hond de vlueht.

De kat, die hem gevolgd is, versehuilt zieh onthutst in de ruigte aan den waterkant.

Op eens ontwaart zij een reiger; zij bespringt dezen en belooft hem hem niet te zullen verslinden, als hij de talisman terugbrengt.

De reiger neemt dit op zich, zet den visch na, heeft dezen weldra gevangen en stelt de kat opnieuw in 't bezit van het kleinood.

De kat brengt het daarop nan zijn heer, en alles keert bij dezen tot den vroegeren toestand terug.

Dit verhaal past, gelijk dat van Ki Moksel, geheel in het gegeven kader. Bij het Iaatsté is natuurlijk de aardig heid, dat dé amulet weliswaar loemah wordt, masar niet voor dat het Iboe Moksel weergulooze sehoonheid heeft verséhaft, waardoor het echtpaar weder in goeden doen komt.

In de Bataksehe vertelling hierachter mist men den hond en kat, zoo is dit ook in andere Soendasche versies, Waar uit zelfs de slang verdween om plaats te maken voor een vogel of iets anders. Ook is het toovermiddel niet altijd hetzelfde, maar in gevolg en ontknooping stemmen de ver- telsels steeds geheel overeen.

Dit zal thans blijken.

                             b. Si-Malarat
                         (Variant uit Karawang).

Ken doodurme stakker, die alles tevergeefs beproefd heeft om in den nijpenden nood van zijn gezin te voorzien, zet ten einde raad een fuikje, hopend wat visch te vangen.

Tijdsohr, v. Ind. T.-, L.- en Vk., doel LVI, afl. 1 en 2, 8 [ 114 ]Men verbiedt hem dit eehter, zeggend dat hij daardoor de waterleiding besehadigt.

Dan zet hj de fuik in een waroe-boom en smeekt den Allerhoogsten om bijstand.

Hij vangt dusdoende een spreeuw, die hem, in ruil voor zijn leven, een wondersteen geeft, waarmede hij zijn familie van al het noodige voorziet.

Daarop verlaat bij deze om nit dankbaarheid voor het verkregen gunstbewijs boeteling te worden.

Vervolgens zondert hij zich af in 't gebergte.

Op zekeren ochtend ziet hij in het bosch een grijsaard rustig met de handen om de knieén geslagen nederzitten, terwijl rondom hem de boomen, door onzichtbare hand geveld, nederstorten.

Hij gaat naar den oude toe en vraagt om inliehting aangaande dit wonder.

Deze zegt dat een wonderzwaard, een gave der goden, dit bewerkt.

Begeerig dit wapen te bezitten, beweegt Si Malarat den grijsaard het tegen zijn steen te ruilen.

Eenige dagen later krijgt Si Malarat honger en geen middel ziend om aan den kost te komen, vraagt hij den ouden man weer over te steken.

Dit weigert deze, waarop hij hem door het wonderzwaard laat dooden; dan ontneemt hij hem den steen.

Voorzien van twee toovermiddelen thans, gaat onzé held op avontuur uit en treft dusdoende een garoeda aan bezig met een geschankte prinses naar zijn hol te slepen.

Diep begaan met de prinses, nadert hij dén garoeda van achteren en houwt hem den kop af.

Van het monster verlost, verhaalt de prinses dat zij Naganingsih heet en de dochter is van koning Anaga, vorst van Goenoeng parang, voorts verzoekt zij hem haar naar haar ouders terug te brengen.

Daartoe gaan zij nu op weg, doeh dicht bij haar vaderatad [ 115 ]gekomen, wil Si Malarat nog niet aanstonds daarhéen gaan, omdat hij niet met de hofgebruiken bekend is.

De prinses weigert alleen derwaarts ta gaan, daarom bliven zij voorloopig bij de bovenstad kampeéren, waar Si Malurat tot hun verblijf, met behulp van zijn steen, een prachtig slot doet vérrijzén.

Inmiddels heeft baar vader het gunsche land laten door zoeken om nasporing naar de verdwénen prinses te doen.

't Is alles tevergeefs geweest, tot twee ministers bij gelegenheid van een wandelrit, het kasteel en daarin Naganingsih ontdekken.

Zij melden dit den koning, die daarop met zijn rijksbestierder op kondsehap nitgaat.

Een hartelijk weerzien van vader en dochter volgt, de koning zegt de prinses aan Si Mularat toe en in het ouderlijk paleis zal het paar trouwen.

Voor dien schept Iaatstgenoemde zich nog een koninklijke omgeving en dan is het bruiloft.

Daarna doet de koning afstand van de regeering en vérheft Si Malarat tot vorst.

Gelijk men ziet, wijkt deze vertelling al heel belangrijk van bét gegeven raamverhaal af.

Nog sterker doen dit nog twee mij bekende lezingen. In de eerste, naar den held van de gebeurtenissen Si Séboel geheeten, zijn alle tussohenpersonen weggelaten, zoo ook de dieren die als zoodanig optreden. Het amulet is daarin een knapzak, welke Si Séboel vindt in de fuik, welke hij in een waroe-boom had geplaatst.

In de Iaatste vangt zekere Gambrang een gesloten pot in sijn totebel, waarin een boeta gevangen zit. Verlost, geeft deze hem een muts en een fluit, waarmede hij de bekende wonderen verrieht 1).

1) Onder dén titel van Wawatjan tjarita Moehammad Kaja, werd dit verhaal als No. 87 Soendascha littératuur, uitgegeven door de Com-missia voor de volksleotuur. [ 116 ]Waar het dus in alle gevallen op neer komt is, dat een berooide een amulet ontvangt, hetwelk hem tot aanzie brengt. Daarna gaat dit voorwerp te loor, waardoor de eigensar weer tot armoede vervalt, maar hij krijgt het terug en komt op die wijze weer in goeden doen.

Dat deze verhalen, waarvan thans eén zevental verschillende redacties zijn aangehaald, een geméenschappelijken oorsprong moeten hebben, staat voor mij vast; de vraag is dus nu nog waar dezen te zoeken.

Een beslist antwoord is daarop niet te geven, doch dat er Indische elementen in verwerkt zijn, is onbetwistbaar.

Zoo herinnert het schot op de duiven in dé tweede Tanggéransche versie aanstonds aan de wedstrijden én de fameuze schoten van Rama en van den toekomstigen Boeddha, terwijl de garoeda, die prinses Naganingsih heeft gescbaakt, de dochter van koning Anaga, waarvan de Kurawangsche redactie verhaalt, onmiddellijk aan den strijd tusschen naga's en garoeda's, een welbekend thema van de Indische mythologie, doet denken.

WELTEVEEDEN, Maart 1913. [ 117 ] [ 118 ],Ntar de markt, vriend, om, zooals moeder mij opdroeg, een paar doeken te koopen".

,Zoo, zoo", hernam dé man met de kokosnoten, ,laat me dan je geld eens kijken".

Bao toloe gaf aan dit verzoek gehoor, waarop de drager van de kokosnoten zeide: ,wel, ventje, dit stukje is net voldoende om er deze kokosnoten voor te koopen”.

,Dat is goed en wel", beaamde Bao toloe, ,maar wat moet ik er mede doen?”

,Wel”, lichtte de man hem in, ,de noten opeten en de vézels tot brandstof gebruiken”.

,,Geef ze dan maar hier”, besloot Bao toloe, en, na betaald te hebben, nam hij de kokosnoten op en keerde daarmede huiswaarts.

Ben je daar weer, vadertje", begroette zijn moeder hem bij zijn terugkomt, ,en waar zijn de doeken?”

,Men heeft mij er gééne verkoeht, moeder, slechts deze noten gaf men mij".

's Anderen daags, bij het opstaan, sloeg de moeder den eénigen doek dien zij beznt om; haar kinderen kleedden zich in een slaapmat.

Anngezien Bao toloe niet wilde, dat zij dien doek om beurten zouden gebruiken, verzocht zijn moéder hem ander maal naar de markt te gaan om voor zich zelf en voor zijn zuster een doek te koopen. Daartoe gaf zij hem het tweede gondztukje.

Bao toloe vertrok, doeh nanwelijks onderweg kwam hij twee vrouwen tegen, waarvan de eené aardappelen en de andere zemelen op hét hoofd droeg.

Zij hielden hem staande met de vraag: ,,sreg, Bao toloe, waar gaat de reis naar toe?”

,Naar de markt, moedertjes, om een paar doekon te koopen".

,Doe dat niet, mijn jongen", overreedden hem de vrouwen, koop er liever deze aardappelen en zemelén voor".

Ana a At [ 119 ],Als ik maar wist wat ik er mede doen moest", zei Buo taloe.

,Kereltje", hervatten de vrouwén, .de aardappels moet Je koken op het vuur van de zemelen”.

,Best, vrouwtjes", en hij koeht dé aardappels en de ze melen, waarmede hij den terugtocht aannam.

Thuis gekomen, vroegen moeder en zuster tegelijk: ,en de doeken?"

,Ze hebben mij er geene verkooeht, zus”.

Den volgenden dag moest Bao toloe tot hotzelfde doel opnieuw naar de markt en kreeg daartoe het Iaatste gond stukje mede.

Nadat hij eénigen tijd geloopen had, trof hij een vee hoeder aan, die eén slung vasthield.

,Wil je mij die slang verkoopén, buffaldrijver?" vroeg Bao toloe.

,Graag, Mannéke, daur heb je ze".

Bao toloe betaalde met zijn Iaatste geld, nam de slang voorzichtig aan en spoedde zich mét déze huiswaarts.

,Maar, mijn jongen”, riep de moeder, toen zij hem rag naderen, ,wat ga je met die slang uitvoeren?"

,Ze groot brengen, moeder".

Van stonde af aan begon hij de slang rijkelijk te voeren, en zij groeide verbazend. Spoedig was zij zoo dik als éen geit, gauw daarop bad zij den omvang van een karbouw en wéldra vulde zij de geheele ruimté onder de hut.

Toen zij zoo groot geworden was, zeide de slang tot Bao toloe: ,thans ben ik volwassen en ook mijn zeven horens ziju uitgekomen.”

,Tot belooning deswegen zal ik je rijk maken, wij moe ten daartoe evenwel Op reis, vraag dus aan je moeder om leeftoeht klaar te maken".

Bao toloe ging tot ziju moedler en vroeg haar rijst te stampen, te weten: zeven groote bakkeu, zeven groote man den, zeven maten en zeven schepels. [ 120 ]Nadat dit alles gekookt was, berekende de slang een goeden dag tot vertrek; dan hing Bao toloe deteerkost aan hare horens op en stond de reis aangevangen te worden.

,Hoe zal ik U volgen, grootvader”, vroeg Bao toloe, toen men zou gaan.

,Klim op mijn rug, vriendje, en houd je stevig vast”.

Bao toloe deed aldus en voort stoof de slang meteen in duizelingwekkende vaart. .

Het spoor dat zij maakte, was een diepe gracht én aan zee gekomen, sneed zij door de golven alsof de oceaan in tweeén géspleten werd,

Bao toloe werd doodsbang.

,Heb toeh medelijden met mij, grootvader", kreet hij.

,Klem je maar goed vast", stelde de slang hem gerust.

Voort ging het weer en Bao toloe drukte zich nog hechter togen de slang aan.

Al heel gauw bereikten zij, dus voortsuellend, het eiland Sangar saroene, dat alleen door slangeén bewoond werd.

Bao toloe en zijn gezellin gingen aan land, waardoor de slangen aanatonds in opsehudding geraakten, zoodat hun vorst, Oppoe poengoe, vroeg: ,wie is er aangekomen?”

,Wij zijn het, grootvader”, antwoordde Bao toloe.

De slang, die Bao tolos overgevoerd had, nam daarop het woord en zeide: ,koning, deze hier ziet er nit als een menseh, Wealiswaar kunt gij de lucht van een mensch niet ver dragen, doeh deze hier reddé mij het leven door te voorkomen, dat ik door een veehoeder doodgeslagen werd, wil dus het zijue sparen”.

Onmiddelljk beraadden de slangen hierover en besloten, dewijl dit mensch hun stamgenoot van den dood gered had, hem het leven té laten.

Vervolgens gingen zij baden; daarna bracht de slang, die door Bao toloe opgevoed was, hem éen tooverring, een armband en een wenschring, daarbij zeggend: ,wanneer je nu een boot wilt hebben om naar je moeder terug te keeren, [ 121 ]Wensch die dan maar en meteen is die er; verlang je geld, buffels, varkens, kippen, rijst en andere eetwaren, vraag deze dan ook maar aan de ringen, dadelijk zullen zij er wezen”.

Onverwijld wenschte Bao toloe zich een vaartuig, dat hij zonder verder toeven besteeg.

Hij hecseh de zeilen en als ware de zee slechts éen vadem breed, zoo gauw werd de overtocht volbracht.

Op de ree van het land zijner inwoaning gekomen, vuurde hij zijn geweer af. Het volk liep onthbutst te hoop, vragend; ,Wie zon er toeh geschoten hebben?”

Dan ijlden zij naar hun vorst, Bao toloe's oom, om hem met het vallén van een schot in kennis te stellen.

Deze zond hen terug op kondschap, en zoodra zij Bao toloe in den bezoeker herkend hadden, spoedden zij zich tot vorst Pasang terug, met het bericht: ,heer, uws broeders zoon is zoo even aangekomen met een groot schip en prachtig gekleed geland”.

Inmiddels was Bao toloe rechtstreeks naar de hut gegaan, Waarin hij zijne moeder en zuster had achtergelaten.

Beiden trof hij in de grootste ellende aan; slechts een versleten mat diende baar tot kleeding en geen kruimel éten was ér in huis.

,Wel, ben je daar broer”, juichte Sinaboroe doea, toen Bao toloe binnen trad. ,Leef je werkelijk nog? We dachten, dat je al lang door de slang verslonden was".

Bao toloe zich herinnerend wat de slang hem gezegd had, sprak tot de ringen: ,ik verlang kleederan, géld, karbouwen, geiten, kippen en rijst”.

Op 't zelfde oogenblik was alles er.

,Jongen”, zeide daarop zijn moeder, nu je zoo rijk bent, Moest je een cigen dorp grondvesten”.

,Dat zullen wij doen, moeder, én wel bovenstrooms van oom's nederzetting, daar waar zijn gebied ophoudt".

,Goed zoo, mijn zoon, doch ga dan vooraf aan je oom je erfdeel terug vragen”. [ 122 ]Zonder uitstel begaf Bao toloe zieh naar ziju oom én zeide: ,oom, waar hebt u het geld gelaten, dat mijn vader naliet; geef het mij in zijn geheel terug, of wij krijgen onaangenaamheden”.

Pasang beweerde niets van hem onder zich te hebben.

,Wel, wat antwoordde oom?”, vroeg Bao toloe's moeder bij zijn thuiskomst.

,Hij vérklaarde niets van ons te bezitten, moeder”.

,Dan zal je het hem moeten gaan afnemen, Bao toloe”.

Bao toloe deed gelijk hem gezegd werd, riep zeven volgelingen én ging met hen andermaal naar zijn oom.

,Wat kom jullie doen?" vroeg Pasang wrevelig bij hun nadering.

,Ons ervan vergewissen, oom, of het waar is, wat gij gezegd hebt aangaande mijn erfenis".

,Als dat de reden is, seheer je dan maar gauw weg; zelfs geen eten krijg je".

Onverrichter zake nam Bao tolae den terugtoeht aan.

Vervolgens berekende hij een gunstig tijdstip voor het stichten van een dorp, waarna hij zieh met de noodige helpers naar den bovenloop der rivier begaf, waar bij een doelmatig terréin afpaalde en dit met een dikken wal omgaf.

Daarna beuwde hij daarbinnen een ruim huis én een groote sapo.

Gereed hiermede, verzocht hij de onderhoorigen van Wijlen zijn vader in de nieuwe vestiging hun intrek te nemen, hetgeen dezen gereedelijk deden.

Kort na het stiehten van het dorp, liet Bao toloe een buffel slachten en een wijmaal aaorichten, waaraan allen deelnamen.

Toen ieder verzadigd en de betel rond gegaan was, sprak Bao toloe: ,mannen broeders, maakt je wapeng klaar".

,Voort, vorst”.

Men haalde geweren, kruit en lood en vergsamelde zich daarna weer bij hem. [ 123 ]Dan gelastte hij: ,zoo dadelijk trekken wij tegen oom's dorp op, de inwoners worden ongemoeid gelaten, doeh hem zelf zullen wij inrekenen”.

Dé troep ging op weg en bereikte weldra het doel.

Tegenweer werd niet geboden, zoodat de gewapenden ongehinderd tot het dorphuis konden voortrukken en zich daarvoor opstellen.

Natuurlijk liepen de dorpelingen te hoop én vroegén naar de reden van dezen overval, waarop Bao toloe hun mededeelde, dat hij gekomen was om het hem door hun vorst wederrechtelijk onthouden erfdeel op te eischen.

Dan zijn oom aangprekend, zeide hij: ,waar is nu mijn erfenis?"

,Wat weet ik daarvan", snauwde Pasang.

Nauw had hij dit genit, of eenige volgelingen van Bao toloe traden vooruit, grepen Pasang vast en knevelden hem.

Een gelijk lot ondergingen diens slaven en toen allen stevig gebonden waren, liet Bao toloe al de bezittingen van zijn oom bijeengaren en ook zijn tante in verzekerde bewaring nemen, Waarna hij met dien buit naar zijn woonstede terugkeerde,

Aangekomen liet hij de kniepezen van zijn oom door snijden om hem ontvluchten onmogelijk te maken.

Dan trouwde hij ziju tante en ten einde zijn oom daarvan ooggetuige te laten zijn, legde hij hem met een ketting om het middel aan een der palen van de sopo vast.

Pasang jammerde luidkeels.

Dit begon Bao toloe ten leste te vervelen, daarom gebood hij een dienaar zijn oom buiten het dorp levend te begraven.

Aldus gesehiedde.

Kort na deze gebeurtenis kwam zekere Pande Somalo naar Sinaboroe doea's hand dingén. Het huwelijk volgde, nadat Pande zeven handen vol goud en een kostbaar baadje tot brnidschat betaald had.

Vele jarén woonde Bao toloe ongestoord in zijn dorp.

“a. Te Nu

— AEP AAN TS

. [ 124 ]Kaca:Tijdschrift voor Indische Taal- Land- en Volkenkunde, LVI.pdf/137 [ 125 ]

Sakadang monjet djeung koeja.

Monjet njaloekan ka koeja, basana: „sakadang koeja, keur naon dia?”

Koeja nembalan: „hoek, teu, keur maling djahe Nji Saridjah”.

Tjek monjet: „menta aing?”

Tjek koeja: „ĕmboeng, dja dia mah sok berek”.

Tjek monjet: „mohal”.

Ladjoe monjet njampeurkeun koeja ka kĕbon djahe pipir imah Nji Saridjah. Njampak koeja keur ngahakan djahe, monjet miloe ngakan; ladaeun matana roendat-rindat bari tjetjerewetan: „seuhah, seuhah”.

Tjek koeja: „oelah gandeng, bisi kadenge koe noe boga”.

Monjet beuki tabĕng bae tjetjerewetanana saking koe lada.

Teu kĕbĕl datang noe boga kĕbon.

Monjet loempat naek kana tatangkalan, djadi teu katewak.

Tinggal koeja sorangan, soesoeroengkoejan, deuk ngaliang teu kaboro, naek teu bisa, toengtoengna katewak. Dibawa ka pawon, dikoeroengan koe bakoel.

Tjek Nji Saridjah ka anakma: „geura noetoe, djaga isoek ngedjo noe gĕde, oerang ngasakan lada koeja”.

Kadenge koe koeja, tjek pikiran koeja, lamoen kieu galagatna mah, aing ieu tangtoe paeh.

Barang magrib monjet njampeurkeun ka koeja.

Ngomong ti loear gĕdeg pawon, tjek monjet: „keur naon, kadang koeja?”

Tjek koeja: „aing mah deuk dikawinkeun djeung anak Niji Saridjah, djaga isoek deuk diarak, dirame-rame; kiwari keur noetoe”. [ 126 ]Tjek monjet: „ah, lamoen kitoe mah, anggoer aing bae”.

Tjek koeja: „ĕmboeng”.

Tjek monjet: „poegoeh dia mah goreng, teu parigĕl djadi panganten, ari aing mah tjakĕp lĕndjang”.

Tjek koeja: „hade geh ari kitoe mah, tapi aing balangkeun heula ka ditoe, ka roejoek noe djaoeh”.

Ladjoe koeja ditjokot koe monjet tina koeroengan; dibalangkeun ka roejoek, monjet ngoeroengan maneh koe bakoel.

Barang wajah isa, Nji Saridjah ngomong ka anakna nitah noöng, koeja bisi leupas.

Ari diboekakeun bakoelna, aja monjet keur tanggĕloek, tjek anak Nji Saridjah: „amboe, koeja mah euweuh, tajohna ngaliang ka djĕro taneuh, aja ogeh monjet ngadoengkoek”.

Tjek Nji Saridjah: „los teuing, monjet ogeh ngeunah diasakan lada, djaga isoek bae peuntjit”.

Tjek pikiran monjet: „lamoen kieu mah, aing dilĕbon koe sakadang koeja, rasakeun dia, sakadang koeja, lamoen aing bisa ka loear, modar dia koe aing”.

Sapeuting monjet teu heës mikiran koemaha akalna soepaja salamĕt.

Ti dinja mĕndak akal, monjet ngĕdĕng nangkarak papaëhanan, matana diroeboeng sireum ateul.

Barang isoek-isoek ditoöng koe noe boga imah, monjet geus nangkarak, tjek anak Nji Saridjah: „amboe, monjet paëh, geus djĕngkĕng, matana diroeboeng sireum ateul”.

Tjek Nji Saridjah: „ari kitoe mah, balangkeun bae ka roejoek”.

Ladjoe dibalangkeun; barang dibalangkeun, monjet ngĕdjat naek kana tangkal kajoe bari soesoerakan, tjek monjet: „manoesa beunang dibobodo”.

Tjek Nji Saridjah: „pĕrtjaja dia monjet, moen katewak sabalen deui, dia dipeuntjit”.

Ti dinja monjet njiar sakadang koeja panasaran hajang malĕs.

Monjet tjatjarawakan sapandjang-pandjang hoema njĕloekan: „sakadang koeja”. [ 127 ]Koe koeja ditembalan; tjek koeja: „hoek.”

Tjek monjet: „keur naon, sakadang koeja.”

Djawab koeja: „keur mĕlak tjaoe.”

Tjek monjet: „aing iloe.”

Tjek koeja: „hade.”

Ti dinja koeja djeung monjet pada mĕlak tjaoe moeli. Ari koeja mah mĕlak tangkalna, tapi ari monjet mĕlak djantoengna, padjar maneh pangtereh ka ala boeahna.

Wantoening djantoeng tambah poë beuki peot, datang ka garing, ari pĕlak koeja mah, beuki montok bae nĕpi ka boeahan.

Tjek monjet: „kadang koeja, tjaoe aing mah beuki joejoek bae.”

Tjek koeja: „masa bodo.”

Katjaritakeun, tjaoe koeja geus asak di tangkal, tjek monjet: „hajoe, oerang oendoeh.”

Tjek koeja: „hajoe.”

Tjek monjet: „aing noe naek dja dia mah teu bisa naek.”

Tjek koeja: „hade, ieu tjajoet tjangklek geusan wadah tjaoe.”

Eta tjajoet djoeboerna koe koeja dibolongan, djadi boeah tjaoena kabeh molos ragragan ka handap, seubeuheun koeja ngakanan tjaoe.

Ari tjek pikiran monjet: „di mana tjajoetna geus pinoeh, deuk dibawa ngĕdjat naek kana tatangkalan.” Bĕt sih, barang diïlikan, tjajoetna kosong.

Monjet poporosod toeroen maraheun ka koeja hanteu kabagian tjaoe sahidji-hidji atjan, tapi barang datang ka handap, tjaoena geus beak, koejana teu aja. Ditjaloekan koe monjet, horeng koeja mah geus ngaliang ka djĕro taneuh.

Tjek monjet: „ati-ati, moen kapĕndak sakali deui, koe aing dipaehan.”

Hidji mangsa, koeja keur ngagapoej handapeun tangkal tjamara; dina dahan eta tjamara aja imah tawoean ngagajot sagĕde boboko. [ 128 ]Tjek monjet: „dja ieu kadang koeja, ati-ati dia, bareto boga dosa ka aing.”

Tjek koeja: „oelah berek, ning keur titah noenggoean goöngna ki Batara Goeroe, itoe ngagajot dina dahan tjamara.”

Tjek monjet: „tjoba koe aing deuk ditabeuh.”

Tjek koeja: „oelah, bisi aing ditjarekan. Lamoen koe dia deuk ditabeuh, aing heula balangkeun ka leuwi.”

Ti dinja, koeja dibalangkeun ka leuwi.

Ladjoe imah tawoean koe monjet ditakol koe batoe, datang ka rĕmoek imah tawoean mana paboerial moeoek njeureudan kana salĕga awak monjet.

Monjet adoeg ladjĕr djoedjoengkĕlan goegoelingan bari tjetjerewetan njĕrieun diseureud tawoean awakna bareuh.

Monjet teu kira-kira maraheunana ka koeja.

Tjek monjet: „moen kapanggih sakali ieu, tangtoe koeja modar.”

Dina hidji mangsa koeja keur njoeling dina handapeun tangkal loa; sorana ngeunaheun teu kira-kira, ari lagoena tjara dongeng.

Kieu soelingna:

„taleotoeng, taleotoeng,
taleoting toelang maoeng,
ditjoktjokan koe tjaladi,
diliangan koe bangbara,
dipasieup koe sireupeun,
heothioeng, heothioeng.”

Kadenge koe monjet wani dengdek-dengdek bawaning ngeunaheun,

Tjek monjet: „aing ngindjeum.”

Tjek koeja: „ĕmboeng, bisi dibawa loempat.”

Tjek monjet: „moen teu pĕrtjaja mah, tjĕkĕlan boentoet aing.”

Ti dinja soelingna koe koeja dibikeun, boentoetna ditjĕkĕlan. Tapi monjet mah hanteu bisa njoeling tjara koeja, kabisana ngan totet, totet bae. [ 129 ]Monjet mintĕran ngakoe njĕri boentoet oelah ditjĕkĕlan pageuh.

Barang dikĕndoran, monjet loempat naek kana tangkal kajoe bari njoeling: totet, totet.

Ti dinja koeja tjeurik.

Koeja menta toeloeng ka keujeup pangnjokotkeon soelingna.

Tjek koeja: „lamoen beunang, ĕngke kadang keujeup dioepahan kĕbo sakandang”.

Koe keujeup disanggoepan.

Ti dinja keujeup lalaoenan ngarajap naek kana tangkal. Koe monjet teu kadeuleu. Monjet ditjapit kontolna koe keujeup djodjolotoan^[2] nĕpi ka soelingna ragrag ka handap.

Ladjoe ditjokot koe koeja.

Keujeup dioepah kĕbo sakandang.

Barang kĕbona ditoengtoen koe keujeup, keujeup katintjak tonggongna koe kĕbo datang ka kĕntob.

Noe mantak ajeuna dina tonggong keujeup aja lĕgok diga tapak soekoe kĕbo.

[ 130 ]Kaca:Tijdschrift voor Indische Taal- Land- en Volkenkunde, LVI.pdf/143 [ 131 ]De Maleisehe naam Yoor eene gebloemde zijden stof. uit Westelk Voor-Indié oorsproukelijk af' komstig, tjindui, in hét Juvaanseh tjinde, isniet gemakkelijk tot een Voor-Indisehe bron terug te voeren, Het wooril is typiseh Tamil van bouw; dé tj, de gemouilleerde = nan het begin van een woord, welker teeken in aan het Sanskrit ontleende woorden de c, eh, J, jh, 5 eng yertege nwoordigén kan, de media-lingualen tussehen twee klinkers, en de zeer dikwijls voorkomende

uitgang ai, welke ook den vrouwelijken Sanskrit-nitgang ii verrvangt, die drie elementen vyerleenen aan tjindui een eeht Tumil beeld.

De n d van het Jayaansehe woord wijzen op lingualen,geen déntaleu; Jar. katil, kodi e.n. doen het Tamil origineel kennen, niet de Maleiseha woorden, daar in Malejsehe uitspraak eu sehrift — alihans in de Iaatste eeuwen — green onderscheid tussehen genoemde coneonanten wordt gemnakt.

Indien tjindai Tamil ware, wat én de vorim én het feib dat de meeste Voor-Indisehe bandelatermen en namen Yan koopwaren door bet Tamilaan het Muleiseh zijo geleend zuden doen verwaehten, zoude het Pagawata tiindui moetén Iniden.

Evenwel, dat woord bestant niet.

Tot nog toe was het niet te verklaren nls -Eremdwort"*: thans cehter kondigt de heér G. P. Rouffuer het in de Bijdragen van het Kon. Institunt voor de T-, L.- en Vk.

N.-l.!) uls ontdekt aan in een stukje, wélks opsehrift [ 132 ]althans luidt: dé Maleisehe woorden katji, tjéngkoerai én tjindai verklaard.

In dat artikel betoogt dé sehrijeer dat katji-— wit katoen ecene nfeiding met den Arabisehen uitgang 1 [san plaatanamen gehecht ter nanduiding van herkomst) is Yan Kaceh (N. W. Voor-Indié), tjéngkoerai evengzoo van Singgorn (N. 0), Mulaka), en tjindui yun....... Sind,

Het is niet onwaarsehijulijk dat de hbéeer Rouffaer tot deze drie etymologieén 15 gekomen door de lectunr van Ballingh"s Rejaboek in dezelide aflevering door kem op zijue gewone degelijke en yan yeldzame belezenbheid getuigende wijze ingeleid en toegelieht. Immers in genoemd reisvér- baal worden enkele Aziatisehe landen opgénoemd, van waar nit handelswaren in Java werden geéimporteerd; op bl. 855 wordi Sinda vermeld, en na Kaceh en Séngora met behulp van den Arabisehen uitgang 1i uls bron yan de stofnamen katji en tjéngkoerai aangewezen tehebben, kwam de heer Rouffuer ongédwongen tot Sind(aji- Tjindai.

Is de alleiding bj katji van Kaceh duidelijk,ten nanzien van Sénggora- tjéngkoerni is de redeneering A + I=AJ ISA, niet zoo algebraiseh zeker als cene berekening met A + B.

Een Soerabajaan die zijuen nuam op eeu door hem gesehreyen boek of anderzins verarabiseert noemt zioh al-Soerabajuwi; Soerabajai zoude even onmogelijk z1jn als wélandai, soendni, barimai, enz. Deze regel sinat vast: trouwens de heer Rouffaer verzuimt niet te vermelden dat hem, ten nansen van sind(aji- tjindai, daarop gewerzen word.

Maakt deze niet weg te rédeneceren bijzonderheid de gegeven afeiding reeds twijfelaehtig, de onzekerheid wordt nog vérmeerderd door twee feiten: 10. dat de s van den plisatannam in tj Yeranderd, 29. dat de medin g door de tennis k veryangen is.

Het eerstgenoemde feit kan verklaring vinden in de omstan- digheid dut de sibilans is yervangen door een gemouilleerden klamk in het Tumil, wit welke tanl z00 vyele commercieele [ 133 ] Woorden in den Archipel zijn overgenomen. Professor Kern wijst in de .,slotnoot" op bl. 428, er op dat,,alle Maléisehe en Jayaansehe woorden, uit het Tamil overgenomen, hebben ti, waar dezgu. besehuafde hedendangsehe uitsprank sj heeft”.

Inderdand vindt men die letter in Maleisehe woorden mecst- ul ulis fj, zélden als e. Professor Kérn wees, in de Bijdrugen, 78 volgr. I, bl. 52, op séroetoe = Tamil euru ttu: Wij voegen dunrbij: satai, sadilinggam, ségala, soeasa, sangm, bisi, toersi, périsai, misai > Dit alles wijat", xoo zeggen wij Prof. Kern mn, sop een gewestelijk, en vermoedelijk cok obronologiseéh vérséhil in de uitsprunk van het Tamil. Het ligt toeh ook in de reden dat niet ulle in 't Maleiseh gangbaar geworden woorden uit één en derelfde plaats van 't niteestrekte Tamilland én tegelijkertijd_zijn ingedrongen".

Het tweede Teit, de veryanging van g door k, is minder Wel verklaarbaar. Ngg tussehen twee klinkers blijft in het Tamil ngg of kun desnoods ngkk wordén, doeh dan met verdubbelde k, welke geminatie in het Muleiseéh eehter zoude vyerdwijnen.

De moeilijkheid van den uitgang ai, die zoeuls wij zngen hiet uit a -- i denominntiyum verklaard mag worden, kan wellicht opgelost worden door het feit dat é.in het Tamil wi wordt, en meer nog. — immers wij weten niet dat de slot-a in Sanggora alsi gehoorid werd — door de bekende, en bij gaarne hoog Tamil (cen damil) sehrijeende nuteurs ergernis verwekkende hebbelijkheid der lieden om misbruik te maken yan eceu oyeral aangehechten nitgang ni.

De etymalogie Sénggora-tjéngkoerni is dus des- noods tereeht te brengen, maar die yan bjinduinit Sind[a) is ML.i. Diet te verdedigen, jn eigeulijk niet disputabel:

De tj in stede van £is seen bezwanr, z00 man Tamil intermedinir gedacht kau worden. Dunrentegen vormt de Javaansebe nd een even groot beuwaar als het onbestaan- bare a + I = ai. [ 134 ]Dit bezwnar geldt inderdand yoor Mal. tjindai, mal voor Juv. tjinde, dut geheel Sindi vouratelt"", zegt Rouf- faer. (Bl. 427, noot 2),

Hier kunuen wij den geleerden sehrijeer niet yolgen, duaroi. Juv. 4 niet 5 geheel voorstelt em nd. nooit nd kan Yertegenwoordigen, vooral niet in een cigeunaam uls Sind, die” in het Sanskrit Sindhu, in het Tamil cindu (de aspiraten zijn Yerloren gegaan), in het Hindéestani sindh, en in het Oud-Javaanseh (Zie Kuwi-Balin. Ned. Wadbk. in yoce), uls plaatanaam op Java en in de cigenlijke Sanskrit beteekenis see, simdhu luidt.

Met den heer Ronffaer naaunemen dat .de Jayaansehe vYorm de oudste en primuire !) is, dé Maleisehe eene jongere, secundaire, en meér corrupte", durf ik met, zoolang ik niet de gegevens heb die hem tot deze oOvertuiging brachten, en deden beweren dat het Maleisehe kodi via het Jay. kodi nit het Tamil overgenomen" is.

Gewoonlijk is het omgekeerde het geval, daar toch in "balgemeen al wat uit bet Westen, Sanskrit nitge- zonderd, van tani tot den Arehipel is gekomen, dus Arabiaeh, Perzisah, Hindéestini, Tamil, door het Maleiseh in het Javaanseh is gedrongen en in dit bijzondere geval de vutleening uit het Jayaanseh al zeer onwaarsehijulijk wordt, nangezien het woord, volgens mededeeling yan den heer Joustra, ook in het Karooseh, voor het tellen van ngalden, Jiang woridt.

N d in het Juyannseh stelt nooit Indiseh nd Yoor, eyen- min es:i, en duarmedé vervalt elke mogelijkheid der xEu- heele” voorstelling van Sindi door tjinde.

Maar de heer Ronffaer vyermoedt dat Maleiseh tjindai uit Jayaanseh tjiyde is gemnakt, én geng term zieh tot dezen zou verhonden uls Koetai tot Kute, Broennj tot Burune. _ Inderdaad beuntwoordt Juyannseh @ vyeelal aan Maleiseh ni, in het Javaanseh met Arabiseh sehrift [ 135 ]Wordt @ door ni wéérgegeven; hierover en over Jayaansceh ©= Sanskrit ya zoude meer te zeggen ziju, muar nivts kan dé onmogelijkheid yan Javaanseh ny — Indiseh nd doen veryallen.

Van Sind komb met Arabisehen i Sindi, van Sinda: Sindawi, of als san Tamil tusseheukomst gedacht wordt: Tjindi en Tjindawi, maar nooit Tjindai,

De etymologie van den heer Rouffaer is mi, ombhoudbnar.

Waarom dan er zo0 yveel woorden aan gewijd?

Vooreerst_ omdat het onweérsproken laten van eéné Yerkeer- de etymologie den indruk kun vestigen dat dezunk vast stnat, en daarmede nader onderzoek zoude kunnen tegenhouden.

Voortis omdat het hier niet gaat ,,om een willekeurig Mal. of Jav. woord, maarom de herkomast yan dat tjinde en tjindai- zijdeweefsel, dat yan oudsher in den we- heelen Archipel verhandeld, en als kostbaar bezit tot heden tot... .... gewaardeerd wordt". (Aldus dé sebrijyer op bl, 428).

Ten slotte omdet wellicht de, als etymoloog mizssehien Wat stoutmoedige, maarultijd zeldzunm goed gedoeumentéerde uuteur Ons een weg gewezen heeit. Ismissebienin tjinde een plants- of land- naam te zoeken? Dan zoude kuin als Yanzelfsprekend geattribueerd woord xzijn weggelaten, of, gelijk dé heer Rouffner bet meer plastiseh uitdrukt: salsof duarby het kain ware ingeslokt”,

In jeder geval zoude de etymologie morphologiseh gehesl in orde moeten ziju, én niet slechts eene of andere Indische plaatenunam nangewerzen moeten worden, zonder dut dnarhij kan worden yermeld dat bedoelde plaats nls uityoerhayen

Yan de vermoedelijk nuar die streek gendemde wuren bes

kend gaweest is, Zeer terecht voegda dan cok deheer CA.van Ophujjseen nau zijue ufleiding vun “ninoe'Ibanat uit Indrawanat (Bijdragen, 66, bl. 235) de Yoorsiohtige Woorden toe: ,.ware er gené stad van dien naam. bekend om haré weefsels, dan gou geen twijfel mogelijk Zijn; umnar danromtrent heb ik geene gegevyene", [ 136 ]Volledigheidahalve zij ér op gewezen dat in het Minangku- bauseh de gewone vyorm tjandui is; xie Van den Toorn's Wourdenboek, bl. 142.

Hier te lande noemt men bedoelde doeken cok pulangai (0.8. bl. 256), en tjandai pandjang toedjoeih (nl. héto—él), eu sehrijit-hun Atjehsebe herkomst toe. Men vertelt dat niet lang geleden te Pudang bij den regeut, en te Fort Van der Capellen bij het nagari-hookl yerlof moest gevrangd wWorden, indien men een bruidsbed wilde Yérsieren met een stellage, welks stijlen omwondan werden met tjandai en een afbangenden slip (génoemd poeti bagéraj), daar immers de tjandai-doeken, de Yorstelijke banen van zeven él, een prerogutie#f waren van den yorst van Paga Roejoeng. Die plaats, uls terrein van besehreven steenen Welbekend, ligt bij Fort Van dér Capellen, en de Yorst was naar alle waarsehijulijkheid van Hindoe-afkomet.

Hem behoorde een tjandai-distinetief.

Wellicht zoude hier eén uitroeptesken niet miaplautset zijo, doeh het yrangteeken achter den titel yan dit opstel wordt daardoor niet opgeheven, “want de afleiding van tjindai is en blijit ongeker. Maar wellioht kan dé door dén hbeer Rouffaer aangeduide weg tot de ontdekking leiden; de nandacht is weder op deze erux intérpretum gevestigu, en cok daarin ligt de yerdienste yan des sehrijvera bijdrage tot oplossing van het probleem. [ 137 ]Bedert Professor Snouek Hurgronje in zijn werk De Atjéhers heeft aangewezen dat de islam mét ziju gevola van Ktteratuurprodneten, mystieke bespiegelingen, ketterijen en eigenaardige bijmengselen niet uit ziju stamland Arabig, maur uit Hindéestin in dexe gewesten is gebracht, zijn tal yan kleine feiten en gegeveng' die nanwijzing komén bevés- gen. Hoewel de hoofdznak vaststant, mogen kleina dingen die naar dezelfde richting wijzen niet. ta gering Wworden geucht om bekend gemunkt te worden; al behoeft geen probleem ten deze te Wwordeu opgelost, elke kleinigheid die de gunestie nuder bevestigt of yan nieuwe zijde belicht heeft nanspraak op Yeriler Ondérzoek wellicht uitlokkende,én in elk geval de historisehe lijn en den geografisehen koers der islim-migratie nader vyaststellende publiceering.

Eene dergelijke kleinirhéid is de herkomst yan het Maleische woord labui, welk woord, gelijk bekend in het Soendnusoh lebe, te Balayin lébeen in Atjéh Ieubéhluidt 1). De beteekemis van lubai” wordt in de woordenboeken opgere- Yen als: wetgeleerie, voorganger in den godedienst. [ir Atjéh is hij (ce. bl. 74, van deel 1) degeen die, ul ié het ook #onder studie, zijne godsdienstplichten eenigszins getrouw waarneemt, hier te lande js hij de deskundige in zaken van de agamo, in Maleisehe couranten wordt met vinnigheid nun jemand verweten dat hij wijaheid ten beste geeft over den godsdienst zonder den titel labui tebezittén, en in het adut systeem staat de labni boyen den pakiéh (fakih). [ 138 ]Hij is de autoriteit.

Vanwaar mu dit on-Maleisoéh klinkende woord?

Laat ons trachten dexre vrang theoretiseh en praetiseh ta beantwoorden,

Dat 't geene door ijvyer voor het geloof gedreyen heiligen warén die hier het zaad der overwalsehe leer uitstrooiden, maar handelaren in allerlei, zo0owel in stolfen ul8in kitabs, dat bleek unit vele onderzoekingen, én uit de historisehe wan in den aanyang dezés gencemden geleerde, én mik de méer sstoflelijke”, zooals die naar de herkomst van Weefsels en stoffen, welker benamingen op Indisehen oorsaprong sehijnen te duiden.

De planter yan den islim in Sumatra was niet de geloofs- beld, maar de handelsar, de kodja, aan wien te Batavin de paa yan de thans door ziju opvolger den Hadramiet be- woonde buurt Pékodjan, én de kampoeng-kodju, de eenige plaats in West-Jaya, waar dé yrouwen Voor-Indisehe enkel- ringen dragen, nog levendig herinneren. Hij was de brenger van stoffelijk en geestelijk, beide gretig aangenomen, goed, maar hij was ook dé deskundige, de beslisser in godsdienst- zaken; hij was dus de labui, Lubui z25l dus koopma geweest zijn.

Dat de islim alhier unit Indié is geimporteerd is wel tot het bewustziju van enkele” Maleters doorgedrongen. Dat de titel hajrat of tocean hajrat aan Wwetgeleerdeu vroeser algemeen gregeren, en thans, br. te Fort de Kocek, san een eukelen ouden ,0erang Kaliting” verleend, eigeulijk aan Woor-Indiérs toekomt staut brj Minangkabaners die xzieh met derze zaken berighouden — vele zijn dit natuurlijk niet — even vast als het feit dat labai yan Indische origine is.

Met woordafieidingen zijn de lieden hier eyen koeun als Javyanen, Soendaneezen eu... .. oOnxeé Ooude Yoorgangers Tuynman in zijn Fakkel der Nederduitsche tale en Bilder- dijk in zijn etymologiseh woordenboek, en de veel oudere Klassieken.

Men kan op dit gebied ook hier stoute stellingen ver[ 139 ]nemeu. Toeh kan het ziju nut hebben de mencehen te laten uitpraten, want bijeral of tegensprunk kunnen tot nieuwe ingiehten leiden; zoo had de grappige inyal van een nog wel met Angkoe Kali betitelden Bovenlander — 't was in dé oude soerau Kamansiangan — dat labni van het Arabisehea labbaika (de bekende uitroep bij de plechtigheid van den Iuuidj in Mekka), zon kunneu komen, ten gevolge dut anderen des te vaster verzekerdeu dut bet .Kuliing” was, én datik de zuak met erust ter hand nam,

Het theorétisehe gegeven In ba i — koopman vrangt nu een (L.E.D. nit de praetijk: bevestiging door boeken en mensehen.

Rottler's uitvoerig Tamil-Engelseh woordenboek geeft geen uitkomat.

Het naur dé gewoonte der Jezuieten anoniem (par deux missiounairegs apostoliguez de Ia congrégation des missions étrangéres) in 1855 te Pondiehéry uitgegeven woordeuhoek brengt ons: eehter op weg, Nuar den regel dat alle in het Sanskrit met ren | beginnende woorden in het Tamil i af oe vooraan krijgeu, én ook niet- Sunakrit woorden, met 1 nanYyangeude, met een niet uitgesproken iin het sehrift worden geopend, vyermeldt de dietionnaire, onder dei, het Wwoord ilappui, met een kruijsje, hetwelk nanduidt > ue lu lettre initinleuou ou est njoutée..... et gue souyent élle ne se prononce pas”.

Het woord is dus lappai. De wuarsehijulijkheid van dialechsch en ehronologiseh versehil in dé uitspraak, en de overweging dat dep het teeken is yoor beide lubinlen — tenuis en media — leiden tot de conolusie dut het woord. kan zijn uitgesproken: labbai, of ulthuns door Maleiers in dien vorm kan gehoord zijn.

De beteekenis nu is: ,lappé, mureband, uom d'une certaine caste de muahométan:".

Hieruit leert men, leerdé ik tenmiuste, datin het kolonisal Franseh van 'Pondichéry lappé een bekende terus: was, en dat lappai (labbai) Mohammednansehe koopman beduidt. [ 140 ]Kaca:Tijdschrift voor Indische Taal- Land- en Volkenkunde, LVI.pdf/153 [ 141 ] dien verklaart de tweevoudigheid der Tamilvormen het dub- bel stel op Maleiseh taalgebied, waardoor evenwel demoge- lijkheid yan ontleening van het woord door Tliedén van dé Westkust man .het Maleiseh met den pépét" gecnszins word nitgesloten.

De honorihiecke titel hujrut is niet unders dan het Arabisehe hadruh(t), tegenwoordigheid, de cer van ic- mands gewensehte tegenwoordigheid, een eeretitel dus, en als yoodanig in bet Perziseh. *t Hindoestini en — niet zonder invloed der cene sgeuw geleden hier ingevoerde sipahi's, szepoj, tjepoj, Britseh-Indisehe soldaten — het Maleiseh. De Arabisehe d lu) heeft in een groot deel Yan Britseh-Indié den klank van de jihajrat is dus = hadrat.

Dit was den voorlichter wel bekend; hij sprak over nog méér, gut huiveringwekkeude afleidingen ten beste, en nitte ook idecén over het woord tjandai, wanryan hij eeng verbijaterende ,verklaring” gaf, welke eohter wel- Heht ean spoor zon kunnen aangewezen hebben, waarlanga de goede weg ware te bereiken. Doeh zonder verdere gegevens is dat spoor miet te volgen, en van een dood loopend spoor behoeft geen gewag gemaakt te worden.

Wat thans yast staat is, dumkt mij, dat de kleimigheid: Mualeiseh Tabai, l#hbai—= Tamil labbai, lebbai den toeht van den islim uit Hindoestan naar hier weder opnieuw heeft bewezen, én van eene nieuwe zijde belieht. [ 142 ]Ten overvloede moge 'hier gewezen worden op het elders (Bijdragen Kon. Inst. LVI, bl. 314), door mij vérmelde ge- geven dut volgens een ghistorischen roman”, de Hikajat Hang Toeah, een Maleier de béhasa nagaram d.i. het Tamil xoude geleerd hebben bij eenen Klinganeesehen lébe, bij wien hij in Madjapahit had leeren méngudji.

De passus is te vinden in Niemann's Bloemlezing uit Maleisehe gesehriften, twesde stuk, bl. 77, nl. patik ini péranakan Malnjoe tatapi patik dari ké tjil-kétjil pérgi ka Madjapahit maka pa- tik béladjar méngadji pada saorang lébai Kéling, sabub itoelah maka patik méngarti sédikit akan béhasa Keling ini.

Ten slotte moge hier vermeld worden dut labbay in Negapatam de naam is Yan tot de (ook in dezen archipel gevolgde) Sjafititisehe sehool behoorende Mohammadanngehe kooplieden, die buitenslands gaan om kralen en edelsteenen te verkoopen. YZie Jallar Sharreef's @Oanoon-e-Islam door G. A. Herklots, op bl. 160 en de noot aldaar, [ 143 ]Sedert bekend is, dat de jaartallen in den Pararaton min- der batrouwbaar ziju dan die van den Nagarakrétagama, is men, om de cehronologie vau Majapahit eenigzins duide- lijker te maken, genoodzaakt ziceh tehouden aan de opgaven Yan bet Inatstgenoemde werk. Aangezien eohter de bewoor- dingen van dit lIaatste, als zijude in dichtvorm, minder volledig ziju dan die yan den in proza opgéstelden Para- raton, is men verplicht, wat de bij-omstandigheden betreft, zlju toevlucht te nemen tot genoemde kroniek der koningen van Tumapél en Majapahit.

In den Pararaton blz. 24 regel 5 v.o. leésst men:

sSimangka Raden Wijaya anjénéng prabhu i cuka rasa-

rupa-dwi-gitangeu, 1216.

Vartaling op blz, 104 laatste regel: ,Toen werd Raden Wijaya koning (prabhu) in 1216”,

Dit nu komt precies oyvereen met den Ng. krét, zang 45 yvers 2-3, alwaar men leest; ;

= Masa-rtipa-rawi gakabda !) rika MATAY YA ?) sira ratu.

Siniwin pura ri majhipahit...........

Dat is:

In het caka-jaar 1216 was Nariiryya koning geworden, regeereude in de stad Majapahit”.

1) Teks: baha of bila,

2) Eon naam yan RK. Wijaya, zio Pur. blz, 78 rogel 6 wv.o, [ 144 ]Kaca:Tijdschrift voor Indische Taal- Land- en Volkenkunde, LVI.pdf/157 [ 145 ]Op regel 2 wo. (in dé nanteekening) gist Dr. Brandes, dat er in plaats van ,Krétarajasa. Tahun" ,Krétarajasa (sa)- tahun” gestaan moet hebben, zo0dat hij dus vertanlt; ,Kér- tarajasa. Zijo regecring duurde één juar”.

Maar nu stuiten wij op een moeilijkheid, namelijk dat Krétarajasa in het jaar 1217 ziju z00n Jayanagara (Par. Raden Kalagémét) als vyorst van Kediri deed wijden, be- rustende op den Nay. Krét. zang 47 vyérs 5-6, waur men aldas leest: ]

= Ring g(iika sapta-jana-saryya narendra =?) warnnan

Mustwikén atmaja nirin siniwi ng kadintén”.

Dat is ongeveer:

sÉr worde van deu koning verteld, dat hij in het caka- juar 1217 zija-woon (Jayanagara) uls yorst van Kediri deed wijden”.

Nu zou het volgens Dr. Brandes niet oumogelijk ziju, dut Krétarajasa of R. Wijaya nog in hetzelfde jaar van de wijding van zijo z00n overleed, maar volgen wij Dr. Keru, dan is die mededeeling volkomen onmogelyk, daar de koning reeds één jaar te voren overleden was,

Tot oplossing van dexze moeilijkheud sullén wij ecerat de verdere opgaren in den Pararaton eeng nagaan.

Yersekend was. Zou mot dé Wwoonlen sarémira awihén”* niot dieaelfdo toestand Wudoeld zjju? #oo ja, dun gis ik, dut lia twos woorlen da beteekonis bebben van: gilé rust was yolkomen". Genwmenlijk geucinen krijiren wij dusuls botoekeénis van: Tahun panijénéngira oeémlira nywilun,”* a(Gedurende)_ len] jarten @ijuer regesring Waas Ia rust volkumen,"

In het woord orém nzit gekér de wortel rém, wuiryan Iérém, rustig, marén, vérsadigid, mérém, (du sogen dJioht doen 0£ siapon, suntun, nut of niot heller, parém, int. pijnstilleude wrijjfmediejju, on podium (Sumi: pareum), uitgebluseht, é.a. nfgeleld zijjo. Hét bobosft niéet nader bowe- zen te worden, dat in die woorlen het bogrip rusf xit.

In beb oon] awihén vimlt men de wortel wih, waaryan |Swih (*) en puwih ufgéleid zjjo. Zie vornler onder wih, lewil én puwih in het Kawi Bakh-Holl. wourldenboek van Dr. Van dor Tuuk oen ondur hot Isatste woonl in het Kawi-Baul.- Holl, CGilossarium op bét Naa eadu ditor Dr. II, H. Juyuball,

I) Tokst amri,

Tijdsolr. v. Ind. Te, Len Vk,, deal LVI, nih, 1 en 2. 10 [ 146 ]De Paranggalawe, d.i. geveclit tegen Ranggalawe (blz. 25 regel 15), wordt voorgesteld ale pluats te hebben in het jaar 1217. Men ziet dus dat die strijd in hetzelfide jaar is nitrevoehten, ls waarin de dood yan koning Krétarajasa, althans volgens de gissing van Dr. Brandes, plante had !).

Maar op regel 5 staat er over diozelfde ,paranggulawe":

,Helét pitu-wiélas tahun adéging dharma lawan parang- galawe".

Vertaling op ble. 106 regzel 8-9 yo:

<Tussehen de opriehting vyan dat vrije heiligdom (van Ciwabuddha of Krétanagara, den Iaatsten koning van Tumu- pél) en dén Opstand van Ranggalawe verliepen 17 juar”.

De opriehting van bedoeld heiligdom wordt in den Nag. Krét, zang 48 vers 17 uitdrukkelijk vermeld:

sRing Caka bdhi-janaryyama *) nrpati mantuk ring Jinendriiluya”,

Dat ia:

sin het (Yika-juar 1214 is de koning ternggegnan naar het verblijf yan deu Jina-koning”".

Wanneer men dit jaartal als juist aanueemt, dan moet het geveeht tegen Ranggalawe 17 jaren luter, dus in het jaar 1251 plauts gehad hebben.

Zoouls wij gezien hebben, wordt de paranggalawae, val- geus het jaartal in den Par. in het jaar 1217 gesteld; maar vYolgens de woorden ,hélét pitu-wélas tahun” eénz., te be- rekenen vyanaf de opriehting van bedoeld heiligdom (volgeus den Nag, Krét.) valt deze oorlog in het jaar 1281.

Nu kan mutuurlijk slecht één yan beiden juist zijn.

Een puar regels verder leest men in den Pur.:

SSiriji Jayanagara anjénéng prabhu rong tahun !) gun- tur polungge i cuka api-upi-tangun-tunggal 1233",

Dut is:

1) Dit komt toevalliz uit, damr de opétand van Ranggalawe on ie doul van R. Wijaya werkeljjk in hotzelfle jaar pilants haldon, doeh ulet in L2ZI7T, doonls paler blijken xznl.

2) Tuksi; jukao,

8) Aohter tahun etant ten onrcohto weu. punt, [ 147 ] Nadat koning Jayanagara twee jaren gerégeerd had, had si dé storting yan (den berg?) Lungge plaats in hetjaar..... . 1233”. =>. Hieruit volgt, dat koning Jayanagara in het jaar 1231 : was begonnen te regesren, n.l. over Majapahit zelf. Alsnu AG de zoon inu het jaar 1281 zijn vader opvolgt, dan ligt het Ir voor de hand, dat die Inatste ook in hetzelfle juar gestor- 3 vVén 18. “a Om het sterfjaar van R. Wijaya met nog meer zekerheid = te bepalen, gaan wij terug tot het jaartel ,watryaruna". 3; Wannecer meu nu de eérste lettergreep weg denkt, dan bljft ' et ovér: tryaruya, d.i, tri —- aruna, betwelk alvast het “Fé juartal 123. beteekent. ; Welke getalwaarde ma hbeeit, is onbekend; doeh volgens € zang 41 strophe 3 muoel het één beteekenen. In die strophe É leest mem aldus: | si @aka rasa-parwwatendu-ma bhatitra wisawangubhiseka “d sang suta siwin". i. d.i. .In het cuka-jaar 1176 deed bhatiira Wisnu zijn s zoon tot koning wijden”. Ti Wanncér ma danr de getalwaarde van één hbécft, is het k

na PP AAA

ook niet onmogelijk, dat het elders diezelfde waarde heeft,.

Hieruit moet men opmuken, dat met ,watryarona” het juartal 1281 bedoeld is. Op déze wijee komen wij dus tot de Yolgende opvatting:

Majapahit ji gestieht in het jaar 1216,

Raden Wijaya, de eerste koning, deed zijn zoon tot vorst Yan Kediri wijden met name Prabhu Jayanagara in het junr 1217.

Hij, Raden Wgaya, stiorf in het jaar 1231.. In dat- zelfde jaar volgde zijn xzoon, koning Jayanagara, hem op

7

PA AN Jul Naaa

als koning van Majapahit, kort waarna Rangga Lawe opstond. 1 'Twee jaren luter, in 12389, had dé storting van den berg Sa Lungge plaata, - ki De waarsehijuljkhéid van één en aunder wordt hier- d door yerhoogd, dat Rangga Luwae gedurende bet leven yan d [ 148 ]R wijaya nog kans had, hetgeen hem beloofd was te ontravgen ; hij zon n.l. tot rijksbestuurder (patih) aangesteld worden maar toen R Wijaya gertoven was, zon der dat hij, Rangga Lawe, dat patih-sehap outvangen had, mankte hij zieh gereed het dan manar met geweld van den [ 149 ]Het Westelijk gedeeltes van het eilund Flores, bekend onder den onam Manggérui eu tegenwoordig ook uls on- derafdeeling van dé bestaursafdeeling dien naam dragende, wordt bewoond in hoofilzaak door een op zichzelf staand volk, dat weer den naam Yan beb land dinagt: ata Mang gérai [ulu= menseh). Van den oOooreprong van dit volk ie weinig bekend.

Een oude Manggéraier, Nauboeng genuamd, in 't Roe- téngséhe, verteklé mij, dut de Manggéraiers van Mukussunr= sehen ooresprong xwiju en dat gijo yoorrvaderen le cersten wuren, die het toen nog anbewaonde land betraden. Op da hoogvlakte yan Roeténg vonden ye mooie ludanggronden.en nisakten er hunue #erste Jadongs, die volgeus den verteller mislukten. In een droom Yerseheen voor den toenmaligen sanvoérder de muunelijke god van het lanil, die hem opdroeg kippen, varkens en karbouwen te #lnehten eu_aan_kem_ te offeran, terwijl met het bloed dezer dieren ziju vwouwelnhke heltt, de narde, vruchtbnar gemuakt moest worden. KEerst [ 150 ]1) Dit siuk werd door de Regeering tor publisatio aangehoden. daarna. z0uden de gewassen gelukken. De bevelen werden opgevolgd en sinds dien is alles, wat geplaut werd, gelukt en bad het volk leeftoocht,

Het Munggéraisehe volk kent helaas geen sehrift, zelis is nergens jets yan cen of ander hiéroglyphen-sehrift te vyinden, xoodat met absolute zekerheid omtrent de afkomst eryan niet veel yastgesteld kan worden. Missehien kan uit vergelijking van eenige gebruiken, (0. a. het opyouwen der lijken voor de begralfenis), met overeenkomstige van de Makassaren de waarsehijulijkheid van borenstanod verhbaal vastgesteld dan wel verworpen worden,

Het eerste volk heeft waarsehijulijk langen tijd in afzon- dering geleefd en toen ontwikkelde zech de ufzonderlijke tual ervan. Later zijn ér weer Mukassaren binunengekomen en dezen vestigden xzieh nan de Noordkust.

= 200 juar geledeu bestond in de omstreken Yun de tegenwoordige hoofdplaats Réo een Makassaarsoh rijk, waarin een Yrouwelijke Sultan regeerde, genaamd Duawéng Taméma.

Bovengenoemde_ Namboeng, die thans nuar sehatting = 90 janur oud is, Yertelde mi ziju siamboom, die als volgt er Uuit ziet:

Aannemende, dat Namboeng er missehien wel gentje yer-

geten sal zijo, die minder ,hervorragend” in de familie [ 151 ] was, sehatte ik dén tijdd van den ocudaten Yoorouder, dieu hij meh heripnerde, Réngka* op 50 -- 6 X 25 jaar = 200 juar weleden,.

Réngka* en Bambar eu hebben den tijd van Daéng Taméma beleefd.

Alas” bijeonderheid wil ik hiéer nog bijvoegen, dat in den tijd van Réngka* cenige blanken het laud bezoeht hebben, zoo vertelde Numboeng. Déze blauken waren waarsehijulijk handelaars, tenminste er werd bij hun komst geen.oorlog gevoerd. Slechts 3 jaren bleyen ze in Manggérai.. Vun Aimére kwamen ve én sin uit Réo vertrokken re weer. Namboeng beweerde, dat deze 'blanken door het yolk als heer en mewater erkenld werdén, cok na bun vertrek, terwijl na bun Yertrek de Manggératers steuds gewacht hebben op de terngkomst yan hun meesters de blauken, en het land intussehen voor heu béwaakteu, Missehien dat hierom de colonne OChristotel in Manggémi z00 goed uls géen verset gehad heeft.

In de tijlden van Daéng Tamémua dan begonnen dé Mung- gérniers wut meer sanraking te krijreu met de buitenwereld én 0.4. met ide Bimangezen. Degen, cén Ondernemeund en sluw volk, bewerkten de Manggéraisehe hoofden, belust ula ge waren op nitbreiding van grondgebied en handelsrelutie's. De Mukussaren werden Om. bunne positie in Manggérat vweer benijjd door de Bimancezeu, te meer, duar z1) destnjda nog beidenen wuren, terwijl de Bimaneezen réuls tot den Islam bekeerd waren. Het wus hu in dén. tijd yan Sultane Daéng Tamémn, dat de Bimangcezen voor 't eerat vasten voet in Manggérai kregen en wel in Goenceng Tallo op de Westkust, Van hieruit werden de connectie's met de Manggérniers nangeknoopt.

De eéerste, die mét de Bimaneezen een verboud sloot, was de daloe yan Budjo, Amu Keéku, die in Nangulili woonde.Deze haalde dé Biwaneezen over, den Makassaren den corlog te verklaren en te traehten ze te verdrijyen. Kene expedi- tie werd door den Sultun van Bima uitgerust onder zijue

wi [ 152 ]vier zonen Manggématji*, Nangaléré, Toeroeskoeroe 'en Djé- na* élit Wohsa. In prauwen gingen zé met hun krijgsvolk kur Réo, doeh de Makassaren onder Daéng Taméma hud- den zieh in de buurt yan het tegenwoordige Kota Réok xzo0 zwnar vyersterkt, dat éen frontaanyul der Bimaneezen jammerlijk. mislukte en Munggématji*, de eerste onder de vier broeders aunyoerders, besloot terug te guan nuar Goenoeng Tallo. De eerste aanyal was dus mislukt, Weer was het de genvemde Ama Kéku, die aanspoorde tot een nieuwén sanval en nu raadde hij san, door het binnenland té gaan en dan de stelling der Makassaren in den rug aan te vullen.

Dé tweede tocht werd nu door Manggématjif ondernomen én Wel door het Jandsehap Badjo naar Nungalilt, vandnar naor To*d4.

Het geslacht der Krnéngs yan To?*dd is van Menangka- bau'sehen oorsprong. Het tegenwoordige hoofd van het geslacht vertelde mij, dat ziju vyoorvader Mushoer (Arabiseh masjhoer — bergemd) met ziju talrijke familie over Goenoeng Tallo ir "t-land kwam, Voorafgegaan door een yarken dat dén weg wees, werd het land binnengedrongen, tot het varken in het tegenwoordige daloesehap Ta*dé balt hielden er bij een groote boom een nest mankte, wanr het jongen wierp.

Hier vestigden zich thans de Menungkabaners, wier hoofd Mashoér om zijn handigheid en bandelsgeest weldra door de bevolking tot yorst werd vyerheven. Later, toen de Mungr- géraiers door afstammelingen yau Mushoer vrijwel onderdrukt werden, truehtten zij wel bet vreemde juk uf te werpen, doeh Kraéng Tofdé haualde nu de Bimaneezen binnen en bevestigde sich met bun hulp op zijn troon.

Kraéng 'Tésdé had zieh dus reeds yoor de Bimangezen verklaard en hier kon Manggématji? dus zonder oorlog door- gaan naur Tajiba, dut voor den vomi éveu tegengtand bood, muar al zeer gauw den weg vrijmaakte naar Réo. Bij kampong Noena was de éerste versterking in den rug der stelling, die zonder slag of stoot genomen werd, [ 153 ]Na een xzeer bloedigen strijd, die aan beide kanteu vele. offers vergde, werd Kota Rédk genomen em het Makus- saursehe rijk opgeheven.

Daéng 'Tuméma vluchtte met het grootste deel yan haar volk nuar Potta en yestigde zich duar in de kampong Bali (afkorting van kembali). Een ander kleim deel der Makas- saren Yluchtte nuar het landsehap Lumba én vermengde ziceh daar met de Manggéraieras, Hunne afstammelingen leven dnar nog verspreid, grootendeels onbewust van hun nfkomat. Alleen dragen ze nog maar oud gebruik, dat yan vader op Yoon overging, een soort Makassaarseh baadjé met kurte mouwen, terwijl dé Manggéraiers lange mouwen dragen,

Daéng Taméma werd ook in "t Pottasehe niet door hare vjanden met rust gelaten en niet lang na haré vestiging in kampong Bali werdzij wederom aangevallen en verdreven, waurna ze Oostwaarts vluchtte naar Téwa,

In kampong Bali ziju ook nog afstammelingen van Makas- saren, natuurlijk ook weersterk vermengd met Manggéraiers,

Veel genoegen beleefilen de Manggéraiera niet yan hunne gustvrijheid_tegenover_de_ Bimanecezen. Dezen wilden hun natuurlijk den Islam opdringen, muar toen ye hiér nieb yan gediend bleken, werden ze door hunne nieuwe overheersehers van de kust muar 't biunenland gebannen, terwijl hun land werd ingeljid bij het Sultunaat yan Bima: Deze toestand is tot heden toe bestendigid.

Het volk.

Het Munggéruisehe vyolk is, zoonls reeds mit dé inleiding blijken kan, een wvolk yan bergbewonera. Aun de kusten Wwonen ze met. Ye komen er alleen om kandel te drijven, doeh vestigen zieh er nimmer. Het hoofdmiddel van bestaun is ulzoo dé landbouw. Natte sawahbs kent het volk niet, dan alleen de sawahs der Bimungezeén nun de eukele vlakke stukken kustland, zooale bij Réo, Potta én ten Zuiden. van Laboean Budjo. Het wverblijé in het zeer grillig en woest gerormde gebergte hecft gemankt, dat huisyesting, gewoon[ 154 ]Kaca:Tijdschrift voor Indische Taal- Land- en Volkenkunde, LVI.pdf/167 [ 155 ]a a jar Aa aa a ba asa a Ada. ADA Naat bor Cui. anda a-a sin ia ji Ka

ten en zeden nogul afwijken van hetgeen we gewoonlyk van de kustbewoners yan Indié zien. Tk wil truohten, een en

under, Yerduidelijkt door een paar eenvondige teekeningen,

te besehrijyen.

De kampong.

De Munggérnier heclt eeéene. eigenuardiehéid en deze is, dat hij zijo kampong steedsa bouwt op eeu bergtop (gold) of op een bergrug. (i=tonggor golo). Vermoedelijk ziju de vroegeré binnenlandsebe oorlogjes de reden, dut de kam- pong zoo gebouwil wordt, dut ze in den kortst mogelijken tijd in éeene versterking yeranderd kan worden. Op den top of op den bergrug nu staan om een kanal pleintje (a—=natas) in '£ Tond een paar bujén (f=mbaroe) eu cemge pudi- sehunrtjes (b=tja"i".) De vorm dezer huizen wordt nader besproken.

Op het pleintje Nggen allerlei groote en platte ateenen bij hoopen (watoe Ont6*) en meestal staat in 't midden een groote Loom, ook weer door dergelijke steenen omringd [é=tiompung_ riton, roeténg). Verder ziet men op het plein- tje miets dan atyal en los loopende tamme yarkens (la), YZandelijkkheid is] dus in een Manggéraisehe kampong verre te roekeun en 'tis maar goed, dat de kampong behulve die eene boom in het midden geen nndere begroeiing heefit,

z60dut dugeljks de zonnestralen ulles kunuen desinfue- —

teeren.

De kampong is geheel omgeven door eeu levende of doode pagger (d). Ken pogger van horizontal op elkaar liggende rondhonten, geklemd tussehenin den grond staandestuken, heet singa”. eenée vyun nanst elkundeér geplaatéte vertionle rond- hounten of bamboe's .kénu*". Dexo Inatste ziju dan onderling verbouden door gapite, genuamd ,Jaré:”. Een levende paggrer heet: .kéndér mosé”. Men kout over den bergrug lunga een voetpad (h=sulang wa"i) in de kampong, nadab men éérst de steenen vereperring (g=bénténg watoe) die h eheval

a Pr ya

"wi _—_— Ni. AN a

ang

diul IS [ 156 ]Kaca:Tijdschrift voor Indische Taal- Land- en Volkenkunde, LVI.pdf/169 [ 157 ]Over het vyoetpad ligt, gépusseérd ig, terwgl voor den ingang Yan de kampong steeds een zijpad is; dat langs de helling onderlangs loopt en aehter de kampong weer op hot mit- gungspul uitkomt. Tegenwoordig hebben dé Manggéraiers dezé Yersperringen, uls xzijude ua de komst der kompénié niet meer noodig, grootendeels opgeruimd. Bertijds waren het geduchte hindernissen en daar de kampongs van af de steile berghellingen seer moeilijk te naderen ziju, wareu zé zeer gemukkelk .stormvrij" te maken. Het bencodigde Urinkwater (wassehen en baden doen de Manggéraiers heel wéinig) wordt gehasld in groote bamboe's (béton) z00 dicht mogelijk bij den ooraprong yan een der kleine riviertjes (g=ngalor), die nabij de kampong ontepringen. Men maakt er eeu pantjoeran (0=sosor) en daaronder wordt met een paar Bteenen een vérgaarbakje yoor water gemaakt (p=wé- djang. waé). Op de hellingen yan den berg- (c=ké*bé*) ziju aangelegd de versohillende tuinen voor klapper, pinang en pisang (posong) én de rijet, katella én djagongladangs (k=oema), waarheen, uitgaunde yan het voetpad over den bergrug, afyonderlijk paden leiden.

Een kampong telt één tot twintig bujzen, terwijl gewoon- lijk bij ieder huis een padisehunrtje staat. Dateen kampong van één huis kan bestean, vindt ziju oorzaak in de grootte van z00'n huis én de omstandigheid, dat er in cen huis @teeds meérdere gezinnén samen wonen,

Het huis,

De oorsproukelijke vyorm van bet Manggérnisehe huis is, zooula hiernevens is nfgebeeld, die van een kegel van groote afmetingen. De hoolddeelen yan het huis ziju ullereerast de midden of' hoofdstijl (g—=siri pédongkd). Derse loopt door het middenpunt Yan de cirkelvormige vloer, die gemaukt is Yan gespleten_ bamboe (lunté* béton) of yan plankeén (lanté ha- djoe) rustende op vloerliggera (I==poloen of poeloen B). Dere Tiggers rusten wecr op de kleinere stijleu (n=siri), die 1/, tot IM. boyen den grond nitkomen. Van af denok7 [ 158 ]loopen daksparren (h—=kina of kinang B) door tot aan den rund van de yloer. Hierop zijua weer cirkelvormige bamboe- latten (i=lépar) gebonden tot bevestiging van de ataps (rit). De dakbedekking (b) kan ziju van atap (ri"i), van rijen gespleten bamboe (santé*) ém zeeft zeldén yan sirap (santé_ hudjoe). Op de plaats, waar we de deur zouden ver- wacehten, is het dak eenroudig een weimg opgelicht en door deze opening (d==para, réwa B) komt men binnen. Het feit, dat de dakbedekking geheel tot de vloer door- loopt, is daaruan toe te sehrijyen, dut het 'snaehts met de winden en de hoogte boyen den zeespiegel in de kam- pong gedueht koud kan zijn en het huis daartegen z00 diceht mogelijk gesloten wordt. Begrijpelijkerwijze is het hierdoor in xoo'n huis steeds ontyaglijk benauwil, vooral tok omdut dé op de teekening voorkomende venstertjes (e==préntonga) niet yagk gemaakt worden. Op den nok van het dak yindt men gewoonlijk eene versiering (a=rang- gan mbaroe), mecstal een cenyoudige sapoe lidi, bij hoofden nog een karbonwengewei. Voor de deurapening ligt een hoop platte steenen bij wijze van trap (f=<watoe woné para, watoe oné réwa B) en vyuak een houten laddertje (k=rélé*). Ook is wel eeus de vloér onder bet deurafdukje een weinig nitgrelemd, zoodat daar een soort yoorgalergtje gevormd wordt (e=kéntjuku of ténda*. Onder bet huis (m=ngnseng) wo- nen de huisdieren, welke er nlzoo het huung toe bijdragén om de atmosafeer binnen wvyerre yan welriekend te maken, Het inwendige van het huis dan bestaat allercerat uit eén ge- heel doorloopende gang, die geen ulzonderlijke naam drangt, Bij den middenstijl vindt men er de vuurplaat (r=sapé*), waarombéen men bjij guur weer op bankjes saumengit. De Manggéraiers vinden dit crg gezellg. Ye hebben voor dit saimenzitten een_soorb_rijmpje: a Tumpang énti* Léok supit". letterlijk : ,,#itbankjes rondom het vuur”. [ 159 ]Het nchterste of het voorste gédeelte van de gang wordt gebruikt nls salaapgelegeuheid voor jongé ongetrouwde man- nen en reirigers, cn heéet landa* of loetowr, of Ising B (0). 1

Op de gang komen de kamertjes (p—=<kilé of bihk B)

Vit met deuren (g=para kild of réwa bilik B) op de wijee als in de teekening op de plattegrond aangégeven. leder kamertje herbergt een gezin. Men ziet, dat de Manggéraier niet Yeel behoefte aan ruimte heeft.

Op szolderbalken (j=lélés) rust een soort van zoldertje (l6*hé"), waarop alle mogelijke hmsrand en werktuigeén ge- borgeu woriden. Boyeén het vyuur treft men vaak een soort | hangende zolder nan (lé*ba*), waarop ook allerlei zaken hggen. i

Men treft tésenwoordig cok huizen aan, wnarbij de dakbe dekking niet geheel tot de yvloer doorloopt en er dun een om- wanding van ploepoeh (bddl, poentjing B) is gemankt, Ook heeft meu buizen met een ellipsvormige vloeren een lange nok,

nt AG |

dit zijn echter afwijkingen van den oorspronkelijken vorm. “

Zoo bestaunt de kampong Tjérémba nit slechts één huis, ka dat 65 passen lang is meb een LIrontbreedte yan 18 pns. h De” deuropening wordt gevormd door eene opheffing van ji het dak over het gehoele voorfront. Daironder is rechts —_

een kleine voorgalerij, links dé trap, Het inwendige yan het huis wordt gevorimd door de lange gang in "tk midden, z00nls in 't kegelvormige huis. In die gang staan twee

“a UA

rijen stookpluntsen, terwijl bét totaal santal kamertjés nan = Wecerszijden en op 't uiteinde van den gang, juist geteld >Zestig” bedraagt. Er wonen in deze ,kazerné" dan ook

an” |

bijna 200 mannen, vrouwen en kinderen. Men zou kunnen zeggeun: Er guan veel makke sehapen in cen hok!” In afwijking van bet kegelmodel is de .loetoer' hier 't eérate kamertje links, terwijl bet tweede pudi- en djugongsehuunr is.

De kleeding '

der Manggéraiera is zeer eenyoudig: een zeer kort broekje (dékd*) van cigon gewevyen blauwe stof, is met da [ 160 ]hoofldoek (sapoe) het Yoornaamste bij de mannen. Meer gegoeden dragen hierbij een bandje (badjoe) van Yersehillende Snit, nan de vingers ringen (kila), om depolsen armbanden Yan tin of hgut (ponti) en een gordel (sélépé*), dezé laatste Yrijwel altijd van leer. Sirihbenoodigdheden worden met al- lerlei andere kleine zakén gedragen in een taseh van gewe- ven goed (kowot), die aan een dito band ,,en bundoulitre" gedragen. wordt. Hoofden dragen naar Bimancesehe ge- Woonte een samengeyouwen kain om het middel (séléndung). Dit is eyenwel niet oorspronkelijk.

De vronwen dragen meestal niét meer dan een groote sarong (lipa), die op een der sehouders vastgeknoopt wordt, verder yaak enkelringen. (rawi) em. oorknoppen (biéngkar).

Yeer urme mannen en ook vaak de nan den veldurbeid bezig zijuden, dragen 'alleen een sebaamgordel (tarf*) In 't To*désehe dragen zoowel maonen als Yronwen een hoofd- deksel, genaamd ,songkong wéh”, bestaande uit een mandje met. vierkanten bodem, dat met een touwtje onder de kin bevestigul wordt.

De voeding der 'Manggéraiera is voornamelijk djagong (latoeng) die voor 't nuttigen gepoft wordt, en rijst (hhang of naloen), Bij feestelijke gelesenheden worden varkens, geiten, kippen en karbouwen geslaeht en het vleeseh gerooeterd genuttigd.

Bij gebrek nan djugong en rijst yoedt de Manggéraier zich met de kern yan deéurenboom, dic geraspt én geroosterd gennttigd wordt. Ook wordt gennttigd de kern van een soort sagoboom, genaamd ,por*oe borong”, dat op dezelf- de wijee = >berecid wordt. De Bimangcezen noemen dit <krampi".

Groote Tiefhebbers zijn de Manggéraiéers van-sprinkhanen en een soort wurmen, die onder den grond leyen. Om deze dieren te yangen worden holle bamboe's in den ground ye- stoken en daartegen nun getrommeld, waarop dedieren nawr buiten komen. Het geluid, dat door dit trommelen teweeg [ 161 ]gebraeht wordi, is heel nardig en vaak op groote nfstanden te hooren. De mensehen vinden 't een nmusant werkje. De ladangs.

Zooals op het situntieschetsje te zien is, maakt de Mang- géraier zijue ladangs op twes wijeen. De lIadangszijn aan- gegeven met de letter L. Op de wijree, zooals overal elders ook gebeurt, op de sohets de linker ladang, wordt een stuk van de berghelling sehoongekapt (ak badjoe), von een pagger voorzien, Oomgespit met een smal ijeeren séhopje (batji tjiwal), dan bebouwd. Een ladanghuisje (j=sékang) dieut den land- bouwer met zijn gezin gedurende de werkzaamheden tot en met den oogst tot tydelijke woonpluaats,

De karakteristiek Manggéraische wijee yan ludangs aanleg- gen 18 te zien op de schets rechts van de bovenaungehanlde ladang, waar een apiunewebuehtige fguur is geteekend. De verklaring ervan geef ik hieronder.

Bij het begin van den tijd yoor den ladangbouw wijat het kamponghoofd een stuk terrein aau, dat behonwd zal worden. Door de gezamenlijke mannen wordt het nu sehoongekapt. Dan wordt met de stammen der gevelde grootere boomen bet terrein vau uit het middelpunt in sec- toren verdeeld. De stammen, netjes in elknars verlengde gelegd, Yormen de seetorlijnen (n—langan of langén). De sectoren zelf worden weer onderverdeeld in. vakken (1 = banta of Iroek B) op dezelfde wijze, terwijl dere vakken dan teu slotte nan de versehillende mensehen ter beplanting wordeén gegeveu. Dé door de boomstammen ge- vormde lijuen dienen ,en passant* om afspoeling yan de bovenste lang teeclaarde door bet regenwater te yoorkomen, Hierdoor yorinen sieh dan cok gedurende den regentijd de Ook bij audere cultures (o:n, dé theecultuur), bekende, na- tuurlijke terrusjes,

De straal yan zo00'n, ,,spinnewebladang” zal ik "b maar noemen, bedrangt vank meer dam 200 depa's. Ken yeer eigensurdigen indruk maken dere ladunga op den vreem[ 162 ]“deling, Yoorul omdat men er bijoa altijd Of tegen san Of

van hoog boven op neer ziet em dus de heele yorm van het web duidelijk xict.

Op de ludangs nu verbonwt dé Munggéraier u@june twee YoOoruaamste _voedingsmiddelen, dé djagong en derijst. Het eerst wordt de djagong geplant en dan, nls dezé ontkiemd is, de rijat er tussehen. De jong ontkiemende rgjst is dan door de inmiddels opgesehoten djagong wut besehermd. Is de djagong rijp, dan wordt die géoogat (go"“latoeng) eu de plant geheel van het terrein yverwijderd, waarna de pudi gelegonheid heecft, zich géheel ten volle te ontwikkelen.

In de onmiddellijke nabijheid yan de kampong zijn de klapper-, pinang- en pisangtuinen, bijua novit 'ompaggerd en matig onderbhouden. Deze tuinen zijn bijeaak voor den Manggéraier. Reeds bij onyve komst werdén bij verseheidene kampongs eenige koffieboomen geronden, cok maar In 'É wilde weg geplunt. Kofie wordt door het volk ook ge- bruikt. De aanplant hieryun woridt tiang door het bestuur nangemoedigd en mooie demonstratietuinen, volgens de regels der kunst sangelegd, ziju hier eu daar te vinden.

Dok tabak wordt vyerbouwd, weer in de onmiddellijke nabijheid der kampong.

Waarom de Manggéraier toeh altijd de steile hellingen voor zijn. bouwterrein nitzoekt? Ten éerste heeft hij weinig kenge, want vlak terrein isin 't Manggéraische bijua niet ta vinden. Maar wat er dan nog is, lant hij ongebruikt. Hat ia wéer de conservatieve volksrecst, dia hem het tercein Inat gehbruiken, dat cok ziju voorvaderen gebrnikten.

Ten twesde is de Manggérnier zeer onbekwaam in 'taan- leggen van waterwerken en xouden waterwerken in het steenashtige terrein cok vrij moeilijk te maken ziju. Lieyer dan zieh die moeite te gatroosten, klimt en dault hij da- gelijks goedig de steile hellingen op en af, Bovendien z0Ou- den tuinen in de eukéle stukjes diepgelegen vlak terrein lem te ver yan gun kampong verwijderen, dit immers boyeu [ 163 ]op den bergtop of bergrug ligt en tot verplaateen van de. kampong gaat de Manggéraier nooit over. “dilHoogatens kan het gebeuren, dat hij een nieuwa in debutrt bonwt, doeh de kampong, waar zija voorvaderen in. =geleefd hebben, begrayen werden em nu in de gédaante yan —geeaten (poti") onxiehtbuar doorleyen, is hem heilig en diebreekt hij niet af, * De bedoeling van het bestuur om het volk te bewegen. af te vakken naar dé dalen en duar groote kampongs door * Car. vereeniging te vormen, is den Manggérnieras dan cok bes l poald antipathiek, Bij dé behandeling van den godsdienst [4 ad zal een en ander nog nader blijken, X

l De godsdienst.

De godsdienat der Manggérniers is zeer primitief, doeh daarom miet minder juteressant. Eenyoudir ale de gode- dienet 18, doet dé Muanggéraier er niet veel nan.

Alleen bij gelegenbeden als het begin van den Indangbouw, geboorten en _sterfgevallen, worden er cenige godsdieustige ceremonién uitgevoerd, die nader besehreyen zullen. worden,

In *t dagelijkseh leven merkt men niets eryan. Ét beslaan tempels, noch priesters.

Het bestaan en het yoortbestnan van alle leyen op narile is in 't algemeen slechts mogelijk door yoeding en Yoort- planting, dit is zioh ieder wezem, hoe primitief dan ook, bewust. . Na

Voor de voortplunting siju natuurlijk twee geslaohten noodig en een vereeniging ervun, het huwelijk.

Het buwelijksidee is volgeus du Manggéraiers Yerpersoonlijkt in de vereeniging Yun de beide wezeng, die samen de godheid UU Moert Kruéng vormen. Moeri Kruéng béstaat dus nit ails : Yi 'E ware twen helften,m.m. een mangelijke, do hemel, genmamd “ina slungit' en een vrouwelijke, du aarde, gebnamd sulang"". |

De huwelijksiduad nit zich in den vyorm yan regen emuk =. gevolg hieryan” wordt moeder narde bevrucht en brengt hure kinderen, dé veldgewussen eu vruchtboomeu, tér wereld [ 164 ]Ook mensehen en dieren zijn kinderen uit het goddelijk huwelijk ontsproten, immers zij leven en hunne liehumen groéien door het eten van planten, voortbrengseulen van salang”, dus bestaan hunne lichamen ook uit voortbreng- sélen van jalang” en ziju 21) eyeusoo hare kideren.

Hat gebed, dat bij het begin van den ladangbouw door een dér oudlsten van de kampong in den kring der verzamelde kamponggengoten wordt uitgesproken, luidt:

É, Moeri Kraéng, téh koé hami wué oesang, djari koé wodja latoeng! (É Moeri Kraéng, geef ons een beetje regeu- water, dut de padi en djagong een beetje gelukke).

Verder worden dan bij die gélegenbeid allerlei dieren geslacht en met het bloed ereun moeder narde vruchtbnar gemnakt, terwijl dus in het gebed aan vader hemel verxoeht wordt, haar te bevruchten. Ook worden nudere zuken geuf- ferd, als rijst in bamboe's gaar gestoomd (kolok) en vruchten. Daarna wordéen allerlei spelén gehondén, die later behandeld worden. |

Behalye Moeri Kraéng, die als oppergodheid de maeht heeft nlles te doen oOntstuan en cok te doen sterven, worden door de Manggéraiera in hooge eer gehouden de geesten der voorouders (poéti").. Deze gécaten behoedeén deélevyenden voor allerlei kleine enaangenanmhbeden, als zekte, ongelukken eng: en worden dan ook voornamelijk aangeéroepen bij ge- legenheid van éen_ gehoortefeest, terwijl bij de ceremome na ecéne begrafenis dadelijk weer de pas gestorvene, die, zoodra hij in den grond gestopt 15, cok pétif geworden is, aangeroepen wordt om hem yast gunstig te stemmen tegén len tijd, dat er weer een geboorte gevrierd moét worden.

De péti's blijeven altijd omzwerven in de buort yan de kampong. wuar z1j tijdens hun leven in gewoond hebben.

De lijkeu wordeu ook in de-eigen kampong begraven. De Manggéraiera dus, die hun kumpong verlaten, doen hiermes meteen afstand yan de beseherming, die de poti's hun léyende Dazaten gevon tegen ongevullen in 't leyen. Begrijpelijker- Wijze vinden de mensehen dat minder sangennam. Afbreken [ 165 ]van dé kampong en Yerplnatsen zou de poti's nabuurlijk zeer boos stemmen en bebalye dat dé mensehen hunné bescherming in dé nieuwe kampong zoudeu moeten deryven, zouden de poti's hen tijdena bet ufbreken der huizén allerlei ouheilen bezoriren,

Figennardig is het, dat de Manggéraiers altijd zo0 bung ziju voor hunne potl's, en wel inzonderheid, wanneer het donker is. Hoewel de poti's hun geen bepusid kwand zullen doen, daaryan ziju xe oOvertujgd, versehrikken xe dé mensehen, die 'anyonds in 't domker loopen, en de vrees Yoor die versehrikking is bij de Menggéraiers z00 groot, dat ze niet dan bij hooge noodzuak 'sonehts buiten de kampongs zulléen gaan;

Ten slotte teekén ik san, dat dé Manggéraiéers met hun godsdioust zeer geheimzinnig ziju en er zieh tegenover vreendelingen maar héél weinig over nitlaten. Velen ook geren sieh heelémuul géen rekensebap vau de hoedlanigheden vun Moeri Kraéng. Eerst nu eenige ayoudeu Yertrouwelijk samen zitten en praten braecht ik dit onderwerp te Roeténg op het tapiji en werden mij bovenstnande verkluringen Lereven.

Geboortea.

Zooals. gemukkelijk uit het vyoorgnunile kan worden gecon- eludéeri, is de geboorte van een kind in een Manggérnisehe familie een groote gebeurtenis.

Er wordt dun ook een groote plechtigheid bij gemankt en een behoorlijk feest gogeven. Ik zal traehten éen en ander wo nauwkeuris mogeljik té vyertellen. Zoodra de

anstaande moeder bemerkt, dat de jeugdige telg op komat

is, Wwordt een der nabijzijuden gewaarsehuwd om dé fumi- lieleden op te mepun veor bet welkom nan het kind (Héur tjoenipé*). De boodsehapper spoedt zich heen en hault mit den omtrek alle mogelijke familieleden bijeen. Zoo vlug mogelijk begeven dezen rieh maur het krunmhuir, medene- mende een laus. Intussehen heeft uls regel dejonge moeder [ 166 ]laar kind ter weéreld gebracht. Bij aankomet voor bet huis seharen de familieleden zich voor de'deur en klopt delans-

diruger, mecstal cen der oudste mannen, met zijn Wapen

tegen cen der stijlen van het huis.

Met Inide stem vrangt Inj dan:

Atin tné, nta péfung”, betgcen wil zeggen:

Een jongen of een meisje?”, (lotterlijk blijeend menseh of nitgunnd menseh, immers een man blijit ziju heeleleven in ziju kampong, een vrouw volgt later haar gemanl nuar diens huis). Van binnen wordt uu geantwoord. Vij£ malen worden yraeg en untwuoni gedaan, éerst daarun begeeft rich de geheele tamilie naar binnen, wuar de jonge moeder huar spruit toont. De nageboorte wordt nu, in bladeren

gewikkeld, naur buiteu gebraeht, een ondiepe kuil naast

het huis gegraven en le nngeboorte erin gelegd, waarun de kuil met een steen gesloten wordt, Duarna wordt er een paggertje yan hout omheen gémuakt (rékd lé badjoe). Hisrua begeeft rioh dedfamilis weer naar biunen en guat de kraamyrouw hualen, die naar voren in dé ,téndu*” ge- hirucht wordt en-op haur eene-zijop een bed yan pinangsehors gelegd, de rug gekeerd nuar een vuur, dat op dé inmwiddels vok paar yoren gesleepte vuurplaat (sapo*) sangenmakt word.

Meu nocemt dit .sarup bald* toko roet upi” (roosteren deu rug Tiggende bij het vuur). Dit roosteren is Tolgens de Munggéraiers nvodig om de bloeding te atremmen. Onder de ténda* heeft men voor de geur yersoh gekapte takken en bludereu yan eén djeroekboom gelegd. Na cen tijdje anldus geroosterd te ziju, gunt dé moeder weer nuar binneu om zieh nan de vorgeu voor hoar kind-te wijden en trekken dé familieleden z zieh terug.

Gedurende_ dé” nu. Volgende 5 dagen wordt dngelijks de steen; waaronder de nageboorte ligt, 'smorgeus en 'suyonda oprehieht_en_de_ungehoorte_ met kokeud water begoten om dieren te weren. Ondertussehen muskt men xich géereed yaor het geboortefeest, dat den Gen dug gevierd wordt. Op dien [ 167 ]dug komen weer ulle familieleden bijeen en het feest neemt een sanyang met het slaeliten van een varken. Het hart Yan dit dier wordt fju gestampt en de stukjes op een blud gelegd. Baby wordt mu voor gebrueht én de volgende dooptoespraak door een der ondste mannelijke fumilieleden gehouden: Héé (lang sangehoudlen) Néka ramba“, néka rétang, néka béti, Oewn éta woelan, langkas baéng ntula, Hité Ia, la*ak taé dakoe, Rémpus oera la“, patoet taé dakoe, Tjama lé radja, Tjamboe lé rapoe, Néka tfjaling, néka tjéloe, (b...) Pandang hia ngasang, Négo por6 oerat té la! Waarop ullen instemmen met een langgerekt ,éé!"” " Vertaald_beteekeut deze speech: <Hee! Word niet betooverd, Iuil muar niet én word niet ziekelijk, groei tot boven de maan, word groot tot man de sterren, Hier i8 éen vyurken, geloof mijn woorden, Draden ziju ©r in het vyarkenshart, just ziju mijn woarden, Word gelijk de rudja, Mogeu de geécsten (cigeulijk Lijken) U behoslen, Verander niet van naam, vergeet bem uiet, Pandany i5 ziju naam! Word even gelukkig als het hurt yan dit varken (sehoon is)". Thans neetut de oude mno een stuk hout in de handuls symbool yan het kwade, én zegt: sRatjing hin ata kosé”. (Dit hout dit is het kwadej. Allen stemumen in met een langgereékt; xhodi" en de oudé slingert het hout nuar buiten. : Nu wordt het fijagestampte varkenshart rondgegeyen en [ 168 ]vertoond_(totd) en wauneer jedereeu het gerien heeft en er zijue of hare goedkeuring over te keunen hecft gegeryen door ,diSu*" te zeggen, wordt het gekookt. Ken schotelije rijst (tjéroek) wordt nu aungedrugen, het hart door derijst gemengd. Dé oudé neemt tu het sehoteltje met het meng- sel (hélang gengamd) in de hamd en muukt een geluid, waarmee wij vogels vzouden roepen: krrrr! De ocude roept hiermee de poti's op en die offreert hj een deel van de hélang, door daaryan kléine beetjes om zieh heen téstraoiem, zeggende: .,Ho76 Ia, mpo*, hé*6 Ta, amé*”. (Hier is wat van "t varken, grootvoder, hier is wat yan 'tvarken, vauler).

De rest van het mengsel wordt aun Moert Kraéng geolferd. WVoor dit doel is bumten een zeer eenvoudig altanrtje gemnakt, bestaande unit een paar gespleten houtjes, waarop een pisangblad is ncergelegd. Het samenstel heet <Sanggar”. De rest yan de ,hélang” wordt hier door den oude op uitgestrooid en dnaarnn gant hij nuar binnen, zeggende: Pol na pé?ang sanggar hélang”. (De belang is al buiten op de sanggar). Nu worden de versohillende eetwaren opgedragen én op de woorden: ,Tjadk hhang, hhaug gé”, (geef de lepels eu Inat onseten), begint eindelijk het feestimnal, dut de pleektigheid besluitk.

Zoouls men ziet, hebben Moeri Kraéng én de péti's hun sandeel reeds gehad. Kigenaardig is, datin de speech Moeri Kraéng niet aangeroépen wordt, terwijl dit wél het geval is met de poti's. Toeh is dit vrij natanrlijk; Moeri Kraéng hbeeft ziju werk gedaun, n.m, hét leven gegeyen, dieu hebben ze dus voor- loopig niet meer noodig. Thans moeten de péoti's helpen om het kind gedurende ziju leven te behoeden voor de gewone ongevullen, hetgeen dan ook in.de speceh gewenseht wardt,

De meérdere of mindére migebreidheid yan het feestmnal is natuurlijk afbankelijk van de welvanrt van de familie. In 't nlgemeeu 15 ecohter de Manggérarer héel gemoedelijk met zijué feestmalen, want de gusten nemen ullen ook wat mee. Een legende yan cen gast, die niets meebracht bjj een feest, volgt later. [ 169 ]Evenals bij 2o0vele Oostersehe volken, is ook bijj de Mang- gérajera het huwelijk een dure gesehiedenis, terwijl het santal plicehtplegingen erbij legio is. Ken jonge man dan, die besloten is de uitverkorene yan ziju hart te trouwen, begeeft zieh op eem goeden dug naar bet huis van de geliefde én klampt daar haar voader aan.

Het yolgende gesprek ontwikkelt zich dun ongeveer:

Huwelijkseaudiduat: ,,Vader, hebt ge niet wat jonge sirih en pinang voor me?"

Vader: sJawel, maur x0 18. miet bijeonder goed”.

Candidant: ,,Dat komtb er niet op nan, ik wil re toeh wel hebben”.

De sirih-ingredienten worden mu te voorséhiju gzehanld én madat de ds, sehoonzoon een #Hinke hoeveelheid achter de kiezen heceft, staat hij op om te-vertrekken en dan Yranut de vader, die al begrepen hecft, wanrom 'towat: ,,wanneer kum je terug?” hiermeée te kennen gevende, dat byj ziju toestemming voor het huwelijk geeft. Nadat de gelukkigu vrijer een dag met hem nfsesproken heefi, bereeft hij zieh Wweur hujswaarts. Thuis gekomen vertelt hij zijn vader, wat er aan de hand is en deze huast zich ulle familieleleden erimek in kennis te stellén, hen uitnoodigende, de noudigoe zakeu voor de huwelijkegift (patja wina) bijeen te brengen. Gedurende de nu volgende daren wordt ulles voor de brui- loft. gereud gemaukt im 't huis yan de bruid, terwijl dé amilieleden yuan den bruidegom panrdeu, karbouwen, varkeus, blokken katoen enz. bijeen brengen. Op deu vast- gestelden datum nu begeeft xich de geheelée familie yan dén brnidegom”in optoeht naar het buis der bruid, de versehil- lende zakeu medenemende, die den bruidsehat zulleu vormen.,

De bruidegom xzell heéf siceh nan "t hoofd yan den stoet gesteld, op-zijn Érunist gekleed, te panrd en een pajong boyeu 't kookl. Bij het huis der bruid gekomen, houdttle stoet hul, de bruidegom stijgt af en ulles treedt binnen, ontvangen door den [ 170 ]sehoonyadér. Nadat iéderém gereten is, vrangt de bruidegom Weer eyvenuls Yroeger Oom. sirih en Wanneer dit rond gegeren is, Offreert hij ziju 1.8. sehoonvuder een cadenu, b. v. een kurbouw. Het geseheuk wordt nangenomen eu dudelijk een under, Mmecatul eceu Yarken, ervoor teruggegeven. Nu cerat komt de bruidegom met veel ombanl van woorden met -ziju vangoek voor den dag en wannger de vader evencens met veel ombaal te kennen gegevén heeft, dat zijo doehter toeh zo0 mooi 18 en z00 goed on z0ooveel waard, maur dat hij buar toch wel wil afstaau, al is "t dun noode, wordt cinde- [jk de braid op een Manggériseh zadel voorgebraoht door hare gezumenlijke fumilieleden en het huis in gedrugen,waar ze in eén kamer ngergezet wordt. De bruidegom wordt nu gencodigd meh naast hasr neer te zetten, maar dut guat maar Diet vyoo gemakkelijk. Eerst moet nu de bruidscbat wordenu gegeren en het aandragen en oOvergeyen daaryan gecft eceu spektakel van belang. Yaak moet de bruidegom voor iedere vloerplank, die hij passeert, een geschenk geven, #oodat dé blokken katoen, kains, koperen séhulen (képar) in yrij behoorljjke boeveelheid aanwezig moeten zijn, evengoo de versehillende dieren, die gegeven worden. Vronwelijke familieleden van dé bruid komen nandengen met sirihdooxzen, wiaruit geoiterd wordt. Hoe meer sirihdoozen er xiju, hoe beter, want voor ieder moet de bruidegom een Reseh toewak geven. De drukte @indigt pas een weinig, wauncer de brui- degom goéd en wel bij zija geliefde is beland en zich nuast haar gezet hecit. Na worden varkens geslueht em andere dieren, op dezelfde wijee als bij de geboorte eun fijugeatampt varkenshart yertoon:d en rondgegeven, hetgeen de hoegroot- heid manggeft van het toekomatige huwelijksgeluk en dan wordt eceu feestiumnul nangeriekt. Vauak wordt hierna nog tot slot een dangje gegeven, maur dunrunee i8 het fecat dan ook algeloopen. De vyersehillende dausen besehrijf ik luter.

Na ufloop yan het feest guan de gasten huiswanarts, de bruidegom evenwel blyft bij zijo sehoonyuderlogeeren gedu[ 171 ]Tende cenige dagen, welke dagen het jonge paar minnekoozend doorbrengt. Eindelijk wordt dé jonge eehtgenoot_nan _zijue pliehten in xziju eigen kampong heriunerd. Hij deelt zeziju sehoonvader mede en nadat hij dezén toestemming gevrnagd heeft om té mogen vertrekken, geeft hij hem nog éen Janatste geseéhenk, meestal eceu karbouw, en begeeft zieh dan met zijii leyenggezellin nuar zijo cigen kumpong. In het huis yan #ijn vader is intussehen weer een kamer ingeruimd of bij-gebouwd, die thans door het nieuwe gezin betrokken wordt.De huwelijketrouw is bijj het Manggérsisoehe volk groot.Gevullen van overspel komen hoogst-zeklen voor en eeht-seheidingen behooren tot de uitzondering. Polygamie is bihet volk toegestaan, hoewel, gelet op de Yrij uangienlijkebruidsehat, slechts meer gegoeden xich de weelde van meerdan één vronw kunnen veroorloyen en de gewone kampong-bewoner dus als regel maar één vrouw heeft. Begrafenis.

De meerdére of mindere_omslag, die bij een sterfrevalgemankt wordt, is afhaukelijk van de ouderdom yan deu)overledene, Yooveel mogeljjk alle tamilieleden komen narmnelijkbij de begrafenis en allieht heeft een oude Lestorvene érweer dan eeu jonge. Van jonge kindéren wordi WéInIg notitie genomen en het ziju doorgaans ulleen de ouders, diehen begraven.

Overigens wordt bij volwussenen van het averlijden yan mauneén of Yyrouwen vrijwel evenyeel notitie genomen.

Da tijding van het oyerlijdeén yan een Manggéraier wordt evenals eene geboorte met den meesten spoed den familie- leden medegedeeld, die zich weder zo0 vlugals hunne werk- #uwumbeden yan het oogenblik het toelaten, nanr hot sterf'huis begevren, hierbij medenemende allerlei éigengeweven kains en stukkeu wit katoen (blutjoeng). Van het begin af Inid weuklngende wordi de droeve toeht ondernomen. Dit wen- klagen duurt vrijwel onafgébrokeu door, tot dé doode begraren is. Intussehen ziju de het dichtst bij het sterfhuis xzijuden

a — Sat judi GA

—_—_—

a Vg

' [ 172 ]begonnen de doodkist te maken. Hiervoer wordt een Minkedikke boom geéveld en een stuk van den stam uitgehold,zoodat het lijk érin kan, waarnu de kist met do-afgekaptesehij£ sesloten kan worden. Wanuneer nu alle familieledennangekomen ziju, wonit het Ik gereinigd en veryolgenshet liehaam opgevouwen, diw.z de knoieén z00veel mogelijkopgetrokken met de onderbeenen tegen de dijheenen aan.De Manggéraiers noewen dit opvouwen ,,gllo". Yoo yast-gebonden gnat het lijk in de kist, gewikkeld in het lijk-kleud, dut reeds bij hut leven geweven 18.

Jeder familielid legt er mu de meegebraehte kaina op,cerst het witte katoen, boyenop de moodieré kains.

Deze laatsate worden bij bet sluiten yan de kist weerdoor de eigenuara meerénomen, de andere, het witte ka-toen, blijren op het lijk liggen. Tijdena dexe plechtigheidhebben cenige andere fumilieleden op het pleintje in dekampong of anders (hoewel zelden) in de vumiddellijke na-bijheid van de kampong een kuil gegraven. Het zal na lezingvan de besehrijring der godadieust duidelijk xiju, dut degrayen, Waar de poti's uit oprijeen, met buiten dé kam-pong mogen worilleu gemnakt, anders zouden dezen te verl moeite hebben, hun kampong weder te bergiken. Is dékulgereed, dan wordi de begrafenisstoet geforineerd. Vooraangaut het paard van den oyverledene (bij een vrouw niet),Yoorstellende, dat het lem ten groye brengt, dun de kist, door eenige familieleden gedrugen, daarna dé rest dér mensehen. De kist wordt in de kuil néergelaten en derze metanrde én groote steenen gesloten. Dit ia het moment, waaropzieh volgens de Manggéraiera de geest (poti*) losmnukt vanhet Ik (rapoe). De Ijkkist met het stoffelijk oeersehot blnft evenwel dé woonplaats van de poti*, waaruit deze 'snaechts op-rijst en in de kampong of iu den Omtrek eryan roenddwaultf,de werken zijoer levende nazaten beziet en hen voor de kleinglevensonaangenaumhbeden naar gelang yan bun gedrng be-hoedt. Te hunner cere wordt dan cok b.v. bij oogst- en plant[ 173 ]feest geolferd, terwijl ook dadelijk un dé begrafenis eenofferande plant vindt op het nieuwe graf. Van ondérhoudder grayen ziet men -weinig, nu ja, welk Oosterseh volkonderhoudt de graven zijner nfgestorvenen, wanneer het nietbij bun leven bijeonder ,bervorrngende" mensehen waren?—Een mnalltijd besinit de begrafenis en jedereen begeeft riehweder hujiswaarts.

De Manggéruier sehijut te- gelooven, dut iedere afgestor-yene nog eene ontmceting met Moeri Kraéng heeft. In hetTosdGsohe geeft men den ovérledene nog een stukje goudf ander metaul in den mond, heteeen. Moeri Kraéng. bijdie ontmoeting overhandigd moet worden, In deze streekouwt mén de lijken niet op, hetgeeu semakkelijk ver-klaard kan worden nit deMenangkubausehen oorsprongder Kraéngs aldaar.

Wanneer het opvouwen der Jijken Makassnarsehe gewoonteis, kun dit missehien een 'nanwijring ziju brj het onderxoeknaar den afkomst van de Manggéraiéra.

Het plant- en oogstieest.,

Beyrijpélijkerwijze moet onder dé voornaamaste periodiekefeestdagen van een Jlandhouwend volk allereerast gerekendworden de dag, wanrop eeu tunyaung wordt gemaakt metbet heplanten der wvelden en die, waarop de oogst wordtaangevangen. Ook bij de Manggéraiers is dit het geral, Beide feesten zijn bijun geheel gelijk. alleen wordt Lij hetplantfeest_ geofferd_uan_ moeder narde (.alang”) om haarYruchtbaar te maken, zo0als ik reeds br =, godsdienst"vermeldde,

Overigeng ziju beide dagen groote Teestdagen, waaropnehtereenyolgens de vérsehillende Munggéraisehe spelen gege-Yen Wordén, verdér behoorlijk gegeten eu xyooral behoorlijkgedromken wordt. De toewuk-kruik wordt op #zoo'n dngHiuk aangesproken, [ 174 ]neeren zieh ecenige kamponga. Bij het planotfcest gaat hetvolk in optoeht naar de te, beplanten velden, voorafgegaandoor een man, die nanhoudend op een groote gong saat.Bij aankomst op het veld “worden cenige dieren geslaceht,b. Y. een varken én éen kip. De barter worden in stukjes gesneden, het vroeger genoemde mengsel ,hélang” bereiden op het vekl gestrooid, terwijl ook met het bloed dergeslachte dieren de aarde gedrenkt wordt. Hierbij wordt hetvroeger reeds genoemde gebed nitgesproken :

ll, Moeri Kraéng, tét koé hami waé oesang, djari koéWwodja latoeng”.

Ook andere ecetwaren worlen geoiferd ula de génoémde<kolok”, @eveuwel miet te Yeel, want de Manggérnier denktgoed nan zijn ecigen maag.

Na nfoop van déze ceremonie guan allen terug naar dékampong, terwijl de rest van den dug besteed wordt nan despelen, die in bet volgende hoofdstuk behardeld worden.

Dansen én volksspeléeén.

De bij de feesten uitgevoerde dansen xzijn tweecérlei, n.m.die binnenghuis, b.v. by een huwelijk, eu die buitenshuis,0. ii. bij plant- en oogstfoost. Da cerste dung heet ,sanda*".

Ze wordt uitgevoerd in de middengang yan het huis doormannen eu vrouwen. In cen kringetje gesehaard, voerenve een xveer eenyoudigen dang uit, bestaande uit sehuiyendepussen en Wwendingen, alles begeleid door zang en muziek.De muzriek wordt gegeven op de Anit [soending) én optrommen (géndang). Bij dé zang treedt telkeus om beurtenéén mit deu kring op ula voorzunger. Ziju or Yeel deelnemers,dun wordt gedaust om de vuurplaat ([édk sapo"), ziju erslechts weinige, dan gebeurt het om de middenstijl van hethuis [lébk siri béngki).

Op dezelfde wijze uls bij de sunda?" dansen eenige per-sonen, hierbij echter ulleen mannen, in eén kring roud,begeleid door muziek, thans yan trommen en gongs. De [ 175 ]dans is éen weinig fanatieker, daar er géen vrouwen aanmee doen. Gewoonlijk gant deze dang vooraf nan het naderte noemen —tjatjik"-spel en dé waorilen, die gezongenworden, zijn dan ook in hoofdzaak opwekkingen tot denuunstaanden strijd.

Een door Munggéraiers gespecld bulspel is het ,raga"-#pel, waarbij een uit rotan gevlochten bal met de-vuist doorde eene part over het doelwit moet worden geslagen, datdoor de audere verdedligd wordt.

Het apel ruakt in onbruik en wordt bijna nooit meergespeeld,

Als Inatate, tevens mecest geliefkoosd en specifiek Mung-gérniseh apel noem ik het ,tjatjik”, hetgeen zooéven ulterloops genoemd werd.

De kampvechters ziju gekleed in een lange pantalon(dék?) en een korte kain [ltpa), liefst van inhesmsuh weefsel.Om "t middel wordt de gewone gordel (sélépé*)' gedragen.Acliter in den. gordel wordt cen in den yorm yan een opgeheven paardenstaart gedraaide rotun gostoken, geusumdnJalong ndék!”, nan het niteinde vyoorzien Yan een bos paarden-af geitenhaar. VWVodr in den gordel steekt een kris of eanpinangmesje, waaraun waordt opgehangen een saamgeknooptedoek (sapoe sié, vertaald: doek om te wuiven ofte wanien),Waarutee de strijders gedurende het tundukken voor en naden sing wuiyen.

Verder dient het wapen nls steun voor het touw, waaraaneen nantal koperen bellen hangen, die aehter tegen de beenenhangen eu bij het loopen en dansen rinkelen. Deze bellenheeten ,gorong-gorong” én worden in 't landsehap Manoesgemsakt,

Het bovenliji is naakt. Op 't hoofd wordt eén hoofl-eksel gedragen,bestaunde uit een vierkant, met versehil-

leude kleuren bewerkt voorstuk, hetgeen het vYyoorhoofd

bedekt. Aan dit voorstuk ziju- twes horens van leer of blikbevestigd in den yorm yan een karbouwengewei en versierd [ 176 ]176

met geitenhaar. Het geheel, .panggal” geheecten, wordt met een touwtje voor het hoofd bevestigd, terwijl het hoofd verder door een doek beschermd wordt tegen de slngen bij het gevecht. Voor dit geveeht is de eene strijder, dénan- valler, bewapend met een sterke zweep (lurik), bestaande uit een rotan handyat en een koord van karbouwenleer. De andere, de verdediger, voert in de eene hand een sehild Yan karbouwenleer (nggiling, ale het rond is, tédu*, uls het langwerpig je).

In de nudere hand voert hij een 1*/, M. lange, sikkel- Yormig gebogen bos rotan (larik ta"ang gehecten, ta*ung— afweren).

De verdediger moet trachten om de zweepslagen van den nanviller nfteweren, hetgeen hem, wonderlijk genoer, zeer vaak gelukt.

Een touché heeft ten gevolge gehoon van den aanyaller en zijue partijgenooten, een misslag hoongejuieh yan de andere partij. Raak of niet raak, wordt dan van Wapéng Yerwisseld; na lederen toegebraehten slag worden de rollen omgedraaid. Daartoe worden zweep en rotanbos op deu grond geworpen en langs elkuar heen dansende, rapen de kamp- vechters het wapen der tegenpartij op.

Zoo nu en dan Wordt een der twee door een partijgencot afgelost. Bij beb op elkaar toetreden der twoé strijders draait zieh yan tijd tot tijd een der twee om nuar zijne rustende partijgrenooten en uit langgerekte si rijdkreten, wanr- mee die partijgenooten op zijn vérzoek één of meerdére mulen instemmen. Het is ook wel noodig, dat dezen strijders wat moed ingesproken wordt, want. zoouls Iichtb te begrijpeu is, laat een touché met de zweep op het liehaum of de armen Yan den Yerdediger een behoorlijke, meestul bloedigé striem nehter.

Het apel wordt met groote belangstelling door een

menigte ometanders gevolgd en het duurt door tot het Yallen Yan den ayond. De strijders begeyen zieh dan [ 177 ]177

tandakkende in optoeht terug naar de kampong, erenals ze des morgéng ter kampplanta versehenen.

Verzot_ale de Manggéraiers_ op dit hun spel zijn, ziet men op de meeste ruggeén van de manneén de Jitteekens van de sehtereenyolgeus er bij ontrvangen slagen, en nemen ze ook guurne een gelegenbeid, b.v. cén bezoek van den Civiel Geznghebber, te baat om het te yertoonen.

Huiselijke bezigheden.

Eenmnal thuis zijude, vindt de Manggéraier in 'b algemeen zijn dagtaak gédaan en Yerrieht hij slechts zeer Weinig Werk. Hoogsteus vindt men hem met ziju. kapmes berig met het Yérvaardigen van kleine huiselijke benoodigdheden als waterseheppers, lepels van klapperdoppen, enz. of hij mankt zijne gereedsehappen voor den veldarbeid in Orde; verder amuseert hij zieh met het dragén yan de kleinere kinderen. Handwerkslieden zijn er slechts weilnigen, Hen eukele man in iedere kampong is wat meer ontwikkeld in 't timmermansvak én die néemit, als 't naodigis, de leiding op ziéh bij het bouwen van een nieuw huis. Hier en daar vindt men éen enkelé amid, 0, 4. in het landsehap Pongkor en bij Roeténg. De inriehting yan zoo'n emedlerij is wel sardig. Alles 13 opgesteld onder een lIaag aldakje. Men Yindt er den vaurhaard (léwéng) op den beganen grond. of een béotje ingegrayen, Ann twee tegenovergestelle zijden ervan zijn platte steenen opgezet (watoe leweng). Onder de eene is eeh muuw gat nitgegrayen, waurdoor dé twee tuiten wan de dubbele blaasbulg uitsteken. Een blanabaly is 'beigenlijk niet; twee dikke bamboes, I M. lang, ziju naust elkaar in den grond gestoken, Alle rogen ziju eruit gestoken, behalye de onderste en vlak daarboyen nu ateekt in iedere bamboe een dun bamboetje: de tuit, die uitkomt in den vourhnard. In de reohtopstnande bamboes nu beweegt zieh in leder éen zuiger (sdsék), bestaande uit een Louten klos (béléng), waar cudersun voor goede nansluiting eceu puar lappen en een krang kippeveeren bevestigd ziju. Aan den

Tijdsohr. Y. Ind. T.-, L.- en Vk., deel LVI, ali. 1 en 2, 12

MAN [ 178 ]178

zniger zit een lange dunne houten zuigerstang. Door de beide zuigers nu beurtelings op en neer te bewegen, ont- atant een vrijwel onafgebroken luchtstroom in den vuunrhaard. Dit bewegen yan de zuigers is het werk yan een helper, die daarvoor vaak een apart bankje hecit om op te zitten. In den vunrhaard wordt houtskool gestookt. Het anmbeceld [amuk] bestuat wit een dik stuk ijzer, dat een plat boyenvlak heeft yan ongeveer /, d. M?* en yan onderen in een punt eindigt, die in een honten balk gedreven is, welke in den grond is ingegrayen. De humer (toekoe) lijkt 't mecat op cen kleine Europeesehe voorhumer. Een paar koelbakken met water worden gevyormd door eenige dikke bamboes, waarvan in de lengterichting een smal stuk is afgenomen, terwijl de rozen niet weggenomen ziju. Metdit primitieve géreedsehap nu vyerraardigt de smid kapmeseen, de smalle Manggéraisehe sehopjes, bétji tjiwal genaamd, en lanspunten.

Ook vlechten de manuen matten (lotjé*), maar de grovere soorten. De fijnere worden door de vronwen verraardigd en dit is een bezigheid, die alle vrouwen in Manggérai uitoefenen.

Dé mutten zélf bestaan uit een eenyoudige vlecehting van een soort pandanblad, gennaamd ré*a*. Soms worden er eenige Nguurtjes ingevloehten. De matten worden in huis gebrnikt als lig- en zitmatjes en ze worden, opgeruld met kapok, gebruikt nls zit- en hoofilkussen én mutrassen,

Vele worden er mitgevoerd en deze uitvoer is eem Yan de kleinere middelen yan bestuan yan het volk. In enkele landsehappen worden de kains geweyen, n.m. in Taji“ba en in Tisd6. Het weeftoestel is vrijwel van het gewone model.

Als grondatof voor de weefsela wordt nog wel gebruikt zelf verbouwde katoen, maar tegenwoordig Wwordt veel ga- rén geimporteerd. Alas verfstof wordt gebruikt een aftreksel van verfhout én ook veel indigo (ginuk), welke hier en daar [ 179 ]a Ta “An NG nun Ar na a a a, MU TUA Kanu. N . , | Ya.

179

verbouwd_wardt, 0.0. in To*d6, TejiFba, Lumba. De indigo- bladeren worden in water afgetrakken en dit-aftreksel met kalk geémengd, waarna het mengsel naar het beginsel, zooals ook in dé indigofabrieken gesehiedt, hier met klapperdoppen opgesehept en weer uitgestort wordt, waardoor het xioh lang- zamerhand verdikt en er ten slotte een dikke brij oyerblijfi, waarmede de weefsels gekleurd worden. De Munggérsisehe kain heeft dus een donkerblauw fond (ofeen rood), vauk met ingeweven Of oOpgenanide Aguurtjes en een zoogenaamde <kepala”, waarop weer undere kleurige feuurtjes. De broedte is ongeweer Gi 7 d.M, en dan Worden twee kuing nan elkaar genanid om een voldoende breedte te krijgen.

Het twesde weefsel is dat, wanryan débroeken der mannen (déko*) gemaakt worden. Dit wecfzel heefi een donkerblanw OÉ rood fond, meestul mét rechtopstaande kleurige atrepen en verder eeh rand yan gékleurde Aguurtjes san den onder- kant yan de broekspijpen. De motieven yan dezen rand én ook van de kepula van bet ecerste weefsel, de Tipa, z1ju heel aardig.

Overigens zijn beide weefsels grof en dik, hetgeen evenwel, het Éfrissehe bergklimaat in aanmerking genomen, geen kwand kan. Verder wordt door yrouwen gemuakt het hoofddeksel, dat in 't Roetéingsehe vooral veel gedragen wordi, dewvroe- ger reeds gendoemde ,djongkong wéoli”.

Andere hoofddeksels der maunen, die bijveldarbeid, trans- porten eng. gedragen worden, ziju 0.a, dé <Ajdugkong batan", gen soort ronde bamboezen helm, en de <djongkong ré*bé", Yan dengeliden vorm, bestaande uit een uitgeholde en gedroogde kalebns.

Veelul. dragen re odk een sauamgevouwen stuk pinang- bladnerf, dat onderweg tevens dienst doet uls etensabak en

uls watersoehepper. Alle kleedingstukken worden in huja vervaardigd,

. Sieraden heeft het volk ul heel weinig. " Armbanden én. oorknoppen ziju meest van hout, bok yan 'tos.g. ukar baha en soms yan tin. Ze zijn zeer primitief.

h . a

.

P]”"TOJ |

sa. Jam [ 180 ] [ 181 ]151

Yoor en moest een hand uitstrekken, waarop een sirihblad gelegd werd. Daarop werd een beétje van hét gésmolten lood gegoten. Bleef dit op het blad en werd het hieroap weer hard, dun was de beklaagde onsehuldig,

Liep bet eraf en brundde de beklsagde zioh, dan was hij sehuldig. In *t laatste geval was de proefneming afgreloopen en werd de sohuldig verklaarde beklnuagde veroordeeld. In het @eerste gevul moeast ook de ,djarang laki” (sanklager) zieh aan het godsoordeel onderwerpen. Brandde deze zich, dan bad hij blijkbaar gelogen. Brandde ook hij zich miet, dan was dat een bewijs, dat znju nankineht joilst was, doeh dat er eeu andere sehuldige was, en dau moest hij die muar eerst gaan oOpzoeken.

Bij grootere zaken, nls by, diefstul van groot vee of moord: werd éen ander godszoordeel 'bij ontkennen van dén beklungde toegepast. Dit oordeel vooral was een groote plechtigheid, waartoe van Wijd en zijd dé bevolking opkwam om dé berechting bij te wonen. In het riviertje bij de kampong werd een Hinke dam. gemaakt, xoodat een voldoend diep water werd Yyerkregen. In het aldus ontstané bassin wer- den een par stevige stokken op een afstand van xoowat drie meter van elkaar geplunt, Op den dug van de beréehting bu kwamen beide partijen, in hun beste kleeding gestoken, Yergezeld yan familialeden en vrienden, in plechtigen optoeht aan. Ik vestig er bij voorbnat de nandueht op, dut dit oordeel vauk eindigde met den dood van een der beide partijen. De sdjarang laki"” en de ,djerang kina?” stelden zieh nu op san tegenoyergestelde oevers yan het water. De ,sanggur" werd opgerioht, een vyurken geslaceht en met bét hart duar- van de ,hélang'” bereid en op de sanggar” gelégd en hiermede Moerl Kraéng opgeroepen. Nu begon de ,djurang laki” een gloedyolle_ redevoering, die aanving met de nan- roeping Yun Moeri Kraéng uls beslisser over leyen en dood. Hij betuigde hét rechtmatige van ziju sanklaeht, uitté die nogmaala breedyoerig ©n beluigde ten slotte de wensehe'jk- heid Yan zju dood, voor 't geval hij geeu waarheid had [ 182 ]TP TT TI TT GG ES Si? id. ST Cat.. TuO

gesproken. Als de ,djarang lak?” had nitgesproken, kwam de sdjarang kian” nan '£ woaord, die in eene minstens eyeén gloedvolle rede Moeri Kraéng uanriep, ziju onschull betoogde en de wenschelgkheid van ziju dood betuigde, voor 't geval hij sehuldig zou ziju. Na afoop der beide redevoeringen, die een geruimen tijd duurden, gaf de duloe bet teeken tot nanyang yan de proefneming. Beide partijen begayen zioh DU te water, omklemden ieder cen stok en gingen languit op den bodem van bet bassin liggen, natuurlijk geheel ondergedompeld. WVaak bonden ze xieh nog meét een drand nan die stokken vast. Wie nu 't eerst door benauwdheid boven kwam, had gélogen of was sehuldig. Dit lijkt dus Yrij eenyoudig en cen ongevaarlijk oordeel. Zoo ongevamlijk Was 't eyenwel niet, want de andere partij, die nog onder water was, Wist niet dat detegenpartij reéds boven gekomen was en trachtte dus nog onder te blijeen. Dit eindigde dan vaak met het ophalén van dien peraoon in geheel bewus- teloozen toestand. Dikwijls was het alot der geschiedenis de dood yan een Yan beideu en natuurlijk lang niet altijd van den sehuldige of den lengensar. Wegeuns het groote leyéensgeruar, dat man deze proefneming verbonden wus, hadden de Mang- gérniers er dan 0ook een zekere vrijgevigheid bij en die bestond in hét stellen yan een pinatsyervanger voor een of belde partijen. Deze plantsyervangers waran dan mensehen, die de proef al eens meer bij de hand budden gehud en 't waren, vooals men zieh licht kan denken, miet altijd dé vroedsten Onuder het volk. Het yragen én benoemen van een planata- vervanger ging altijd met een heele plechtigheid gepaard: met éen gézadeld poord begaf zceh de vrager naur 't huis van den véryanger en deed hem het verzoek. Werd 't nangenomen, dan werden den vervanger het gezadelde paard en een karhouw nangeboden, verder een mooi pak kleeren, een kris en 't noodige eten. De 'karbouw moest na alloop van de proelneming worden geslacht en verorberd als eer- bewije aan den vyervanger. Dit cerbewija heette soeté". Op [ 183 ]BN

Hai IM

185

het gezadelde paard zon hij ecerstdnags naar de plaats des cordeela worden geleid. Dit paard hecite ,wIkit”. De plante- vervanger zell heette ,kopé". Op dén bepaalden dag nu werd hij op de ,wikit' naar de plaats des oordeels gebrucht, maar daar aangekomen zoolang, in kain: gewikkeld, ver- atopt. De ,djarang laki” of ,djorang kina" hield dus zelf ziju toespraak em cerst op 't moment yan het te water gaan kwam de skopé” voor den dag. De Manggérniérs waren dus eigenlijk zelf een beetje verlegen met het stel- len van een plinatsvervunger, hetgeen ongetwijfeld getuigde van gebrek nan doodsyerachting eenerzijds en schuldbewust- ziju anderzanda. Men moet ook toegeven, dat de wuarde yan het godsoordeel er wel onder moest lijden, daar het verliexen van bet geding den .kopé” hoogstens wat boon bezorgde. Op den dood liet hij het natuurlijk zelden aankomen, daar- voor interesseerde hem meéestal de yaak te welnig en ziju loon kreeg hij toceh. Een feestmaal becindigde ten slotte de” plechtigheid.

Bezrijpelijkerwijee zijn der twee methodes Yan bewije- levering na inyoering yan ons bestuur afgesehait, maar thans gesit het ontbreken van een officieelen eed wel eens moéilijkheden bij het tot klaurheid brengen vau misdrijven.

Een tweetal legendes.

Daar, zooals ik reeds cenige malen opmerkte, het Mang- géraisehe wvolk geen sehrift kent, is er cok geen sprake van cene volkslitteratuur. Alleen bestaan hier én daar een paar mondeling overgeleverde volkslegendes. Een tweetnl ervan werden mij te Roeténg verteld en ik vérmeld die hieronder.

10. De legende van kampong La*6o.

Lauge jaren geleden werd in kampong La*6 op een dag het

pluntfeust gevierd. Yun héinde en vor kwamen familie-

ledeu en vrienden_ uit andere kumpongs been, want het feest moest_ditmaal. bijeunder luisterrijk gevierd wordeu, [ 184 ]184

Uitgestrekt waren de ladangs van kampong Laté, groot het aantul gasten en grootsch moest cok het feest worden. Iedere gast nam als naar géwoonte iets mede voor het Teestannal. De een brucht een karbouw, de nnder een Yarken, minder gegoeden ceu geit of een kip of een portie rijet of djagong, en zoo begon het feost,

Beurtelings bood ieder der:gasten het door hem mede- gebrachte man en Werd het gesehenk nanyaard en verorberd. Ook vruchten en groenten werden opgediend en zoo was er al vrij wat naar binren gewerkt, toen éen gast werd opgemerkt, die al Aink meegegeten had, mar nog niets gegeren had.

Hij werd hierover onderyrnagd en moest nu tot zijn groote_verlegenheid bekennen, dat hij niets had meegenomen, Of dit een gevolg was vun gierigheid dan wel van armoede, vermeldt_ de _geséhiedenis_ niet, waar wel werd dé man over dit verznim van hem dusdanig door zijn medegasten gehoond, dat hij zieh gencodzaakt zag het feest te verlaten. Met wrok in *t hart yerliet hij de kampong, gevolgd door ziju vrouw en zijn kind. Vluk buiten de kampong beyond zieh een karbouwenpoel, waarlangs zijn weg leidde em het ge= rieht van dezen poel deed hem stilstaun en herinnerde hem Weer des te leyendiger aan zijn yerzsuim om een slachtdier mec te brengen. Intusschen kwam zijn yrouw met het kind hij hem stan ea wilde hem troosten, doeh dit maakte hé nog manar woedeuder en ten slotte pakte hij haur en het kind san, Wierp hen in den yoor hem liggenden poel én nitis daarbij grimmig dén wenseéh, dat ze er uls karbouwen weer uit mochten komen, Wat bij nooit had kunnen verwaehbten, gesehiedde: een wijfjesakarbouw en een kalf stapten plot- seling uit deu poel naar hem toe, en xo0 groot was ziju vreugde hierover, dat hij heelemaal niet meer dacht aan het verlies yun xzijn gezin, maar dadelk de beide karbouwen in triomf nuur het feest bracht en ze den versamélden teestvierenden aanbood_ met_ het verzoek, thans wWeer ta mogen meedoen. [ 185 ]155

In gemnade werd hij weer genceepteerd en duarop voorbe- reidingen getroffen om de twee karbouwen té slaehten.

Dit gebeurde spoedig daarna, manar wak kwam daar uit de magen der twee dieren tot grooten sehrik yan all nanwezigen te voorsehiju ?

Een deel yan de bij deu nanyang van het feest gegeten Yruchten, groenten en vleesehspijzen.

Nu werd cok opgemerkt, dat de milde gever zonder ziju vrouw en kind terug was gekomen en. werd het iedereen duidelijk, dat die betooverd waren geworden en nu in dé gedaante van karbouwen geslacht. In de verwarring, die nu. ontstond, ontkwam de wreede huisyader en niemand zag hem ooibt weer. Ter wvoorkoming vyan herhaling yan dit feit legden dé gezumenlijke feestrierenden de plechtige gelofte uf, nooir meer karbouwenyleeseh te zullen éten.

Deze gelofte wordt tot op dén huidigen dag door de bewoners yan kampong La*é6 trouw nagekomen. Kuar- bouwen worden daar niebt gegeten en wanneer een inwoner Yan La*6 soms eens ergens anders bij ongeluk karbouwen- vleeseh hecft gegeten en hij merkt dit, werpt hij zieh da- delijk Yoorower op den grond en vyeegt als een karbouw, die iets onsmukelijks gegeten heeft, ziju mond nan 't gras uf; dit ulles om ongeluk in zijn gezin te vyoorkomen.

20. De legende van Kraéng To'dé en het stekel- varken,

Eeu der yoorouders vun den tegenwoordigen Kraéng ToFdé was een groot Iiefhbebber van stekelvarkensylecseh en Het geen enkele gelesenbeid yoorbijeuan om rtekelvarkeng té dooden en zieh nan het vleeseh te goed te doen. Op zekeren dug was hij weer xoo'n dier op 't spoor. Het had een Yrij groot hol gegrayen onder eeu dikken boom. Krnéng 'Td*d6é ging er met eceu bediende en twee honden naar toe. Daar het hol vrij ver buiten de kampong was gelegen, nam hij nog 2 pisangs mee om wat te eten te hebben,

Bij bet hol gekomen werden de twee honden, die specinal [ 186 ]196

op déze jacht waren afgericht, erin gestuurd. Ae ver- dwenen er dan ook in, maar kwamen met terug. Toen het lange wachten den kraéng begon te veryelen, gelastte hij den bediende in 't hol te kruipen, waar deze eeh- ter heel weinig zin in bad én wat hij dan cok weigérde. De kraéng gélastte het hem nogmaals, de bediende wei- gerde weer. Ondertussehen rijpte in diens brein een snood plan en om dat te kunnen uitvoeren zei hij, dut bjj ulleen achter zijn meester het hol in wilde gaan, zooals het hem als ondergesehikte betnamde.

De kraéng, die zieh Aink wilde houden, kroop nu op handen en voeten het hol in, doeh nauwelijks was hij binnen, of de bediende rolde vlug een grooten gwaren steen Yoor de opening, zoodat ziju meester er niebt meer uit kon.

Nu kon de bediende ziju snoode plan volvoeren. Hij keerde 1. m. ijlings terug naar-de kampong en begaf zich naar de yrouw van den kraéng, op wieé hij allang éen oogje had en die hem cok niet ongenegen was.

Een. hieerlijke tijd brak nu voor beide gelieven sun. YZe bekommaerden zieh nergens om, want ze waren er van overtuigd, dat zé den kraéng niet meer.terug zouden zien.

De krnéng was ondertusschen, bemerkende, dat hij op- gesloten was, wat dieper in 't hol gekropen, hopende een anderén nitgang te vinden. Dien yond hij echterniet, maar het hol werd z00 ruim, dat hij kon gaan zitten. De twee honden zaten bij hbem en zx00 verstreek uur na nur endog na dag, totdat hij 5 dagen in 't hol had doorgebaeht.

De twee meegenomen pisangs bad hij in kleine stukjes gesneden en langganm Opgegeten. Op den vijiden dug, toen de kraéng geheel nitgehongerd was, verseheeu plot- Beling de cigénaar van het hol, het stekelvarken. Het wus niet sehuw en ging dadelijk nanst hem zitten.

Duarna begon het dier te spreken en yroeg den kraéng, wat er san de band was. Hij vertelde ulles en smoekte in zijn wanhoop het stekelyvarken, hem te helpen. Hij beloofde het, wanncer het hem wilde helpen, nooit meer [ 187 ]op hem en zijn ras#genocoten te zullen jagen of hen op te eten,

Het stekelyarken nam de belofte nun en begon dudelijk om de afsluitsteen heen een nieuwe uitgangsopening te graven, xvoodat binnen korten tijd de kraéng bevrijd was.

Na in een naburige ladang zijn hbonger gestild te hebben, begaf hij zich terug maar huis en vyond dear den bediende bij ziju vrouw.

De bediende moestggijn euveldaad met den dood bekoopen en ook de asu ra eds kréeeg baar welverdiende straf, Zijn gelofte kwam de kraéng echter trouw na en hij wist zelé te bewerken, dat zijn vyolgelingen ook die gelofte aflegden.

Tot mu toe zullen de bewoners yan het tegenwoordige daloesehap Tokdé geen stekelvarkensvleeseh eten, hetgeen anders yoor de Manggéraiers een groote lekkernij ia. [ 188 ] Bij de nitgare der ,Gedateerde inseripties van Jara" (waarhij ook de andeére deelen van den Archipel opgenomen wareu, zoodat ze cigenlijk juister ,Gedateerde inseripties van Neder- landseh-Indié" konden heeten) in deel 53 van dit Tijdsehrift!), Werd op de wensehelijkheid gewezen die lijet, telkens wanneer duartoe sanleiding bestond, aan te vullen. Daor er in dien tusseheéntijl weer meer dan dertig nieuwe jaartallen bekend geworden ziju, wordt de ecerste aanyullingslijst bierbij gepu- bliceerd.

Tevens wordt yan de gelegenheid gebruik gemaukt om een paar fouten in de corste hijst te herstellen en esemige veranderingen, die inmiddels met betrekking tot de tegeu- woordige bewaarplants der inseripties bebben planats gehad, te vermeélden. Een aanyulling yun delitteratuur wordt daur nor niet bijgevoegid, daar derze alleen nut zou hebben, als de opgayen van g@lle inseripties, waaroyer mieuwe [itteratuur versehenen is, in bon geheel herdrukt werden, en dit tever

0u Voeren.

De bedoelde vyerbeteringen eu aanyullingen van de onde lijst zijn in ehronologisehe volgorde de yolgende:

851. Besehreyen steen yan Cilagahan. Thans Modjo- kerto Mus. 82. [ 189 ]856.

8885.

953,

946.

953.

1101.

1127.

ll..of

12...

1248.

1260.

1261. 1259.

1276. 1279.

voor 1291.

1291,

!

Isa

Besehreven steen van Bakalan. Thans 'Modjo- kerto Mus. 321).

Koperplaat van Trawoelau, Thans te Malang in de collectie-Wiederhold,

Besehreven steen van Blota. Thans Modjokerto Mus. 369. 3

Grot te Sangsit. In plaats van Lombok te lezen: Bal? (Not. 1896. p. 21).

Lokanatha-beeldje. In plaats.van Loeboeg bega- loeng te lezen:Goenoeng Toewa, Pudang Lawus. (Not. 1858 p. 60).

Ganega van Ketanen. Te sehrappen. Besehreven steen. Waarechijnlijk afkomstig yan Toempang. (Oudh. Versi. 1913 p. 33); thans Batavia Mus. D. 138.

Tempajan yan Ketanen. Thans Modjokerto Mus. 373.

Amoghupitca-bronsje 0, thans te Soekaboemi bij Dr. J. A. F. Wiederhold.

Koperplaat van Goeboeg klakah. Te sebrappen (Zie nanyullingslijat onder 1463).

Brongzen beeldje. Thans Batavia Mus, B. 6994, Oneecehit.

Zodinkbeker. Thanz: Batuvia Mus. B. 7964, Besehreyen steen van Batoe Berogong. Ten rechte afkometig van Kapalo Boekit Gom- bak, thans té Pagarroejoeng (Ondh. Versi. 1912 p. 43 no. 27).

Zodiakbeker. Thans Batayia Mus. B. 796h. Kilubecld yvyun Modjokerto. Te sehrappen. (Zie nguvullingslijat onder 1379),

Koperplaten van Bendosari. Te lezen: yo6rof'in 1286 (dood van Gajumada),

Steen van Pandjer. Thans Modjokerta Mus. 323. [ 190 ]199

1296, Pot ran Soemengka. Thans Modjokerto Mus. 324.

1296. Besehroven steen Yan Batoe Beragong. Ta le- xen: 1297; nfkomst Soeroeaso (Oudh. Veral. 1912 p. 46 no. 40). a

1302. Steen van Tralaja. Thans Modjokerto Mus. 845.

1320. Steen yan Tralaja. Thans Modjokerto Mus. 344.

1379. Steen van Tralaja, Thans Modjokerto Mus, 342.

1408. Besehreven steenen van Djijoe. Thans Modjo- kerto Mus. 61, 350 en 351.

Thans volgt de aanyullingslijat, wanrbij het zelfde syateem gevolgd is uls bij haar voorgangster. Evyenals daar, indien men b.v. bij Verbeek eén yolledige litteratuuropgave vinden kon, alleen de plaats bij Verbeek geciteerd is, z00 hebben wij ook hier gedaan en ons bepasld tot het sanhalen van die plaatsen, waar men nadere aanwijzingen omtrent de geheele vroegere litteratuur vinden kan, ala b.y. bij de Sumatraansche steenen het Oudheidkundig Verslag, enz.

Het @eindpunt is, gelijk men ziet, wat verder versehoven door de opname yan nog een paar vijitiende-ceuwseheé jaur- tallen.

Ten slotte wordt nog éens uitdrukkeljk vermeld (hetgeen in de eerste lijet slechts terloops werd nangeduid ula van- zelf sprekend, doeh niettemin aanleiding tot vergissingen, z0n kunnen geven), dat alle jaartallen, ook die der éerste lijst, volgens de ©Caka-jaartelling zijn.

November 1918. [ 191 ]Kaca:Tijdschrift voor Indische Taal- Land- en Volkenkunde, LVI.pdf/204 [ 192 ]Kaca:Tijdschrift voor Indische Taal- Land- en Volkenkunde, LVI.pdf/205 [ 193 ]Kaca:Tijdschrift voor Indische Taal- Land- en Volkenkunde, LVI.pdf/206 [ 194 ]

Borengenoemd gedicht, dat de reizen van den macehtigen koning. van Majapahit, Cri Rajasanggara o£ Hayam Wuruk bescehrijft, is in den laatsten tijd zeer veel behandeld. Ten- gevolge dunrryan is de naam ,,NBgarakrtiigama” reeds zeer bekend geworden, betgeen jammer is, daar het mijns inzieng iniet de -eechte naam van het gedichtis. Deze opvatting beruat op zang 94, stropbe 2, waar het jaartal yan de voltooiing oOpgegeren” Wwordt, zoodat men er als gewoonlijk ook den naam Yan het werk verwachten kan. Destrophe begint aldusz: sfing.— caka'dri-gaja-'ryyami” cwayuja miisa gubha diwaga

piiruna candrama ngki hiogan rakawin pamaronana kadigwyayanira naren- dra ring praji kwéh ning dega riniiici donika minustaka mangarana déga- warnana" dat is ongeveser:

sIn het piika-juar 1287 in de maand agwayuja op een goe- den vollemaansdag,

Toen wus het einde van 'sdichters vermelding van de oppermacht van den koning over zijn onderdanen.

Daur het doel yan het sohrgryen eryan de vermelding van de menigte der derga'sa is, moet het heeten Degawarnnana”.

Hieruit blijkt dus, dat het gedieht Degawarnnang heet, em niet Nagarukrtaguma. Die laatste naam is dan ook niet in den tekst te vinden, doeh sléchtis in den onder- gevoegilen titel, welke een later toevoegsel zon kunnen xijn.

November 1913. [ 195 ]SAPTA PRABHU. MEDEDEELING VAN

Dr. N. J. KROM.

Bhatara sapta prabhu, Honne Majesteiten de zéyen vyor- sten, worden op een bekende inseriptie uit 1273 caku !) vermeld ala degenen, door wier toedoen de wijding yan het in die oorkonde bebandelde heiligdom heeft plaats ga- had; wie er precies mee bedoeli ziju, staat er niet bij. Elders hadden wij reeds gelegenheid *) de veronderstelling te oppe- reu, dut die zeven vorsten zijn: koning Hayam Wuruk, zijn moeder en vader, zija moeders zuster en haar echtgenoot en 'skonings beide zosters. De vijf cerstgenoemden worden in den aanhef yan een panr anderé insoripties met name genocemd *); voor I272 ook nog in gezelsehap van "sa vora- ten grootinoeder, na dut jaar, in hetwelk zij overleed, na- tuurlijk niet meer.

Bovenstaande opvatting komt Oris voor sensdeela te worden bevestigd door, anderdeels licht te verspreiden over, een nog niet bevredigend verklaarde plaata in den Nagarakrtagama. Wij bedoelen zang 71, strophe 2, welke aldus begint (er is sprake van éen berandslaging des konings in 12986):

<Kunang i pabém narendra haji rima sang prabhu kalih

sireki pinupul, ibu haji sang rwa tansah athawanuja ngpati karwa sang

priya tumut".

!) Afkomstig van Bingasari, thans Mus, Bat. D. 111. YZie Brandesin Rupp. Oudh. Comm. 1904 p, 459. on Tjundi Singasari p. 35 49.; Kern in Bijdr. Kon, Inst, T, IV p. 655599.

2) In dit Tijdsehrif, LII (1910) p. 161 noot 1.

8) Brandes, Ond-Jayaansehe Oorkondon (Verhand. Bat, Gen. LX), No. LXXXIV en LXXXV. [ 196 ]

Hiervan geeft Prof. Kern de vertaling !): .In dén -rasad van den Voret namen toen deel de Yorst Vader en de twee véreenigde majesteiten; de moedera yan beiden, danrembo- Yen de beide jongere zusters des Konings, met haar eeht- gencoten”. De ,Vorat Vader” zou dan 'skonings vader, de .twee vyereenigde mnjesteiten” de koning zelf en ziju gemalin ziju. .Hierin is veel duisters” teekent Prof. Kern aan het slot van de vertaling aan.

Anngnande de beide jongere zusters en hun echtgenooten is de tekst volkomen duidelijk. Doeh sibu haji sang rwa” kan zeet wel beteekeneén: .de beide moeders dés konings”, en als wi het z00 vertalen, verdwijut elke-onzekerheid, wie bedoell ziju: het ziju "avyoraten ecigen moeder en hnar zuster, Welke laatate ook in zang 4 met zoovreel woorden > Skonings andere moeder” wordt géncemd. Zijn we een- masal z00 ver, dan ligt het cok voor de hand in dé cerste regel die shaji rama sang prabhu kalih” als één begrip op te vatten: .de bejide wvoraten, de koninklijke vader:”, Datuurlijk "skonings eigenlijke vader en ziju oom. Het werkwoord pinupul moet dan niet speciasl bij die ,beide Yoraten” getrokken worden, doeh besehouwd worden als hoofdwerkwoord van den zin, dus: ,In den rand des konings Werden vereenigd de heide vorsten-koninklijke yaders, de

'beide moeders des konings en dnarenboven zija twee jongere

xnsters, benevens haar cehtgenooten".

Is dezeé opvatting juist, dan zoudeén dus nan den vorste- lijken familieraad yan 1286 juist dezelfde personén deelge- nomen hebben, die geaeht werden de ,sapta prabhu” yan 1278 unit te maken, vermeerderd met 'skonings beide zawugérs, welke luntsten in 1278, toen de prinsessen ziju zusters nog nDniet getrouwid waren, kit den -aurd der zaak nog niet vermeld konden worden.

Maart 1914.

1) Bjjdr, Kon. Tnst, 08 (1918) p, 417.

al Ba [ 197 ] .

Men behoeft niet lang in het Minangkabausehe land vertoefd te hebben om te kunnen bemerken wélk eene belangrijke rol de vele spreekwijzen en apreekwoordelijke gezegden in de dagelijksehe gesprekken der Maleiers spelen.

Een gemeenzaam onderhoud zonder dietons is ondeukbaar.

Mededeelingen nangaande gebeurtenissen in'hét leven wor- den veelal met een of ander spreekwoord, somtijds slechts met de helft dusryan, xzelfzs met het aanyangswoord ulleen, beantwoord,

Een der veel gébruikte zegswijzen is Mangkoela*inda*mam- baléh goene. Van derxe uitdrukking bedieut men zieh om op een bericht van ergerlijke ondankbaarheid te reangeeren, of om Yérbazing bij anderen over het gebrek san erkente- lijkheid bij den menseh door verwijzing Daar dé bekende zelfzucht van den landeman Mangkoeta* te temperen. Nu en dan volstant men met een yeélbeteekenend hoofdsohudden, dat een herhaald uitroepen van déu uaam Mungkoeta* begeleidt,

Wanngeer men vyraagt wie genoemde Mangkoéta* was, krggt men ten antwoord dat hij een verwende jongeling moet grewésat ziju, die hoewel zijn vader hem ten nadeele van Zijue zuster Sabaj nan Alocih vertroetelde, weigerde den vader naur het oorlogsveld te yolgen, en zioh niet bekreunde om het lijk noeh om de wrake over den dooil des vaders, terwijl de noehteruitgestelde, verwanrloosde doehter, Sabaj de Sehoone, alle zorgen op zich nam.

Tijdeéhr. é. Ind. 'T--, Ia en Vi, déel LVI, ud. 8 en 4. [1 [ 198 ]a A

198

Bjj verder onderyragen verneemt men dat Sabnj dé hoofd- figuur isin eene romance, waaryvan bij feestelijkheden gedeelten ten tooneele” worden gebraeht. Het geheele verhaal wordt zelden opgevoerd, maar het trouwens niet zeer ingewikkeld thema is alom bekend; de numen der hoofdpersonen weet bijkaus iedereen, kleine @pisodeu van het diohtstuk kunnen de meesten opzeggen, in 't kort de vertelling is populnir, Ook alis er bijua geéen die zé gehecl yan buiten kent.

Door het hijwonen gener ceremonie waarbij het verhnaal wordt gespeecld kan men wel den inhoud leeren kennén, maar deu tekst niet te boek stellen. Het laten opteckenen Yan éen kabu heeft het bezwaar dat de opsehrijeer moesilijk zal ontkomen aan de zueht tot het gebruiken van boeken- taal, daar het gebruik maken vau hét Arabisehe sehrift reeds bet sanwenden van niet eeht Minangkabausehe woorden in de huud werkt, en het bezigen van te doftige termen en te YVeel nitheemseh-Muleisehe en Arabische uitdrakkingen suggereert. Indien men het noteeren van een populair gees- tesproduct nan anderen, wie ook, Opdrangt, is men niet

eeker van oorepronkelijken vorm en onversierden tekst,

immers de Maleier die sehrijft is onnatunrlijk in zijne taal, en de Minangkabauner die bij bet #ehrijven zieh min of meer onbewust van boeken-Maleiseh bedient is dubbel onnatuurlijk,

Om de mogelijkheid van contagium der tasl door het sehrift te ontguan moet men uit den mond eens deskundi- gen het diehistuk opteekenen, doeh ook dan maoaet er yaor gewaukt worden dat de déclamator die ziet dut xszijo reciet Wordt opgesehreyen niet gekunsteld wordt in zijne Yoor- dracht.

Op bovenbedoelde wijee trachtte ik het Ied yan Sabaj op sehrift te brengen, Daar voor dé gelegenheid om het stuk te leeren kennen steeds naur Agam, voorul Oud-Agam, Wwordt verwezen, Ing het voor de hand cenen Agamsohen keuner te benutten; de man die tot vrangbaak diende was [ 199 ]199:

een panghoeloe uit de soekoe Sikoembang, Nagari XIII, Banoehampoe, met namo kété*; Djaka (hetwelk cene ver- bastering is van het aan het Arabiseha Yukarji ontleende Djakaria, evenals het véel voorkomeude Budoe uit Aba- doelah, van <Abdoellah, is afgeleid), en gula: Datoeat Palindih.

Het verhnal speelt in het Pajakombosehe, maar de vader. van de titel persoon worit gezegd uit Padang Taro* bij Baso afkomstig te zijn. De rol yan dén egoistisehen broeder is negatief; hij komt feitelijk niet ten tooneela, muar'uit het- geeu de zuster verrieht blijkt dat Mangkoeta* niets doet noeh tot steun van zijnen vader die hem verwent, noch tot. Wwreking van zijne éer, noeh tot instandhouding yan bet familiehuis én het familiebexit,

Eene ,andere opvallende saak is de veelheid der pantoens.

Dat Yan een tweetal of drietal regels xonder direet verband met hét yerhnal wordt gebruik gemaakt om nan het Yolgende distichon of tristichon, welker eindwoorden rijmen op die yan het inleidende gedeclte, meer beteskeuis en krucht te verleenen is eeu in het Minongkabausehe vyolksz dieht Welbekend wversehijusel. Ook in het dagélijkseh gesprek 'bedient men zieh wel ceus yan pantoens om nan hetgeen men seugen wil meer gewicht te geven;. de riju wendt de aandaoht naar dé woorden die men met zékerén nadruk wil nitapreken.

Zainledig is het serste gedeelts van een pantoen niet ultija, maar op de beteekenis der woarden komb 'b niet aan, slechts op het Inatste woord der regels dat met het correspondeerende cindwoord in het tweede gedéclte rijmen. moet. |

Het stuk opent met een zesregelisen pantoen, wuaryan het eerste deel het beteekenisyolle in de tweede helft ib het licht stelt, de aandueht wordt met nadruk gevestigd op het gevaarlijke yan den tocht welkeu de held xzal.onder- nemen, Sikadoendusing roemah en badjaa bepalen do attentie op toedoeing, timah en satoe, doeh de eersta [ 200 ]200

twee regels zijn onvertaalbaar, terwijl dé inhoud yan den derden tot het verband (in dit geval: het bevel san Sabaj om maatregelen yan bescherming voor den vader te nemen) aeker wel behoort. Een yoorbescld yan een inboudlooxze pantoenhelft is r. 31 en 32, wanrin saharien en [jing slechta de ecindwoorden der tweede helft rusian eu sa- banana markeeren en meer tot hun reeht doen komen, Dat echter de rijm niét altijd zuiver is, een op hamzah eindigend woord rijmt op een woord dat met een h gesloten wordt, ju zelfs dat sleohts de klmker van de beide Inatste lettergrepen ideutiseh 5, komb dikwijls voor, ook in het dichtstuk yan Sabaj de Sehoone,

Een voorbeecld van een aohtregeligen pantoen bieden de r. 158—165, waarin 't sleehts te doeu is om den nudruk welke op de tweede helft gelegd wordt, welk effect door de rijuwoorden bereikt wordt. EKenigermate verloopen is een pantoen als in r. 209— 814, waarin de eerste twee regels een gering Yvyerband hebben met het onderwerp, én dé Inatste regel van het zestal tot het eigenlke verhaal behoort.

De vierregelige pantoens vertegeuwoordigen dén-aorspron- kelijken vorm; deze zijo mecstal "t best geslaagd, zooals b.v. in r. 261—264;:

uu“ bakoeah nu bakundji na” busoedoe bilang-bilang elo? oentoeing toeah mamandji Ko* tida* badan den hilang.

De rlytme die de klemtoon op de Inatste syllabe gelegd aan het gedicht verleeut komb in éen pantoen als dere voordeelig uit.

Het éinde van het stuk, dut is dus het slot der tooneel- voorstelling, is bijoa geheel en al pantoen.

Bjj het annhooren van deze Éragedie zitten vronwen te snikken, én rziju bijna allen onder den indruk, niet hét miust door de emotie welke de pantoens met hun klinkende eersté helfit en zinyolle tweede nideeling te voorsohijn roepen. [ 201 ]201

Voorul de Pajakombosehe vrouwen zijn bekend wegens hare vnardigheid in het diehten van pantoens in het gewone gesprek, niet ter opluistering der conyersatie maar tot vyersterking van de mededeelingen, besehouwingen of waurschuwingen.

Op rijm, zo00 mogelijk ook midden in de regels, komt "baan; vertalen der pantoenhelften is dus uitgesloten. Trou- Wens eem gedieht vyertalen kan alleen een taalkundigé die zelf dichter is, maar noeh een Rilckert, noeh een Von Platen, noeh een Von Sehack zouden zieh aan poétische ,wieder- gube” van een reciet mét pantoens kunneu wagen.

Dat in de noten bij de vertuling de ,inhoud" der pan- toenhelften opgegeven_ wordt, is sleclts volledigheidshulve om de beteekenis der woorden op zich zelve alas "b ware te inventariseeren.

De vertaling zelf is nieb meér dan cene vermelding van den loop der vertelling, z0oveel mogelijk met gansluiting bij de bewoordingen van het origineel, en ovyername van de overdrachtige nitdrukkingen eu tijpeerende beeldsprank.

Wanneer (in dat geval de bedoeling yan het oorspronke- Ike in den vertaalden vorm ul te onduidelijk zoude worden, is in noten de cigenlijke beteekenis van bijeondere uitdruk- kingen medegedeeld of nuder toegelicht.

In de nanteekeningen nehter den tekst worden dé duarin voorkomende, doeh niet in Van den Toorn's Minangkabauseh woordenboek yermeklé woorden opgregeyeu,

Hoe weinig themau en uitwerking ook aun Europeesehen smuak zullen vyoldoen, een volksdiehistuk, WUArVin. Yélen gedeelten” van buiten keunen, én allen in dit land ulthans den inhoud weten, moet mijus inziens gepuhliceerd wordeun. 'Trouwens, cok onye kennis der taal wonlt er mede gébnat, Vergelgking met gecstrverwante litteratanrprodueten bijun- dere volken ligt voorloopig. buiten het werkplun.

Kaba Sabaj nan Aloeih.

Baladung ka Sikadoendoeing Basiang ka roesoeh? roemah [ 202 ]To

15

S0

Sd

Karandoeihkanlah di badjoe Sabuj aj sulangi toedoefing Huri kuhoedjan timah Barisoen* hari kusatoe "Mandjawab Sabaj man Aloeih Bapa? aj djo dén di bapa? Koenoenlah sasatoe nangko Djan pai bapa* kubalaj

Ait manjoeroei* djano denaj Boekan 'to-aié babelot

Rusian boeroea* djano dénaj Boekan to rasiun élo*

Denaj bamimpi mulam tadi Djoendjoedng airiéh bamimpi rabah Kabau gadang bamimpi hilang Ajam poetidh bamimpi tabang Mimpi soedah denaj tabangoen Den ingo kiri djo kanan Satoe poen tida* manjoenro Antah moh djihin manjogaro Antah moh setan manjaroepo Marangeh boeloe mandangakan Mandjawab. Radjo Bubundiéng Anu“ den Sabaj nan Aloeih Debogeang njawa rangkaj ntikoe Oebé* djariéh palaraj dumam Sidingin tamba* dikapalo Tomuluh ba* pantoen oerang toéo Nasi saboekoe saharian Makanan ana radjo 'Tjino Kulau itoe djinih rasisu Itoelah mimpi sabanano Djoandjoeing _sirieh bamimpi rubah Karako* ko Ié kanai*

Kubau gadung bamimpi hilang Si Koeta* diagan oerang [ 203 ]5

60

T0D

208 Ajam poetiéh bamimpi tabang Si Koeta" kapi baroemah Oesah dikutokatokan Bin tahoe kito badoeo Mundjuwab Sabaj nan Alocih Bapa? aj djo dén di bapa* Dangakan ma* den katokan Balai? kupa di lnboehan Manocedjoe baré* djo oeturo Kalau ba* itoe kato bapa* Kaba*n poelo kato bambo Mandjawab poelo radjo Pabandiang Ana 0j Sabaj pun Aloeih Koenoen luh susatoe nangko Sia mahambé* tagoerambé* Sia managah tagoeradjah Kapui djoeo denanjo = Sabab parang sabab dikito. Ana 0j tinggalah diroemah Kaba baraliéh anjolai Soenggoeah baraliéh sanan djoso Bahimbau Rudjo Babandiéng Adit? 0j salam salamat Tjukuulah koodo kakandangno Kowlo nan tumpoeih balung kaki Nan manganguh nan mangangum Nau maminoem aié timah Nan mangangam aso badié Adit* 0j salum sulumat Koenoen luh salam sulumat Ditjukan koedo kakandangno Lah soeduh koedo dipakaji Bahimban salam salumat Buhimbun tanguh hilaman Toean den Radjo Bubandiéng

[ 251 ]Kaca:Tijdschrift voor Indische Taal- Land- en Volkenkunde, LVI.pdf/266 [ 252 ]Kaca:Tijdschrift voor Indische Taal- Land- en Volkenkunde, LVI.pdf/267 [ 253 ]Kaca:Tijdschrift voor Indische Taal- Land- en Volkenkunde, LVI.pdf/268 [ 254 ]Kaca:Tijdschrift voor Indische Taal- Land- en Volkenkunde, LVI.pdf/269 [ 255 ]Kaca:Tijdschrift voor Indische Taal- Land- en Volkenkunde, LVI.pdf/270 [ 256 ]Kaca:Tijdschrift voor Indische Taal- Land- en Volkenkunde, LVI.pdf/271 [ 257 ]

EEN PSEUDO-PADJADJARANSCHE KRONIEK

Derde bijdrage tot de kennis van het oude Soenda^[3]

Met een facsimile

DOOR

C. M. PLEYTE

MET MEDEWERKING VAN

Raden Ngabei POERBATJARAKA

Toen in April 1911 het opstel over de stichting van Padjadjaran en de eenmaal zoo befaamde hoofdstad daarvan, Pakoean Padjadjaran, ter perse ging,^[4] bleef nog één bericht omtrent die yeste te bespreken over, namelijk een niterst beknopte mededeeling ter zake, van wijlen den heer K. PF. Holle, nedergelegd in een artikeltje getiteld: ,Nog een’ woord over den Batoe toelis te Buitenzorg”.^[5]

Daarin toch wordt aangehnald het begin van een Oud- soendasch handschrift, waarin metterdaad Pakwan = Pakoean, met als stichter van die stad Rahjang Bangnga worden genoemd, doch waaruit overigens volstrekt niet blijkt, dat het document werkelijk als een Pakoean-Padjadjaransehe kroniek mag beschouwd worden.

Integendeel, de in zijn geheel overgenomen aanvang yan het geschrift, slechts een geslachtslijst, vestigt veel meer [ 258 ]den indruk dat deze lonter dient om den san t slot ge- noemden Rakejan Darma Sikes oan een stamboom te— helpen, want onmiddellijk daarop volgt dat deze nls lecraar optreedt,

Die conclusie lag te meer voor de hand, wijl gezegde Darma Siksa in meerdere Oudsoendasche geschriften als geestelijke optreedt, zoo o.a. in de Tjarita Parahyangan, in de Waroega goeroe en anderen *).

Aangezien dit feit door opslaan van des heeren Holle’s citnat, dadelijk vast te stellen is, had ik destijds met de bloote vermelding daarvan kunnen volstaan. Nochtans moest aulks te doen achterwege blijven, omdat het vermoeden bij mij gereven was, dat hetzelfde handsehrift door den heer Holle, ongeveer vijftien jaren te voren, ook in yerband met de beschreven steenen op het onde kerkhof Astana géde te Kawali*) was gebracht. :

Ten einde de juistheid van die onderstelling te kunnen nagaan, was natunrlijk het origineel noodzakelijk, doch dit was toen toevallig niet beschikbaar.

Zoo stond de gank nog op het tijdstip dat het verschijuen van Dr. Hoesein Djajadiningrat's doorwrochte Critische besehonwing van de Sadjarah Bantén, een onderzoek naar den inhoud van het oude werk opnieuw aan de orde stelde. Tmmers door geuoemden sehrijver worden ook alle berichten aangaande Pakoean Padjadjaran nog eens in onderling yer- band besproken, zoodat men er de meergenoemde opgaaf van den heer Holle dan ook in santreft, maar zoo omzichtig gebruikt, dat aanstonds duidelijk wordt, dat ook de heer

2) Wat den naam van dit dorpje aangant, die volgons de goleide- ijk eanonisch geworden legends ,pan” zoude beteckenen, 2ij epgemerkt, dat hier vermocdeljjk nan den moer gebruikelijken vorm kabali, hot sterk gemaakty, moet gedacht worden in verband met den eenmaal Anse esioan hebbenen barelt: van Praboo Wastoe, Zio: Het jaartal

TRASCRIPTIE.

Schntblad verso

AWIGNAM ASTU.

Nihan tĕmbĕj sakakala Rahyang Banga—masa sya ñusukna Pakwan maka ngaran Rahyang Tawuwus—maka
manak Maharaja Dewata—Maharaja Dewata maka manak Baduga Sanghyang Baduga Sanghyang maka manak Prĕbu Sanghyang maka manak Sa-
lumah ing rana—Salumah ing rana—maka manak Salumah ing Windu raja—Salumah ing Windu raja—maka manak Salumah ing Tasik pajang Salumah ing Tasik pajang [maka manak] Salumah ing Hujung Kĕmbang Salumah ing Hujung Kĕm-
bang maka manak Rĕkeyan Darma Siksa—Darma Siksa siya ngawarah anak euñcu umpi—cicip—muning anggasana kulasantana prĕtisantana—wit wĕkas kula-kadang . . . . . .

Fol. 1. recto

sakabeh—nguni weh sapilanceukan—mulah pabwang pasa[ 270 ]

lahan paksa — mulah pakeudeukeudeu — asing rapes — cara purih — turutan mulah keudeu ditineung di maneh iseus-

iseuskeun carekna patik rama jaga kita dek jaya prang tajeur^[6] juritan tan alah ku reya — musuh ti darat ti laut^[7]— ti barat ti timur sakuliling desa — musuh alit —
musuh ganal muku^[8] kahaja urang miprangkeun sitĕpĕt — sibĕnĕr — siduga — sitwarasi — mulah sida deung kulakadang — mulah munuh tanpa dwasa — mulah
ngarampas tanpa dwasa — mulah midukaän tanpa dwasa — mulah nĕngĕt atri^[9] sama astri — mulah nĕngĕt hulun sama hulun — jaga dapĕtna prĕtapa dapĕtna pĕgĕngeun sakti beunangna — Sunda — Jawa — Lapung^[10] — Cina — Ba —

Fol. 1, verso.

luk—banyaga nu dek ngarĕbut na kabuyutan na Galunggung—asing iya nu meunangkeuna kabuyutan na Galunggung—iya sakti tapa—iya jaya prang—iya heubeul
nyawa na—iya bagya na drabya sakatiwatiwa na—iya ta supagi^[11] katinggalan rama rĕsi—lamun miprangkeuna—kabuyutan—na Galunggung—atul na kabuyutan—
awak urang na kabuyutan-nu leuwih di paraspade-pahi deung na Galunggung-jaga beunang na kabuyutan ku Jawa-ku Baluk ku Cina-ku Lampung-
ku sakalih — moelija na koelit lasoen di djarjan — madanno radja poetra — antoek na beunang koe sakalih — djaga rang ageus dihelwan — moenoeh tanpa dwasa — ngadjwal tanpa dwasa — ngoeni weh — tan bakti di sang pandita dipoehoen di maneh — na tjarita beunang koe sa-

Fol. 2, recto.

kalih ngaranja — na kaboejoetan — djaga hamo iseus di moelah

↑ Anoe matak nĕpi ka kiwari peutjang mah arang noe oelin ka sisi tjai gĕde, sabab dikalakieun koe boehaja; nja eta lantaran manehna ngabobodo ka boehaja djadi patjadoeanana njaba ka sisi tjai gĕde.
↑ Met rukken trekken (eigenlijk stuiptrekken).
↑ De tweede bijdrage was: De Patapaän Adjar Soeka Rĕsi, Tijdschr. v. Ind. T.-, L-, en Vk.,, dl. LV. (1913), blz. 281 vv.
↑ Het jaartal op den Batoe toelis nabij Buitenzorg, Tijdschr. v. Ind. T.-, L.- en Vk. dl. LIII (1911), blz. 155 vv.
↑ Tidschr. v. Ind. T.-, L.- en Vk. dl. XXVII, (1882), blz. 187—189.
↑ lees: tandjeur.
↑ lees: ti darat ti laoet.
↑ Gelezen werd: moen koe.
↑ lees: astri.
↑ lees: Lampoeng.
↑ lees: soepadi.

[ 271 ]

di pamali di maneh — mulah kapuhan dina musuh ganal bala dilacan^[1] — musuh alit mwa beunang ditambaän —

jampe mwa matih — mangmang sasra tanpa guna — patula^[2] tawur tan mrĕtyaksa — ku padan ngalalwan sipat
galĕng ngalalwaän siksa nu kwalwat — kwajwa nguha^[3] dicarekaki^[4] lawan buyut — upadina — paday^[5] beusi panday omas — memen paraguna — hambalawak — tani gusti —
lanang wadon — nguni weh na raja puta — keudeu ditineung di maneh hamo ngadenge — carek idung^[6] lawan bapa — hamo ngadenge carekna patik rama wwang keudeu ana keh upadina — kadi tungtung halalang satĕgal kadi agĕrna^[7] puñcak ing gunung — sa-

Fol. 2, verso.

pa ta wruh ri pucakña — asing wruh iya trwruh ina patingtiman wruh dicarek aki lawan buyut — marapan kita jaga prang heubeul ñawa na — jaga kita miprangkeun
sitĕpĕt sibĕnĕr — siduga sitwarasi iya tuhu sirĕna janma ina bwana iya kahidupana urang sakabeh — iya pawindwan ngaranya kangkĕn gunung panghyangana urang — pidah
ka Cibuntu ngaranya — pindah kalmah pamasarran — geusana wwang ngĕyuhan kapanasan — jaga rampes na agama — hana kahuripana urang sakabĕh, — mulah kwajwa moha di-
carek na kwalwat pun — Ujar Rĕkeyan Darma Siksa — ngawarah urang sakabeh — nyaraman salumah hing taman — sya Rĕkeyan Darmma Siksa — maka manak salumah hing taman — patĕmwau deung ti Darma agung aya mangsĕsya pa-

Fol. 3. recto.

tĕmwan deung ti sisima pun — Maka ngaran Sangraja Purana carek Sangraja Purana — ah rapes rapes carek

↑ lees: dilañcan
↑ lees: patulak
↑ lees: ngula
↑ lees: dicarek aki
↑ lees: panday
↑ lees: indung
↑ lees: anggĕr

[ 272 ]

dewata kami — sya Rĕkeyan Darmma Siksa pun — Jaga di-

turutan ku na urang reya — marapan atis ti ikang desa — sangprabu enaka lungguh — sangrama enaka mangan sang di sijaya prang — jaga iseus dicarek nu kwalwat — nga-
lalwakeun — agama nu ñusuk na Galunggung — marapan jaya prang jajan tahun — heubeul ñawa na — jaga makeyana patik rama — paninggal na sya seda — jagat
daranan di sangrama — jagat krĕta di sangrĕsi — jagat palang ka di sangprabu — hajwa paäla-ala panglunggunghan — hajwa paäla-ala pameunang — hajwa paäla-ala dĕmakan — apan pada pawitaña — pada muliaña — maka pada mulia- — ku ulah — ku sabda — ambĕk

Fol. 3, verso.

— siniti sinitiyagata — siaum — siheueuh sikarungrungan ngalap kaswar sĕmu guyung teyah ambĕk guru basa — dina urang sakabeh — tuha kalawan anwam — mulah
majar kwanta — mulah majar lakana — mulah madahkeun pada janma— mulah sabda ngapus — iya pangjaya prang heubeul ñawa na ngaraña — urang menak maka
rampes agama — haät heman dina janma — mana urang kadĕl kulit — mana urang dipajarkeun menakuna^[1] rama — carekna patik rama — na urang lanang wadwan — iya
tuwah iya tapa — iya tuwah na urang — gwareng twah — gwareng tapa — maja twah maja tapa — rampes twah waya tapa — apa na urang ku twah na mana beuhar^[2] ku twah na mana waya tapa na maka muji sakalih dya ku tapa na muji maneh keh ona-

Fol. 4, recto.

m sugan tu rapes^[3] na twah mana beunghar — na maka ñeuseul sakalih ja urang hanteu tapa — ñeuseul maneh keh onam — sugan tu gwareng na twah mana burungna
na tapa — hamwe^[4] karampes lamu dipindahanatwah — jaga

↑ lees: menak ku na
↑ lees: beunghar
↑ lees: rampes
↑ lees: humwe, verschrijving van hamo

[ 273 ]

dipeda ku sakalih — hamwa karampes na bahan twah jarang dipuji ku saku sakalih — sicangcingngan silangsi-

tan sipaka — sirajeun leukeun — simwa surahan siprĕnya — sipaka maragwalragwal — purusa emetimene rajeun leukeun pakapradana — iya bisa ngaraña — titis beuhar waya —
tapa kitu tu rampes twah na menak — jaga iseus dicarek nu kwalot — dipuhun di maneh — maluy swarga tka ring kahyangngan Batara Guru — lamun tĕpĕt bĕnĕr di awak di maneh tucap na urang kahaja bwa-

Fol. 4, verso.

t simumulan — singeudeuhan — sibanteuleu — doengkoek pĕruk — supĕnan — jangkĕlek — raheke — memelehe —
brahhele — seler twaler — hanti waler — tan bria — kuciwa — rwahaka — jangjangka — juhara — hanteu dikabisa — luhya mumulan — mo teu teuing — manggahang — barang
hual — nitya mrĕswala — kumutuk prĕgutu — surahana — sĕwĕkĕng — pwapwarose — tereh kasimwatan — tereh kapidengge — mwa tĕtĕg dicarek wahidan — sulit rusit — rawa-
ja papa — katangkatang ning kahesa di kawah ma ku Sang Jama dipati — atma cumunduka ring ywagatiga — ngarupa janma — maka jadi nĕluh — mula na jadi nĕluh — mumulan sangkana reya kahayang — hanteu di imah di maneh^[1] — menta twa ka sakalih — menta

Fol. 5, recto.

un ka sakalih — hateu dibere kĕsĕl hantiña^[2] — jadi nĕlu — pamalina - iya dwakan iya jangji tan ngaraña — kajajadaiyna na urang hiri paywagya di nu bĕnĕr — na twah
rapes dina urang — agama ni pare — masa na^[3] jumarum teulu daun masana dioywas — gĕde pare — masana bulu irung — beukah — takarah — nujuk langngit —
tanggah takarah kasep nangwa — tu iya ngaraña — umeusi

↑ Tot hiertue loopt Holle’s afschrift: dat hij het hierbij liet, bewijst de blanco kecrzijde van het laatste blad zijner kopie
↑ lees: hatiña
↑ lees: mangsana

[ 274 ]

takarah lagu tukul — harayhay askak^[1] tarah ka cadukur ngarasa maneh kaeusa^[2] — aya si nu hayang —

daek tuma ka hurip na urang reya — agama ni pare pun — Lamunumi sitanggah — harayhay tanggah asak tanggah — hapa ngarana pahi deung ayeuh — ngwara ngarana hanteu alaeunana kitu tu agama dina urang — rea ngarasa maneh — imah kaeusi — leuit kaeu-

Fol. 5, verso.

si [da]yeuh kaeusi dipake sikara dipake simangke — dipake hulangga — mwa kabita na pare teya gĕna — hanteu alaeunana — hateu turutanneunana — na urang rya^[3] sarwa
deung ayeuh ngwara ngarana — mwa karampes — jaga rang teoh twah — bwatu heubeul ñawana pun. Lamun heman di nu karwalwat — jaga rang ewean — jaga ngarapas — jaga-
ngasupkeun hulun — ja rang midukaän — naña ka nu karwalwat — mwa tu sasab na agama pun — Na sasana bwat kwalwat pun — Hana nguni hana mangke — tan hana
nguni tan hana mangke — aya ma beuheula aya tu ayeuna — hateu ma beuheula — hanteu tu ayeuna — hana tunggak hana watang — tan hana tunggak tan hana watang — hana ma tunggulna — aya tu catangna — hana ring dĕmakan — tan hana

Fol. 6, recto.

guna tan hana ring dĕmakan — galah dawa sinambhungngan tu na — galah ceundeuk ti nu glan — tka atuk na karahna urang ngarasa maneh hanteu tapa lalo tandang
marat namu — ngalwa ngadul^[4] reya kahayang — reya geusan mangkuk — bogoh pidah^[5] — reya agama — reya patingtiman — pipirakan — idĕr-idĕran bwaga dikuras hayang rya^[6]
hulun muku kaswarang ja urang hanteu tapa — salah

↑ askak, lees asak
↑ kaeusa, lees kaeusi
↑ lees: reya
↑ lees: ngalwar-ngidul
↑ lees: pindah
↑ lees: reya

[ 275 ]

pake urang menak — na gusti — na panghulu — na wiku sakabeh salah pake — na raja sabwana salah pake —

beuki awur-awur tanpa wastu ikang bwana — carek Rĕkeyan Darmma Siksa — surung reya geusan mangkuk heuweung keneh mo reya ewe — surung pritapa sone — heuweung keneh hanteu tapa — muku kasorang ja urang hanteu tapa — kena hanteu dika-

Fol. 6, verso.

bisa — hanteu dikarajeunan — ja gu ngarasa maneh gwareng twah karah dipidahhan ku na urang hamo tu galah dawa sinabungan tu na ngarana — nu pridana
nu takut sapa — nurut di na menak — di gusti — panghulu reya kabisa — prijña — cangcingngan — gapitan — iya galah ceundeuk teu nugilan tka ngarana —
hatina teu burungngeun tapa kitu mana urang pun Ku na urang alalwirna patañjala pata ngarana cai — jala ngarana pya^[1] — hanteu ti burungngeun tapa kita — lamuna bitana pwa teya — ongkoh-ongkwah^[2] dipilalwaeun di maneh gĕna — di na kageulisan — mulah kasimwatan — mulah kasiweuran — ka nu miburungngan tapa — mulah kapidenge ku na carek gwareng — ongkwah-angkoh^[3] dipitineungneun di maneh — iya rapes — iya geulis . .

caetera desunt.

__________

VERTALING

Geen stoornis zij er.

[ 276 ]Kaca:Tijdschrift voor Indische Taal- Land- en Volkenkunde, LVI.pdf/291 [ 277 ]Kaca:Tijdschrift voor Indische Taal- Land- en Volkenkunde, LVI.pdf/292 [ 278 ]Kaca:Tijdschrift voor Indische Taal- Land- en Volkenkunde, LVI.pdf/293 [ 279 ]

Tjarita Parahijangan.

Kropak No. 406.

__________

Eerste Fragment, Fol. 8.

Carek Maharaja Trarusbawa keh sakitu: "anak ing samadaya sarerea, heubeul siya mangadĕg di kadaton Sri Bima Punta (Na)rayana Madura Suradipati, sarewu satus tahun heubeul siya ngadĕg ratu disilihan ku Maharaja Harisdarma, heubeul siya ngadĕg ratu ngeusina kadaton sariwu sapuluh tahun turunna patiwah-tiwah."

Maharaja Harisdarma miseuweukeun Rahiyang Tampĕran, Rahiyang Tampĕran miseuweukeun Rahiyang Banga, Rahiyang Banga miseuweuken Rahiyang Tawuwus, Rahiyang Tawuwus miseuweukeun Prĕbu Sanghiyang, Prĕbu Sanghiyang miseuweukeun Baduga Sanghiyang, Baduga Sanghiyang miseuweukeun deui Salumah ing rana, Saloemah ing rana miseuweukeun Salumah ing Tasik pañjang, Salumah ing Tasik pañjang miseuweukeun Salumah ing Windu raja, Salumah ing Windu raja miseuweukeun Rakeyan Darma Siksa. . . . . .

Maharaja Traroesbawa sprak aldus: ,inijne zoneu al te gader thans bijeen, de duur van uw heersehappij in den bureht Sri Bima Poenta Narajana Madoera Soeradipati zal wezen eenduizend eenhonderd jaren. zoolang de koninklijke waardigheid vervuld hebbend, wordt gij vervangen door Maharadja Harisdarma, hij zal de vorst zijn en den bureht bezetteu, eenduizend tien jaren zullen diens nakomelingen er het bewind voeren”.

Maharadja Harisdarma gewon Rahijang Tampdran ;

Rahijan Tampdran gewon Rahijang Banga; [ 280 ]

Rahijang Banga gewon Rahijang Tawoewoes;
Rahijang Tawoewoes gewon Prĕboe Sanghijang;
Prĕboe Sanghijang gewon Badoega Sanghijang;
Badoega Sanghijang gewon weder Saloemah ing rana;
Saloemah ing rana gewon Saloemah ing Tasik panjdjang;
Saloemah ing Tasik panjdjang gewon Saloemah ing Windoe radja;
Saloemah ing Windoe radja gewon Rakejan Darma Siksa. . . . . . .

POERNAWIDJAJA’S HELLEVAART

OF DE

Volledige Verlossing.

Vierde bijdrage^[4] tot de kennis van het oude Soenda

DOOR

C. M. PLEYTE.

INLEIDING.

Ruim twaalf jaren geleden werd door Prof. Dr. H. Kern onder den titel van: de Legende van Koenjdjarakarnua, een eeuwen lang, zoo op Java als op Bali populair gebleven, gewijde Boeddhistische overlevering toegankelijk gemaakt^[5], welke door lokale kleur een typische afspiegeling is van het Muhajina, d.i, het Noordelijke Boeddhisme, 266 als dit zich,

TRANSCRIPTIE

____

Ini Tjarita Poernawidjaja.

Fol. 1, verso	1.	Sahoer batara sakini
		hanak ing sanghya^[7] atma
		koemaha eta sadana
		tjarita koehajang heukeur
	5.	basa nongton kapapaän
		ka tĕgal perang bawana
Fol. 2, recto.		njeueung atma disangsara
		koe sang jama hadipati
		kasapak^[8] Poernawidjaja
	10.	magih^[9] lara sadakala
		sasara^[10] oemarab-arab
		kasakit patidih-tidih^[11]
		na mala hanteu pĕgatna
Fol. 2, verso.		sangkilang dipadjar sorga
	15.	mikahanan boemi kedan
		hara^[12] koe sang widadara
		ngawisesa widadari
		mirabina nagawatti

↑ lees: apya
↑ lees: ongkoh-ongkwah
↑ lees: ongkwah-ongkoh
↑ Derde bijdrage was: Een pseudo-Padjadjaransche kroniek. Tijdschrift v. Ind. T.-, L.- en Vk., dl. LVI, blz. 257.
↑ Kern, H. De Legende van Kuñjarakarņa volgens het oudst bekende handschrift, met Oud-Javaanschen tekst, Nederlandsche vertaling en aanteekeningen. Verhand. d. Kon. Acad. v, Wetenschappen te Amsterdam, Afd. Letterkunde, Nieuwe reeks, dl. III, 3.
↑ Juynboll, H. H., Supplement op den catalogus van de Javaansche en Madoereesche handschriften der Leidsche Universiteitsbibliotheek, dl. II. Index, i. v. Kuñjarakarņa. — Brandes, J. Beschrijving der Javaansche, Balische, Sasaksche handschriften, aangetroffen in de nalatenschap van Dr. H. N. van der Tuuk, dl. II, blz. 94-97.
↑ sanghyang.
↑ kasampak.
↑ manggih.
↑ sangsara.
↑ patindih-tindih.
↑ arak.

[ 399 ]Kaca:Tijdschrift voor Indische Taal- Land- en Volkenkunde, LVI.pdf/414 [ 400 ]

	noe nakĕs^[1] haksarikali
20.	euweu^[2] keneh kabalaän^[3] — moe
Fol. 3, recto.	moen hoelah haät dewatta
	hanteu pihadeheunnana
	sahoer dewatta oetama
	noesija mahapandita
25.	hanak ing Poernawidjaja
	hebotahahi^[4] magahan
	soegan si-
Fol. 3, recto.	-ja hamo njaho
	reungeukeun ta tjarek (a)hing
	moelah de sawo sanngeunah^[5]
30.	koe na raga kasangsara
	lahin koe twah salina bĕgig^[6]
	boerantja mo ngala waja

↑ nangkĕs.
↑ euweuh.
↑ kabahlaän.
↑ Werd gelezen: emboh ta aing.
↑ Werd gelezen: dek sawon sangeanah.
↑ Lees lain wegens het metrum; salinan; bĕgig bestaat als grondwoord heden niet meer, wel echter bĕbĕgig, vogelverschrikker in den vorm van een pop, zoo ook dibĕbĕgigan = dioelah-oelah, waaruit volgt dat bĕgig, tegenhouden, afweren moet beduid hebben.

[ 401 ]Kaca:Tijdschrift voor Indische Taal- Land- en Volkenkunde, LVI.pdf/416 [ 402 ]

	mo hanteu heroheun-
Fol. 4, recto.	-nana
	diha^[1] moha hiri dĕngki
35.	ka sakali makejanna
	ngira ngiraning ti bati
	maraleka ngoetak ngoetik
	noepoe^[2] maling papadjingan^[3]
	makejan tjoera^[4] wĕrĕda
40.	deu dingin^[5] deu pada djahna
Fol. 5, recto.	njotrakan^[6] deneun njapahhan^[7]
	mo kojo ngandjoek^[8] ngaraheh^[9]
	ngahoetang hanteu dek maraj — na^[10]
	pakeuna dek meunang boga
45.	sagoe^[11] dapoer tjatjarekan
	gelo pangasana^[12] gĕlarkeun
Fol. 5, verso.	— — koe na sawoeng badjĕt^[13]
	na sagoe^[14] hirawari^[15] —^[16]
	da dipipameunang tjaroet^[17]
50.	— — sore rago rawa^[18]
	hiri dĕngki pajojana^[19]
	twah mo kalemekan patiti
	mantjawoera hateu aja
	di kasĕm-
Fol. 5, verso.	-aänana^[20] jata^[21]
55.	bogoh ngotjoho mĕrĕdjo
	njangsara ka sang pandita

↑ diga?
↑ nipoe.
↑ papandjingan.
↑ tjoerang.
↑ deu dingin, deu werd gelezen deung deungeun deung.
↑ njontrakan.
↑ njampahan.
↑ ngandjoek.
↑ ngarekeh, ngarakeh? misschien.
↑ na is overtollig.
↑ sangoe.
↑ in dezen regel is een voet te veel: lees pangsanga.
↑ bandjĕt?
↑ sangoe?
↑ ti kamari?
↑ er ontbreekt een voet.
↑ tjaroet, bijkans verouderd.
↑ misschien te lezen rago-raga of raga-rogo.
↑ in dezen regel is een voet te veel.
↑ semaja?
↑ njata?

[ 403 ]Kaca:Tijdschrift voor Indische Taal- Land- en Volkenkunde, LVI.pdf/418 [ 404 ]

		ngawiwirang ngawiwilah
		hateu wĕdi koe pamali
		hamo borang - - - -
	60.	hamo takoet koe tjadoe sakitja noe-
Fol. 6, recto.		- - - magawe sapa
		kasodaän sang pandita
		haten [sija] liwat inja
		nu mapakan rabi larang
		ngasupkeun rabi ti luwar
		ngala hulanjang ti huma
		réya putri nyiyar deuhi
		teu ageus dipa-
Fol. 6, verso.		-------------- nyiyeupkeun
		ngahulunkeun tanpa tebus,
	70.	ngadengda nu tanpa dosa
		-- -- -- hateu kajinah
		hanak ing poernawijaya
		mulah siya dék kapuhun -- na
		hayeuna mah kaliya-
Fol. 7, recto.		---------------- ssan
	75.	keuna ku na pañcagati
		ulah surah labuh kawah -- dikeueuman-
		ku sang jama hadipati
		pameunang nu gawé hala
		magihkeun bumi patala
	80.	si do na dén sama

[ 405 ]Kaca:Tijdschrift voor Indische Taal- Land- en Volkenkunde, LVI.pdf/420 [ 406 ]

Fol. 7, verso.		murub mutyar pakatonnan
		dipareuman hateu meunang
		dorana leuwih sadeupa
		jalanna sadeupa sisih
	85.	jalan kakurung ku lĕbur
		lebur kakurung ku jalan
Fol. 8, recto.		patona kowari beusi
		dipeudeutan ku tabaga
		dilorongngan ku salaka
	90.	kucina heuteu[na] homas
		dikamrata ku tahina
		[tahi] lĕbur kaneyaän
		ditatagaän malela
Fol. 8, verso.		ditajurran ku handong bang
	95.	katomas deung paneyaän
		waduri kĕmbang jayanti
		sĕkar siratu bacana
		eukeur meujeuh branang siyang
		dihaurran kĕmbang [ura]
	100.	dija kĕmbang

[ 407 ]Kaca:Tijdschrift voor Indische Taal- Land- en Volkenkunde, LVI.pdf/422 [ 408 ]

Fol. 9, recto.		— — — — — pupolodi
		didupaän ruruhuman,
		da[di] wangi haseup dupa
		mrĕbu karuhum — — —^[1]
		jalan kawit i sorgaän
	105.	maka laya — — — —^[2]
		tineung jalma ngipu^[3] hiña
		ñorang jalan gĕde bobo^[4]
Fol. 9, verso.		datangna paheula-heula
		hasupna padago-dago
	110.	hanteu silih kaweul beuheung
		datangna pajayak-jayak
		teka ngeukeuy ngabadaleu^[5]
		kadi lulut sama doeloer
Fol. 10, recto.		betana tatamau pidah^[6]
	115.	diga beunang i — saya^[7]
		hanteu dek silih hañjurkeun
		datangna hayuh-hayuhhan^[8]
		hanteu keuna atma
		[datangna] palibu-libu
	120.	jumareujeuh tumalañjeur
Fol. 10, verso.		nu teu acan maro jalan

[ 409 ]Kaca:Tijdschrift voor Indische Taal- Land- en Volkenkunde, LVI.pdf/424 [ 410 ]

		ruwe rĕbang junaringkang^[9]
		na atma hateu kana —
		mana ngahusir ka diña,
	125.	marukanna kasorgaän
		anak ing Purnawijaya
		sumangsara teuing siya
		na palayna — — — —^[10]
Fol. 11, recto.		kabawa ku na wisaya
	130.	ña manah papa kalesa
		njorang tĕgal sijangwalayo bana^[11]
		ngabah^[12] tĕgal gĕni ara
		bañu maricik^[13] mangura
		manah nprang cukang cuweut
	135.	magihkeun^[14] warna sawareh
Fol. 11, verso.		tiba sakalĕmah — —
		hanaking Purnawijaya
		sugan siya hamo ñaho
		atma[a]noe disangsara,
	140.	digĕrih gĕlar [awakna]^[15]
		dirarasah dirĕrĕcah
		dimaka^[16] leungit dipake
		maraban cocohowah^[17] [na]

[ 411 ]Kaca:Tijdschrift voor Indische Taal- Land- en Volkenkunde, LVI.pdf/426 [ 412 ]

Fol. 12, recto.		hasu pancasora lawan
	145.	sang sobeyak sang hasu gĕni muka
		lawan hasu gaga sicuriga kait
		deung sang brana sora lawan
		sang kahiwattanhana
Fol. 12, verso.		sang jama hadipati
	150.	deung haki ing caturmuka

[ 413 ]Kaca:Tijdschrift voor Indische Taal- Land- en Volkenkunde, LVI.pdf/428 [ 414 ]

	digawoer dipareboetkeun dihaka-
Fol. 13, verso.	n koe tjotjohowah^[18]
165	dilerab digatoeng^[19] kewal
	soekoena dikaloehoerkeun
	hoeloena dikahandapkeun
	leu^[20] seuneuna hoeroeng sagoenoeng
	dipake ngalerab atma
170.	anak ing poernawi-
Fol. 14, recto.	djaja
	rame teuing sija hoemaboema^[21]
	diroewang di noe soewoeng^[22]
	midadam^[23] hoemariwangwang
	djoemoleret koemotjejak
175.	ngoetjap baboe^[24] lawan ajah
	njabat^[25] anak lawan rabi
	se-
Fol. 14, verso.	joh^[26] sada batoe rejo
	heundeur sada ombak meupeus
	boemorebet boemorobot
180.	hoeloena bitoe koe seuneu
	anak ing poernawidjaja
	soegan sija^[27] kali-
Fol. 15, recto.	jahsan reja atma
	sadakala\| kasangsara

↑ De regel is corrupt, doch te herstellen floor de Kawih Pañaraman, kropak No. 423 fol. 16 waar, in een soortgelijke passage als hier, staat: meribun karu'um-ru'um. Zie: bijlagen.
↑ Kan ik niet aanvullen.
↑ ngimpun.
↑ bongbong.
↑ Lees: teka . . ngeungkeuy ngabandaleut.
↑ = batanna; pindah
↑ Kropak 423 heeft richtig: i samaya.
↑ Ontbreekt het slot, zie regel 123.
↑ roewa; thans rebeng.
↑ 423 heeft palayangna.
↑ het slotwoord is een verknoeling van: preta bawana sayojana lwaniya; men leze hier eenvondig sayojana.
↑ ngambah.
↑ mangriñcik.
↑ manggihkeun.
↑ Hier ontbreekt het objeet.
↑ dimakan.
↑ cocoöwan; ook is er een voet te weinig.
↑ tjotjoöan.
↑ digantoeng.
↑ Ieu, dat geen beteekenis heeft, is blijkbaar overtollig.
↑ sija heeft hier geen zin en is bovendien overbodig; oemamboe-amboe.
↑ dina herstelt hot metrum.
↑ midangdam.
↑ amboe.
↑ njambat.
↑ rejok.
↑ achter sija moet hamo njaho volgen.

[ 415 ]Kaca:Tijdschrift voor Indische Taal- Land- en Volkenkunde, LVI.pdf/430 [ 416 ]

	noe tjeurik oeboel-oeboellan^[1]
185.	teuheur pineuh teuheur nadjeur^[2]
	sawareh parijoeng-rijoeng
	ngadoekoek^[3] teu bisa leumpang
	kasasara^[4] sadakala
	dipap hala^[5] koe sang
Fol. 15, verso.	jama
190.	hadipati hateu^[6] ninoe
	pisangoepeun^[7] da na
	dosa reja teu kabilang
	anak ing poernawidjaja
	[soegan sija] hamo [njaho]
195.	kaliasan [reja atma]
	peupeus hoeloe njorot oeteuk sawa
Fol. 16, recto.	-reh boetjat beuteungna
	aja noe tatas igana
	aja noe boetjat peudjitna
200.	pĕgat rantoenan^[8] angĕnna
	getihna soerat-saret^[9]
	saloewar tĕgal malela^[10]
Fol. 16, verso.	reumis koe dara di boega^[11]
	anak ing poernawidjaja
205.	soegan sija kahemĕngan
	sabeusi bwana itoengeura^[12]
	hanteu aja noe kalaroeng
	roesak atma kasangsara

↑ oemboel-oemboelan.
↑ nandjeur.
↑ ngadoengkoek.
↑ kasangsara.
↑ dipapa ala.
↑ hanteu.
↑ Voor pisanggoepeun hanteu te lezen.
↑ rantanan, uitrukken.
↑ Hier ontbreekt een voer.
↑ Volledig Tĕgal djoekoet tadji malela.
↑ darah; boegang.
↑ itoeng geura; er is een voer te veel.

[ 417 ]Kaca:Tijdschrift voor Indische Taal- Land- en Volkenkunde, LVI.pdf/432 [ 418 ]

	sakitoe koe djoekoe
Fol. 17, recto.	-t tadji
210.	teroes ti dapal^[1] soekoena
	noe laboeh parat beuteungna
	ngaliboeng^[2] betan silaroe
	ditidih^[3] koe goenoeng beusi
	pakena^[4] sakĕti pisan
215.	apja^[5] hiroep loeloe-
Fol. 17, verso.	pattan^[6]
	ngahoesir kalapa badjra
	tineungna hajang ngijoehhan
	sadatang sija ka dinja
	kasoera koe djoekoet tadji
220.	[djoekoet tadji] soelawĕsi
	katigang^[7] kalapa badjra
	keuna koe sarwa sandjata
Fol. 18, recto.	awas betan tjoetjoek ladad^[8]
	pakena^[9] salaksa pissan
225.	roesak atma disangsara
	dipagoetkeun kapalana
	disakoehkeun^[10] toetoemboena
	toeloej
Fol. 18, verso.	datang ka dinja
	asoep ka batoe patjakoep
230.	ngĕbak di leutak sibagadama
	njorang ka ilat tĕgal^[11]
	tegal kadi hinis — —^[12]
	njorangna salaksa tĕgal.

↑ dampal.
↑ ngalimboeng.
↑ ditindih.
↑ paehna.
↑ apja ?
↑ loeloempatan.
↑ katinggang.
↑ landak.
↑ paehna.
↑ sangkoeh, ijzeren priem; empaloeren.
↑ No. 423 heeft njorang ka ilat sategal, dar het metrum herstelt.
↑ Is corrupt, doch verstaanbaar.

[ 419 ]Kaca:Tijdschrift voor Indische Taal- Land- en Volkenkunde, LVI.pdf/434 [ 420 ]

Fol. 19, recto.	toeloej njorang djoekoet tadji
235.	handappeun kalapa badjra
	awor deung gĕni korawa
	toeloej datang ka tjipanas
	diinoem koe atma papa
	pahena sariwoe pis-
Fol. 19, verso.	-san
240.	di tĕgal si gĕniara^[1]
	na tĕgal satoengtoeng djeueung^[2]
	eta pinaka noe papa
	manah njaho reja — —
	noe papa hĕnteu kadjinah
245.
Fol. 20, recto.	Sahoer dwata oetama
	noesija maha pandita
	anak ing poernawidjaja
	oemoen^[3] njĕmbah ka sang jama ha
250.	bagĕt^[4] menta dihiroeppan
	ajeuna sija madjar djeura^[5]
	sija oemoe-
Fol. 20, verso.	-m^[6] madjar takoet
	sadja njĕbah^[7] madjar borang
	ngemakeun^[8] sila pangagĕp^[9]
255.	sadja^[10] menta ka sang jama ha
	tjarek saksi ka rang^[11] bala
	saksi ka beurang ka peuti^[12]

↑ Zie: regel 130.
↑ Zie: Inleiding, blz. 376.
↑ lamoen; .. is overtolling.
↑ bangĕt
↑ djeura = geura?
↑ oemoem
↑ sĕdja njĕmbah.
↑ ngemokkeun?
↑ panganggep.
↑ sĕdja.
↑ ka rang = ka oerang?
↑ peuting.

[ 421 ]Kaca:Tijdschrift voor Indische Taal- Land- en Volkenkunde, LVI.pdf/436 [ 422 ]

Fol. 21, recto.	ajeuna dibalĕs moha
	oeroet sija gawe ala
260.	njangsara ka pada djalma
	hanteu wĕdi koe noe djati
	hanteu takoet koe noe toehoe
	njangsara^[1] ka sang panditta
	njorang njap-
Fol. 21, verso.	pahan ka noe tiwas
265.	ngawiwirang pada djalma
	ajeuna dibalĕs moha
	ngaranna ganti pikoellan
	heubeul teu kasorang tineung
	kakara dilaksanakeun
270.	pameunang noe gawe
Fol. 22, recto.	ala
	soepati katimoe djewi^[2]
	da na dosa teu kabilang
	ngaranna pinoeh koe mala
	keuna tjiri sang jama ha
275.	euweuh noe poerna lastari
	bidjil tina kapapaän
	ngaranna tjiri sang jama ha^[3] toe-
Fol. 22, verso.	li [tjeuh] bolor mata
	sobe^[4] biwir keked repeng
280.	boetoet boesoeng beja edan^[5]

↑ njapakan? er is een voet te veel.
↑ deui.
↑ ha moer vervallen
↑ sombeng: rempeng.
↑ De Sanghijang Poestaka heeft, fol. 14 beang galigata, bedoeld is dus blijkbaar zoo iets als de bekende buidluitslag, heden kaligata genoemd. Beang is misschien biang gelijk in biang keringet = indoeng kesang, roode hond.

[ 423 ]Kaca:Tijdschrift voor Indische Taal- Land- en Volkenkunde, LVI.pdf/438 [ 424 ]

	eta keuna koe sapa^[1]
	boeroet bihoek balas bilas
	hiri dengki soeroewaj-
Fol. 23, recto.	-jan^[2]
	tadjang^[3] parat rawajaän^[4] —
285.	torek tjonge sakit tjangkeng
	roemapoe hoentoeg^[5] — — —
	sakebeh^[6] sarwa kasakit
	hanteu beumang ditambaän
	ngaranna
Fol. 23, verso.	keuna koe sapa
290	koe tjadoe bĕtara goeroe
	kapadawa koe sapa^[7]
	euweuh noe poerna lastari
	mider eta kaboroan^[8]
	djadi hoeloen kaliliran — —^[9]
295.	djadi tangtoe hijang goeroe
	djadi palika pagĕrit^[10]
	djadi pangdjala pamoendaj
	djadi pangangon sarati gadjah^[11]

↑ Ontbreekt een voet.
↑ saroewa ajaän.
↑ tadjam
↑ rewa ajaän
↑ roemampoeng hoentoe; er ontbreken drie voeten.
↑ sakebe.
↑ Ontbreekt een voet.
↑ Ontbreekt een voet.
↑ Ontbreken twee voeten.
↑ pangarit? er onbreekt een voet.
↑ Heeft een voet te voet.

[ 425 ]Kaca:Tijdschrift voor Indische Taal- Land- en Volkenkunde, LVI.pdf/440 [ 426 ]

	djadi panjoedang panadoe^[1]
300.	djadi panjapoe deungeun
	tangtajoeng sangkilang djalma
	banwa^[2] hanteu eureun
	kaboro pah dja-^[3]
Fol. 24, verso.	dikeun
	malawadi^[4] djadi berang
305.	soembilangngeun^[5]
	hanteu keuna koe dianak
	eta kingkila noe papa
	pakeunna koe pradawa^[6]
	sang panditta — — —
310.	mĕtoe sadjati dewata
Fol. 25, recto.	sang hanoesija^[7] ngawisesa
	noe moetĕrna kasorgaän
	noe nakĕsna^[8] kalĕpassan
	anak ing poernawidjaja
315.	eboh^[9] ta ahing magahan
	na pakeun ngabĕtjar^[10] kawah
	pakeun
Fol. 25, verso.	ngalĕboer sandjata
	ngaleugitkeun pantjabala^[11] —
	pakeun poelang kana kasorgaän
320.	pĕpĕttan dora sapoeloeh

↑ panjoendang; panandoe
↑ No. 423 heeft: banoewa, dat ook geen zin geeft. Ik gis babawaän
↑ No. 423 heeft: kaborowahan djadi kending pajah. Beetekenis?
↑ malawading.
↑ De Sanghjang poestaka heeft, fol. 14, djaroengeun soebilan- goun; lior ooritc vorsta ik als oon moorvoud van iljoong.
↑ Gelezen koe oepadrawa.
↑ Heeft ha van anoe te veel.
↑ nangkĕsna.
↑ emboh
↑ ngabĕntjar.
↑ pantjabala staat hier voor pantjagati.

[ 427 ]Kaca:Tijdschrift voor Indische Taal- Land- en Volkenkunde, LVI.pdf/442 [ 428 ]

	kadi bajoe^[1] sabda hidap
	oelah reja na kahajang
	oelah
Fol. 26, recto.	kabawa koe warna
	oelah reja dipitineung
325.	rĕgĕpna tjinta nirmala
	na pakeunna^[2] tjoedoek ka poehoen
	na pakeun datang ka tangkal
	na pakeun nĕpi ka djati
	soemampir^[3] ka hoemboel
Fol. 26, verso.	bihari
330.	anak ing Poernawidjaja
	sija na kabeuheulaän
	basa di djĕro noe lĕnjĕp
	teka^[4] lĕnjĕp betan manik
	teka^[5] herang betan hĕmmas
335.	teka^[6] hĕning beta-
Fol. 27, recto.	n manik
	tjaäng betan kaditija —
	di djĕro raga sarira
	lamoe^[7] inja sakti [ĕ]nja
	eta adnjana wisesa
340.	di djĕro rasa — — —
	dipadjarna palĕboeran
	dipadjarna paroewattan
	ma-
Fol. 27, verso.	-la di saktijadnjana^[8] —
	eta adnjana wisesa —
345.	anak ing Poernawidjaja

↑ bajoe, beteekenis in dit verband?
↑ pakeun.
↑ sampir is hier voldoende.
↑ teka, misschien teka te lezĕn.
↑ teka, misschien teka te lezĕn.
↑ teka, misschien teka te lezĕn.
↑ lamoen.
↑ tĕn rechte adjnjana-wisesa; 423 spelt dit juist.

[ 429 ]Kaca:Tijdschrift voor Indische Taal- Land- en Volkenkunde, LVI.pdf/444 [ 430 ]

	oeroetna djadi djalma
	kawah djadi kasorgaän
	tjaina djadi kastoeri
	kapoelĕt
Fol. 28, recto.	ka^[1] hermawar
	roehakna reudjeung boedahna
350.	matĕk mahan kapoer Baroes
	na asoe sigĕni moeka^[2]
	matĕk mahan dedes rase rasamala^[3] o
	djoekoet tadji soelawĕsi
	matĕk rna-
Fol. 28, verso.	han poetjoek pandan
355.	sanghija^[4] kalapa badjra
	matĕk mahan tjĕkah^[5] pala
	na kĕmbangna sagagang —^[6]
	asoe sitjoeriga [kaitj
	matĕk mahan boerat sari
360.	sriwawangi tjoekang tjoeheut
	matĕk
Fol. 29, recto.	mahan tjoekang homas
	ditatagaan^[7] koe manik
	leutak sibalagadama
	matek mahan sasapwan^[8]
365.	batoe patjakoep [-patjakoep]
	matĕk mahan lawang homas — ^[9]
	dioekir
Fol. 29, verso.	dinanagankeun

↑ koe.
↑ Zie hierbij regel 144vv; — 345. No. 423 ja oeroetna djadi djalma.
↑ rasamala heeft hier geen zin en is bovendien overbodig.
↑ sanghijang.
↑ tjĕngkeh.
↑ Is corrupt.
↑ ditatanggaan.
↑ lees: sapoean.
↑ Ontbreken drie voeten.

[ 431 ]Kaca:Tijdschrift voor Indische Taal- Land- en Volkenkunde, LVI.pdf/446 [ 432 ]

	ti loehoer naga waloeja^[1]
	ti handap naga paheumpas
370.	di tĕngah naga pateungteung
	na tĕgal sigĕniara
	matĕk maän lĕboer roma^[2]
	sahija^[3] ila —
Fol. 30, recto.	-t satĕgal
	matĕk maän sarwa pala
	sakebeh ring wowon^[4] kabeh
375.	sake^[5] ing patoengal [toenggal]^[6]
	matĕk maän tatadjoeran
	sahija wagoga^[7] — —
	matĕk maän kĕkĕm-
Fol. 30, verso.	bangngan
	kĕmbang tjoetjoer kĕmbang mĕnoer
380.	kĕmbang toedjoeng^[8] boenga wari
	wera toempang wera latjar^[9]
	mĕlati sĕkar ongdoniman^[10]
	srigading sĕkar djajanti
	moeroeb kĕmbang hoe-
Fol. 31, recto.	roeng kadjoet^[11]
385.	tjarentam sĕkar dewata
	toempak dina magoeng^[12] balaj
	anak ing Poernawidjaja
	— —^[13] Iĕboer^[14] kanejaän
	marapitkeun^[15] taman — —
390.	paranti nejang kalang-

↑ waloeja werd gelezen paboejar?
↑ lĕmboer roemah.
↑ sanghijang.
↑ No. 423 heeft wowowan, lees wohwohan.
↑ sakeh.
↑ patoenggal.
↑ Is het nil weer geheel anders verknoeide: Sanghijang tĕgal sajodjana.
↑ toendjoeng.
↑ lantjar.
↑ dongdoman.
↑ kandjoet.
↑ mangggoeng.
↑ Is corrupt
↑ leboe ~ Zie voor de herstelling, regel 91-92.
↑ Wellicht met djadi te beginnen.

[ 433 ]Kaca:Tijdschrift voor Indische Taal- Land- en Volkenkunde, LVI.pdf/448 [ 434 ]

Fol. 31, verso.	-kang
	djadi lĕboer^[1] ngoeroeng djalan
	—^[2] djalan kakoeroeng lĕboer^[3]
	anak ing Poernawidjaja
	moelah mo kingkin prihatin
395.	maka^[4] bakti maka^[5] pawitra^[6]
	na rasa
Fol. 32, recto.	raga moelia
	ageus^[7] beuteung digeuleuhan
	da ageus^[8] bĕntjahna^[9] kawah
	ajeuna mangka moelia
400.	rĕgĕpna tjinta nirmala
	jagja^[10] di sahija^[11] manik
	mala^[12] sahija soedah^[13]
Fol. 32, verso.	maliga
	dipadjar boga moelia
	lamoen katimoe geusanna
405.	kahanuan saidji^[14] noe tĕmĕn-
	sahoer noe sija maha [sahoer dewata oetama]
	oetama [noesija mahapandita]^[15]
	anak ing sahija^[16] atma
	eta tikah^[17] kabeuheulaän
	ba-
Fol. 33, recto. 410.	-sa [sija] di niskala
	dinja geusan [na] beuheula

↑ lĕmboer.
↑ Als begin nja?
↑ lĕmboer.
↑ mangka.
↑ mangka.
↑ lees: pawirran.
↑ anggeus.
↑ anggeus.
↑ bĕnjtjah.
↑ jogja.
↑ sanghijang.
↑ mala = malah?
↑ No. 423 heeft soeda.
↑ Lees sidji.
↑ Is corrupt, zie regel 246-247.
↑ sanghijang.
↑ tingkah.

[ 435 ]Kaca:Tijdschrift voor Indische Taal- Land- en Volkenkunde, LVI.pdf/450 [ 436 ]

	basa di djati ni lĕnjĕp
	anak ing sanghija atma
	maka^[1] njaho maneh [rampes]^[2]
415.	da poegoeh na pigeusanneun
	sahija^[3] moksah^[4] ngi-
Fol. 33, verso.	-raning
	bwana dja hinja sabda djati^[5]
	lamoenna palĕboerran da lĕnjĕp^[6]
	da lĕnjĕpna panggeussan^[7]
420.	hanteu bade toheunnana
	da tĕbĕjna^[8] panggeusan^[9]
	bajoe sakoe-
Fol. 34, recto.	-roengan geusan
	badan ngahiras pamoentoe
	ni handap geusanning atji
425.	patiti mĕtjak sanghijang atma^[10]
	diri tina pantjaganti^[11]
	morat tina saringagĕp^[12]
	awak ngapang^[13]
Fol. 34, verso.	kadi koembang
430.	nandjak kana kasorgaän
	kana tjinta maha bara
	toeloej kana kalĕrĕsan
	oenggah kana kamoeksahan
	sadatang ka dinja toegal^[14]
435.	na rasa enak ngini rasa^[15]

↑ mangka.
↑ rampes bijgevoegd uit No. 423.
↑ sanghijang.
↑ moksa.
↑ Heeft een voet to veel.
↑ Heeft twee voeten te veel.
↑ Heeft een voet te weinig.
↑ tĕmbĕj.
↑ Idem.
↑ Heeft twee voeten te veel.
↑ pantjagati.
↑ morot? sari ning anggap? of anggĕp?
↑ Zie Inleiding blz. 368.
↑ toenggal.
↑ Heeft een voet te veel.

[ 437 ]Kaca:Tijdschrift voor Indische Taal- Land- en Volkenkunde, LVI.pdf/452 [ 438 ]

Fol. 35. recto.	ajeuna sanghijang atma^[1]
	nagĕnan paradewata
	da ngoekoehanna kasorgaän
	njitoe laoet ngadang^[2] desa
440.	ngararatjana^[3] bwana —
	da sija dipoerbakeun —
	koe sang jama ha [dipati]
	oeroet sija gawe a-
Fol. 35, verso.	la
	djadjak jaji mala gĕlar
445.	eta anggeus disorkeun^[4] —
	diberejan pidajeuhhan
	— ditoe di malajoe —^[5]
	djadi ratoe dewa goeroe
	noe matak maka sangara
450.	noe ngapapan^[6] paraboe-
Fol. 36, recto.	ta
	ratoe wisesa — — — —
	boeta ratoe kanistaän
	oetoen anak ing soemangeur
	ta hidingan sahija atma
455.	moen sija dekna hila^[7] —
	moelah njoreja^[8] ka dinja
	da ageus na atma —
	oetama
Fol. 36, verso.	di djati rasa
	da poehoen sahija toegal^[9]

↑ Een voet te veel.
↑ ngandang.
↑ ngararantjangna.
↑ Lees: disorgakeun.
↑ Hier is een uitlating.
↑ nganggapan.
↑ hilang.
↑ njorejang.
↑ toenggal.

[ 439 ]Kaca:Tijdschrift voor Indische Taal- Land- en Volkenkunde, LVI.pdf/454 [ 440 ]

460	ngaranna toegal atma —
	di djati ning lĕnjĕp —
	gasan^[1] atji sakoeroengan —
	ngaranna atji dewata
	magoeh heraug dina bede-
Fol. 37, recto.	attan
465.	pigeusanneun sija sorga
	sĕmbahkeun paradewata
	rasi eusining kasorgaän
	dina goenoeng kahijangan
	kadi sĕmbaliheunanana
470.	basa dek
Fol. 37, verso.	toheun noe lega^[2] atji
	noe herang betan manik^[3]
	tjaäng manah djaditija^[4]
	ngaran rahhina sanghija^[5]
	anak ing sanghija^[6] atma
475.	koe sija hoesir ka dinja
	da sija ngadajeuhhan^[7] inja
	eta panga(attan)^[8]
Fol. 38, recto.	mitineung hinja
	dja ageus^[9] tjoendoek ka poehoen
	dja da ageus^[10] datang ka takal^[11]
480.	dja ageus^[12] nĕpi ka djati

↑ geusan.
↑ lenggang.
↑ No. 423 heeft voor betan manik, maja pamanik.
↑ manan aditija.
↑ raina sanghijang.
↑ sanghijang.
↑ lees: dajeuhan.
↑ panghaätan; zie aanvang 37 recto.
↑ anggeus.
↑ anggeus.
↑ tangkal.
↑ anggeus.

[ 441 ]Kaca:Tijdschrift voor Indische Taal- Land- en Volkenkunde, LVI.pdf/456 [ 442 ]

		datang ka ambu ka ayah
		ka nu murba - - - -
Fol. 38, verso.		sakanna aya wawuhngeun
		sakanna ti miawak jati
	485.	dewatta sahiya aji --
		pandita sinĕguh sahiya
		pangumum ca - - - -
		da ahing micarek hinya
Fol. 39, finis.		urut siya di sakala
	490.	sugan hamo kaliassan
		ku naywa ngarogga-[hala]
		ngakalan kapada jalma \|\|o\|\|

[ 443 ]Kaca:Tijdschrift voor Indische Taal- Land- en Volkenkunde, LVI.pdf/458 [ 444 ]

B I J L A G E N

SANGKANDANG KARĔSIJAN, KROPAK 630.

Fol. 3. verso.

Poen, nihan sinanggoeh dasa pĕrbakti ngaranija:

anak bakti di bapa,
ewe bakti di laki,
hoeloen bakti di pantjadaän.
sisa bakti di goeroe.
orang tani bakti di dewata,
wadon bakti di mantri,
mantri bakti di noe nangganan,
noe nangganan bakti di mangkoeboemi,
mangkoeboemi bakti di ratoe,
ratoe bakti di dewata,

Fol. 4. recto.

11. dewata bakti di hijang.

Ja ta sinanggoeh dasa prĕbakti ngaranna. [ 445 ]SANGHIJANG POESTAKA fol. 14. KROPAK 621.

Nihan sinanggoeh pantja kapataka ngaranija bijaktanija nihan doeka sangka ring boeta, doeka sangka ring dewata, doeka sangka ring tribwana loka, doeka tribwana.

Doeka sangka ring boeta ma ngaranna: paeh disantok oraj, dipanah gĕlap, disanggoet boehaja, katinggang pangpoeng, dirontok maoeng, paeh di pĕrang, dihadang di poeoek, paeh ragrag, sakoëhning badjra dipĕrangan; ja doeka ring boeta ngaranija.

Doeka sangka ring dewata ma ngaranija: tadjam beuteung, sakit nirisan, rieut hoeloe, sakit mata, djaroengeun soembilangeun, boejan, mĕdoe, panas tiris; ja doeka sangka ring dewata ngaranija.

Doeka sangka ring sarira ma: petjak, bengo, sombeng, boeta, toeli, beang, roempoeng toegĕl; ja doeka sangka ring sarira ngaranija.

[1] Anoe matak nĕpi ka kiwari peutjang mah arang noe oelin ka sisi tjai gĕde, sabab dikalakieun koe boehaja; nja eta lantaran manehna ngabobodo ka boehaja djadi patjadoeanana njaba ka sisi tjai gĕde.

[2] Met rukken trekken (eigenlijk stuiptrekken).

[3] De tweede bijdrage was: De Patapaän Adjar Soeka Rĕsi, Tijdschr. v. Ind. T.-, L-, en Vk.,, dl. LV. (1913), blz. 281 vv.

[4] Het jaartal op den Batoe toelis nabij Buitenzorg, Tijdschr. v. Ind. T.-, L.- en Vk. dl. LIII (1911), blz. 155 vv.

[5] Tidschr. v. Ind. T.-, L.- en Vk. dl. XXVII, (1882), blz. 187—189.

[6] s: tandjeur.

[7] s: ti darat ti laoet.

[8] Gelezen werd: moen koe.

[9] s: astri.

[10] s: Lampoeng.

[11] s: soepadi.

[12] s: dilañcan

[13] s: patulak

[14] s: ngula

[15] s: dicarek aki

[16] s: panday

[17] s: indung

[18] s: anggĕr

[19] s: menak ku na

[20] s: beunghar

[21] s: rampes

[22] s: humwe, verschrijving van hamo

[23] Tot hiertue loopt Holle’s afschrift: dat hij het hierbij liet, bewijst de blanco kecrzijde van het laatste blad zijner kopie

[24] s: hatiña

[25] s: mangsana

[26] askak, lees asak

[27] kaeusa, lees kaeusi

[28] s: reya

[29] s: ngalwar-ngidul

[30] s: pindah

[31] s: reya

[32] s: apya

[33] s: ongkoh-ongkwah

[34] s: ongkwah-ongkoh

[35] Derde bijdrage was: Een pseudo-Padjadjaransche kroniek. Tijdschrift v. Ind. T.-, L.- en Vk., dl. LVI, blz. 257.

[36] Kern, H. De Legende van Kuñjarakarņa volgens het oudst bekende handschrift, met Oud-Javaanschen tekst, Nederlandsche vertaling en aanteekeningen. Verhand. d. Kon. Acad. v, Wetenschappen te Amsterdam, Afd. Letterkunde, Nieuwe reeks, dl. III, 3.

[37] Juynboll, H. H., Supplement op den catalogus van de Javaansche en Madoereesche handschriften der Leidsche Universiteitsbibliotheek, dl. II. Index, i. v. Kuñjarakarņa. — Brandes, J. Beschrijving der Javaansche, Balische, Sasaksche handschriften, aangetroffen in de nalatenschap van Dr. H. N. van der Tuuk, dl. II, blz. 94-97.

[38] sanghyang.

[39] kasampak.

[40] manggih.

[41] sangsara.

[42] patindih-tindih.

[43] arak.

[44] nangkĕs.

[45] euweuh.

[46] kabahlaän.

[47] Werd gelezen: emboh ta aing.

[48] Werd gelezen: dek sawon sangeanah.

[49] Lees lain wegens het metrum; salinan; bĕgig bestaat als grondwoord heden niet meer, wel echter bĕbĕgig, vogelverschrikker in den vorm van een pop, zoo ook dibĕbĕgigan = dioelah-oelah, waaruit volgt dat bĕgig, tegenhouden, afweren moet beduid hebben.

[50] diga?

[51] nipoe.

[52] papandjingan.

[53] tjoerang.

[54] deu dingin, deu werd gelezen deung deungeun deung.

[55] njontrakan.

[56] njampahan.

[57] ngandjoek.

[58] ngarekeh, ngarakeh? misschien.

[59] s overtollig.

[60] sangoe.

[61] zen regel is een voet te veel: lees pangsanga.

[62] bandjĕt?

[63] sangoe?

[64] ti kamari?

[65] r ontbreekt een voet.

[66] tjaroet, bijkans verouderd.

[67] sschien te lezen rago-raga of raga-rogo.

[68] zen regel is een voet te veel.

[69] semaja?

[70] njata?

[71] De regel is corrupt, doch te herstellen floor de Kawih Pañaraman, kropak No. 423 fol. 16 waar, in een soortgelijke passage als hier, staat: meribun karu'um-ru'um. Zie: bijlagen.

[72] Kan ik niet aanvullen.

[73] ngimpun.

[74] bongbong.

[75] Lees: teka . . ngeungkeuy ngabandaleut.

[76] = batanna; pindah

[77] Kropak 423 heeft richtig: i samaya.

[78] Ontbreekt het slot, zie regel 123.

[79] roewa; thans rebeng.

[80] 423 heeft palayangna.

[81] t slotwoord is een verknoeling van: preta bawana sayojana lwaniya; men leze hier eenvondig sayojana.

[82] ngambah.

[83] mangriñcik.

[84] manggihkeun.

[85] Hier ontbreekt het objeet.

[86] dimakan.

[87] cocoöwan; ook is er een voet te weinig.

[88] tjotjoöan.

[89] toeng.

[90] Ieu, dat geen beteekenis heeft, is blijkbaar overtollig.

[91] sija heeft hier geen zin en is bovendien overbodig; oemamboe-amboe.

[92] rstelt hot metrum.

[93] .

[94] .

[95] t.

[96] rejok.

[97] ter sija moet hamo njaho volgen.

[98] -oemboelan.

[99] ur.

[100] .

[101] sangsara.

[102] .

[103] teu.

[104] Voor pisanggoepeun hanteu te lezen.

[105] rantanan, uitrukken.

[106] Hier ontbreekt een voer.

[107] Volledig Tĕgal djoekoet tadji malela.

[108] rah; boegang.

[109] toeng geura; er is een voer te veel.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[1]

[2]

[3]

[4]

[1]

[2]

[3]

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]

[20]

[21]

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]

[20]

[21]

[22]

[23]

[24]

[25]

[26]

[27]

[1]

[2]

[3]